فهرست مندرجات
- مقدمه
- جامعه‌شناسی دینی دورکیم
- تعریف دین
- منشاء دین
- کارکردهای دین
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
<جامعه‌شناسی دینی> <امیل دورکیم>
[↑] مقدمه
دین یکی از موثر‌ترين و دائمی‌ترين پدیده‌هایی است که از دیرباز تا کنون در جوامع انسانی حضور داشته، بر افراد و همچنین تحولات فرهنگی و اجتماعی جوامع اثر گذاشته است. دین و باورها و اعتقادات دینی یکی از قدیمی‌ترين و در عین حال پویا‌ترين پدیده‌هایی هستند که توجه بسیاری از جمله متفکرین، عالمان دینی، فلاسفه، انسان‌شناسان، جامعه‌شناسان و... را به‌خود جلب و مشغول کرده است.
چگونگی آفرینش و هستی، فلسفه زندگی، زندگی پس از مرگ، همواره ذهن آدمی را به‌خود مشغول داشته است. افراد به‌دنبال یافتن منشا هستی‌شان، هدف از آفرینش و خلقت‌شان و این که از کجا آمده‌اند و به کجا می‌روند، بوده‌اند.
[↑] جامعه‌شناسی دینی دورکیم
یکی از مهم‌ترين آثار دورکیم "صور ابتدایی حیات دینی" است که در این کتاب در پی ساختن نظریه‌ای علمی درباره دین براساس تحلیل ساده‌ترين و ابتدایی‌ترين نهاد‌های دینی می‌باشد. هدف اصلی دورکیم در این اثر شناخت اساس و پایه شکل‌گیری ادیان با مراجعه به ادیان ابتدائی بود. فرض اساسی دورکیم این بود که این اصول به‌آسانی در ادیان و تمدن‌های پیشرفته قابل کشف نیست. دورکیم بااستفاده از اطلاعاتی که جوامع ابتدائی بومیان استرالیا در اختیارش بوده به‌طرح منشاء پیدایش دین از دیدگاه جامعه‌شناسی می‌پردازد.
دیدگاههای موجود در مورد مذهب بدوی:
- ١- دیدگاه جان‌گرايی (Animism ): که "تایلور" نماینده آن بود. جان پرستی یعنی نوعی باور مذهبی اعتقاد به جان یا (ارواح) می‌داند که صورت دیگری است از تجربه آدمیان از طبیعت و دوگانه جسم و جان‌شان.
٢-دیدگاه طبیعت‌گرایی (Naturalism): در حالی که جان‌گرایی ادعا می‌کرد که ایده الوهیت از تجربیات ذهنی و درونی سرچشمه گرفته است. "تئوری طبیعت‌گرایانه" برعکس، بروز نخستین احساسات دینی را به‌طبیعت خارجی منسوب می‌داشت و اشیاء و قدرت‌های طبیعی را اولین پرستیدن‌ها می‌افتند. یا به‌عبارتی دیگر پرستش مذهبی نیروهای تغییر شکل‌یافته طبیعت جانب آدمیان است.
امیل دورکیم دیدگاه جان‌گرايی و طبیعت‌گرايی را در واقع نماینده دریافت‌های اصلی موجود از مذهب ابتدایی اند را رد کرد.
[↑] تعریف دین
دورکیم اعتقاد دارد که همه ادیان شناخته شده اعم از ابتدایی و تاریخی در یک چیز مشترک اند و آن تقسیم جهان به ٢ بخش جهان، بخش غیر مقدس و مقدس ساخته شده است. بخش مقدس مرکب است از مجموعه‌ای از چیز‌ها، باورها و مراسم. هرگاه امور مقدس باهم روابطی از نوع هماهنگی یا تبعیت داشته باشند، به‌نحوی که تشکیل دستگاهی برخوردار از نوعی وحدت درونی و مستقل از هر دستگاه دیگری را بدهند در این صورت مجموعه باورها و مراسم مربوط به آنها، مذهبی را بوجود می‌آورند.[۱]
مذهب عبارت است از دستگاهی همبسته از باورها و اعمال مربوط به امور مقدس، یعنی مجزا از امور عادی، یا ممنوع. این باورها و اعمال‌ها همه کسانی را که پیرو آنها هستند در یک اجتماع اخلاقی واحد به‌نام کلسیا متحد می‌کنند.[٢]
پس دورکیم دین را یک نظام متشکل از عقاید و باورها و مناسک می‌داند که افراد را تحت سازمان اجتماعی خاص به‌نام کلیسا، مسجد، ... به‌هم نزدیک و متحد می‌کند.
دورکیم معتقد بود که پدیده دینی در جامعه‌ای بوجود می‌آید که در آن جدایی میان قلمرو مقدس و امور دنیوی وجود داشته باشند. به‌عقیده وی شی به خودی خود نه مقدس و نه دنیوی است.
