[...] [...]
مِهر، میترا یا میثره (به انگلیسی: Mitra)، از خدايان باستانی آریایی (هندوایرانی) پيش از روزگار زرتشت است، که معنای عهد و پيمان و محبت و خورشید می‌دهد[۱]. پس از ظهور زرتشت، ميترا (مهر) به يكى از ايزدان يا فرشتگان آیین مزدیسنا تنزل کرد[٢].
[↑] واژه‌شناسی
مهر در سانسکریت «میتره» (Mitra)، در اوستا و در نوشته‌های پادشاهان هخامنشی «میثره» (Mithra) آمده و در زبان پهلوی «میتر» (Mitr) شده است و امروزه در زبان فارسی دری «مهر» نامیده می‌شود[٣]. مهر به‌معنای دوستی و محبت است و همچنین به‌معنای آفتاب و خورشید می‌باشد. پیش از ظهور زرتشت نام یکی از خدایان بوده و آن را رب‌النوع آفتاب می‌دانستند[۴]. افزون بر این، خدای عهد و پيمان نیز نامیده شده است[۵].
برخی از خاورشناسان هم‌مانند دارمستتر، معنای اصلی این واژه را دوستی و محبت گرفته‌اند. میتره، در سانسکریت، به‌معنای دوستی پروردگار و روشنایی و فروغ است. در ودا و اوستا، مهر، فرشته‌ی روشنایی و پاسبان راستی و پیمان است. در ادبیات پارسی هم «مهر» مکرر به‌معنای خورشید آمده است.[٦]
[↑] پیشینه‌ی تاریخی
دربارۀ پیشینه‌ی آیین مهر، ذکر این نکته لازم [به يادآوری] است که گرچه برخی منابع لوح‌های متعلق به ۱۴٠٠ سال پيش از ميلاد مسیح را - كه سال ۱۹٠٧ میلادی در بغازكوى واقع در كاپادوكيا كشف شده [منظور الواح خط ميخی مربوط به اقوام باستانی هيتی هستند که از بغازكوی در كشور تركيه به‌دست آمده است] و نام مهر (ميترا) در آن آمده - كهن‌ترين سند می‌دانند، اما روشن است که صرفاً به استناد این لوح‌ها نمی‌توان پیشینه‌ی آیین مهر را از ۱۴٠٠ سال پیش از میلاد به این‌سو تخمین زد؛ چرا که با‌توجه به رشد و بالندگی این آیین که در گستره‌ای پهناور از شرق تا غرب پیروان فراوان یافت، می‌توان پیشینه‌اش را چند هزار سال پیش‌تر از آن‌چه در اسناد به‌دست آمده در نظر گرفت و چه‌بسا در آینده اسنادی کهن‌تر به‌دست آید که این دیدگاه را تأیید کند.[٧]
آريایيان هنگام ورود به سرزمين‌های آريايی نیروهای طبيعت مثل خورشيد و ماه و ستارگان و آتش و خاك و باد و آب را مى‌پرستيده‌اند. آن‌ها خدايان متعددی را که به‌صورت ارباب انواع آفريننده يا نابودکننده مى‌شناختند، باور داشتند. اين خدايان مظهر قواى طبيعت مانند ميترا (خدای خورشيد)، ورونا (خدای آسمان)، ايندرا (خدای جنگ) و ... بودند، که ظاهراً «دئوه» (خدا) ناميده مى‌شدند. در چنين دورانی، بيشتر مردم آريايی که در نواحی شمال افغانستان امروزی مى‌زيستند، پيرو آيين ميترايی بودند. در اين آيين خورشيد نماد مهر است.
خورشید برای انسان بدوی قوی‌ترین عنصر وجود و مهربان‌ترین قوای طبیعت بود و قاعدتاً می‌بایست جزو اولین خدایان و معبودان او بوده باشد. سنت پرستش مهر (خورشيد) به دوران‌های بسیار کهن بر می‌گردد. تقدس خورشید در اقوام متعددی رواج داشته و در برخی از فرهنگ‌ها نشانه‌های این اعتقاد باقی مانده است. در بین‌النهرین «شمس یا شاماش» ایزد خورشید را می‌پرستیدند، این ایزد در دستش شیئی را نگاه می‌داشت که به تیغهٔ اره همانند بود و سوار بر گردونه‌اش به‌سوی باختر می‌راند. در مصر خورشید، عنوان بزرگترین خدا را داشت و به‌نام رع (Re) مشهور بود. «قوم سلت» EOL یعنی ستاره خورشید را پرستش می‌کردند و خدای خورشید فنیقیان همانند نام ستاره خورشید در لغت قوم سلت EL می‌باشد. قوم اینکا دارای معبد خورشید بوده که دیوارهایش پوشیده از ورقه‌های طلا بوده و الان در سرزمین پرو واقع است. همچنین هرم خورشیدی بسیار با شکوهی از تمدن قوم ازتک در مکزیک باقیمانده است.
در هند دوران ودایی نام او به‌صورت «میتره» با مفهوم پیمان و دوستی ظاهر می‌شود و یکی از خدایان گروه فرمانروا است و با «ورونه» جفت جاویدانی را تشکیل می‌دهند که از سوی مردم به‌یاری خوانده می‌شوند در سنت هندی نیز میترا گردونه‌ای درخشان و اقامتگاهی زرین دارد. میترا در سنت دینی زردتشتی در مقامی پایین‌تر از اهورامزدا قرار می‌گیرد و آفریدهٔ او محسوب می‌شود تا از آفرینش او پاسداری کند. او خدای پیمان است و وظیفهٔ مهم او نظارت بر همهٔ پیمان‌هاست. او ایزد فروغ و روشنایی و از بزرگترین ایزدان آیین زردتشتی محسوب می‌شود.
[٨]
[۹]
[۱٠]
[۱۱]
[۱٢]
[۱٣]
[۱۴]
[۱۵]
[۱٦]
[۱٧]
[۱٨]
[۱۹]
[٢٠]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[٢]-
[٣]-
[۴]- عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، ج ٢، ص ۱٨٧٣
[۵]- مری بویس، در تاریخ دین زرتشت، رویه‌ی ۴۶ می‌نویسد: «واژه‌ی میترا در اوستا به‌گونه‌ای آشکار معنایی شبیه قرارداد و توافق را مى‌دهد. آن‌گونه توافق که میان افراد نوع آدم حاصل می‌شود»
[٦]- یشت‌ها، ج ۱، صص ٣۹٢-۴٢٠
[٧]- پایکوبی و ترانه‌خوانی، از سنت‌های جشن یلدا، گفتگوی مریم رئیس دانا با شاهین سپنتا، وب‌سايت شهرزاد نيوز: ٣٠ آذر ١٣٨٨
[٨]-
[۹]-
[۱٠]-
[۱۱]-
[۱٢]-
[۱٣]-
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱٦]-
[۱٧]-
[۱٨]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]