وقتی شیی جنبه مقدس به‌خود می‌گیرد که مردم فقط به ارزیابی دینی یا غیر دینی آن بپردازید. برای مثال شراب در مراسم مذهبی کلیسا جنبه مقدس به‌خود گرفته است، زیرا به‌عنوان نمونه نمادی از خون مسیح ... شده است. از این رو شــراب در چنین رابطـه‌ای به‌عنـوان یک مـاده آشــامیدنی لـذت‌بخش به‌حســاب نمی‌آید.[٣]
[↑] منشاء دین
از آن جایی که دورکیم براساس دیدگاه روش‌شناختی‌اش هر امر اجتماعی را با امر اجتماعی دیگر بررسی و تبیین می‌کرد. لذا منشاء مذهب را در جامعه جستجو کرده و از نظر او این که چه چیزی امور مقدس را از امور غیر مقدسی جدا می‌کند؟ وی معتقد است که جامعه امور مقدس را از امور غیر مقدس جدا می‌کند.[۴] دورکیم جامعه را منشاء تشکیل مذهب می‌داند. وی توتمیسم را ساده‌ترين و ابتدائی‌ترين نوع مذهب می‌داند که در سازمان ابتدائی کلان وجود دارد.
توتمیسم آیینی است که امور خاص مخصوصاً حیوانات و گیاهان را مقدس فرض کرده و علامت آن کلان قرار می‌گیرد. این‌ها تنها نمایش یک منشا یعنی اجتماع هستند. توتم‌ها نمایش مادی نیروهای غیر مادی هستند.
به‌اعتقاد دورکیم برای شکل‌گیری و توسعه مذهب ضمن توجه به تفاوت میان امور مقدس و غیر مقدس وجود یک سری اعتقادات مذهبی که بیانگر طبیعت امور دینی و روابطی که با یکدیگر و حتی با امور غیر مقدس دارند و وجود یک سری آداب مذهبی از شروط لازم دیگر هستند. قواعد مذهبی که مشخص می‌کند، افراد چگونه باید به‌انجام این اعمال مذهبی دست بزنند و سرانجام یک محل بنا و کلیسا که افراد در آن اجتماع کنند.[۵]
پس بنابر اعتقاد دورکیم وجود یک سری باورها و اعتقادات به‌همراه آداب و مناسکی که در محلی به‌نام کلیسا جهت اجتماع مومنان و انجام فرایض دینی از جمله عواملی که سازنده یک مذهب و دین اند لازم است.
[↑] کارکردهای دین
دورکیم دین را یک نیروی اجتماعی پیونددهنده محسوب می‌نماید که اساس آنرا وحدت و یکپارچگی اجتماعی تشکیل و مهمترین کارکرد وحدت اجتماعی است که متعقدان به یک باور را دور هم جمع می‌کنند.
"هاری آلپر" (harry alpert) پژوهشگر، دورکیم چهار کارکرد عمده دین را از نظر دورکیم به‌عنوان نیروهای اجتماعی انضباط بخش، انسجام بخش، حیات بخش و خوشبختی بخش طبقه‌بندی کرده است.
آیین‌های مذهبی انضباط را بر پیروان‌شان تحمیل می‌کنند. مناسک و تشریفات مذهبی مردم را گرد هم می‌آورند و در نتیجه همبستگی اجتماعی را تحکیم می‌بخشند. اجرای مراسم مذهبی میراث اجتماعی گروه را ابقاء و احیاء می‌کنند و ارزش‌های پایدار آنرا به نسل‌های آینده انتقال می‌دهد و همچنین دین با احساس اطمینان به حقانیت ضروری جهان اخلاقی با احساس ناکامی و فقدان ایمان در آنها مقابله می‌کند. و دین به‌عنوان یک نهاد اجتماعی به گرفتاری‌های وجودی انسان معنای خاص می‌بخشد.[٦]
پس افراد با اعتقاد به مذهب و دین احساس هدفمند بودن می‌کنند و تحمل سختی‌ها برایشان آسان شده و حیات اجتماعی معنادار می‌شود (در سطح فردی) و در (سطح کلان) نیز این عامل وحدت و همبستگی اجتماعی و با انتقال ارزش‌های مذهبی به نسل‌های بعدی موجب حیات دینی خاصی می‌گردد.[٧]
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- ریمون آرون، چاپ: ١٣٧٢، ص ٣٧۵
[۲]- ریمون آرون، چاپ: ١٣٧٢، ص ٣٧٦
[۳]- ادیبی و انصاری، چاپ: ١٣٨٣، ص ٧٣
[۴]- ریتزر، ص ٨٩
[۵]- ریتزر
[۶]- کورز، چاپ: ١٣٧٢، ص ٢٠٠
[٧]- جامعه‌شناسی دینی امیل دورکیم، سايت آسمان آبی
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ ادیبی، حسین و انصاری، عبدالمعبود، نظریه‌های جامعه‌شناسی، نشر دانزه، ١٣٨٣
□ آرون، ریمون، مراحل اساسی اندیشه در جامعه‌شناسی، باقر پرهام، شرکت سهامی ١٣٧٣
□ ریترز، جورج، نظریه‌های جامعه‌شناسی، احمدرضا غروی‌زاد، جهاد دانشگاهی
□ توسلی، غلام‌عباس، جامعه‌شناسی دینی، انتشارات سخن، ١٣٨٠
□ کورز، لیوئیس، زندگی و اندیشه بزرگان جامعه‌شناسی، محسن ثلاثی، انتشارات علمی، ١٣٧٢
<برگشت به بالا><گفت و گو و نظر کاربران در بارهٔ مقاله>