گفتگوی زیر توسط آقای مجیب مهرداد با چند تن استادان دانشکده ادبیات دانشگاه کابل پیرامون تهاجم واژگانی و وضع زبان فارسی در افغانستان صورت گرفته است.
[↑] تهاجم واژگانی و وضع زبان فارسی در افغانستان
جایگاه زبان فارسی در دنیای امروز در کجاست و آیا زبان فارسی قدرت جذب دانش جدید بشری را دارد؟
استاد یمین: زبان فارسی، پیشینه بسیار قوی و نیرومند دارد و در جامعه امروزی هم بنابر همان پایه قوی گذشته خود نیرومند است. و این البته علت دارد. یکی از علت‌هایش این است که زبان فارسی از گذشته تا امروز محدود به همان محدوده خاستگاهش نبوده، حتا در ساحه کلان‌تری انتشار یافته و فراگیر شده. ما اگر از آغاز پیدایشش در نظر بگیریم نخستین بار در آریانای گذشته و در خراسان پس از اسلام شروع شد و بعدها به شرق و به غرب نیز راه یافت.
به طور مثال از همان دوره صفاری‌ها زبان اداری شد و تا حدود هند رفت. یعقوب لیث تا حدود گندهارا فتوحاتش گسترده بود و در وقت سامانی‌ها در شمال، غیر از فرارود در اطراف و جوانبش زبان‌های دیگر را نیز تحت تسلط درآورد و در غرب تا عراق عجم و عراق فراگیر شد، همچنین در زمان غزنویان هندوستان را فتح کرد و زبان رسمی شد. در آن زمان لاهور را غزنی کوچک می‌گفتند و در نیم‌قاره هند و هسته اصلیش که در زمان صفاری‌ها بنا نهاده شده بود، تمام هندوستان را فرا گرفت. در چندین دولت مثل دکن، بنارس، دهلی و شمال و جنوب و شرق هند چندین دربار بود که زبان رسمی‌شان فارسی بود، به همین سبب قدرت فراگیرش از گذشته است. از هند به طرف جنوب شرق آسیا امروز کلمات زیادی را در اندونیزی می‌بینیم. زبان فارسی توسط سلجوقی‌ها به ترکیه رفت و ٣٠٠ سال زبان رسمی بود و به شرق اروپا رفت. در رومانیا و کشور‌های بالکان هنوز هم در زبان‌شان کلمات فارسی را می‌توانید دریابید.
امروز هم به اساس همان گذشته نیرومندش در حال نیرو گرفتن است و می‌رود که جایگاه بین‌المللی پیدا کند. امروز اگر تمام کشور‌ها می‌شناسندش به واسطه دانشمندان این زبان بوده است در عرصه‌های عرفان، فلسفه، ریاضی و منطق که آثار‌شان مورد استفاده دنیای دیگر بوده‌اند. امروز از طریق فردوسی و مولانا در اروپا این زبان را می‌شناسند، از آثار سنایی غزنوی و سایر آثاری‌که در زمینه‌های مختلف در این زبان پدید آمده است، همچنین از طریق ابن سینا که کتاب‌هایش برای چندین دهه در اروپا و سایر جاها کتاب درسی بود. به این اساس می‌گوییم که زبان فراگیر است.
شما که استاد دستور هستید، گفته می‌شود که دستور زبان فارسی انعطاف‌پذیر است. بر این اساس در تعاملات زبانی توانسته است واژه‌های زبان‌های بیگانه را به راحتی جذب کند. آیا این سیل واژگانی را که به زبان فارسی اکنون سرازیر می‌شوند در خود حل کرده می‌تواند؟ یا لحن را، مثلا در سریال‌ها به نحوی زبان‌های دیگر وارد شده است. نظر شما درباره تهاجم زبانی چیست؟ آیا زبان فارسی زیر خطر است؟
استاد یمین: باید بدانیم که زبان‌ها از لحاظ نوعی، تصریفی و پیوندی است و برخی هم تک‌هجایی‌اند اما زبان‌های صرفی و پیوندی یعنی کلمات می‌توانند با ترکیب‌های مختلف برای هرنوع مفاهیم کلمه بسازند، ما کلمه‌های تیره و شفاف داریم. کلمات تیره کلماتی مثل سنگ و دیوار است که از قدیم بوده‌اند و دلیل هم ندارند اما این‌که زبان فارسی انکشاف کرده دلیلش این بوده که برای هر مفهومی می‌تواند کلمه بسازد یعنی کلمات ساخته شده همه شفاف‌اند. کلمات خارجی را می‌توانیم با ترکیب، بومی بسازیم و مفاهیم را هم انتقال بدهیم، به این اساس زبان فارسی قدرت این را دارد که برای هر کلمه ترکیب بسازد. اما امروز کلمات وامی یا قرضی را که وارد می‌شوند اگر بررسی بکنیم برای این کلمات هم زبان فارسی قدرت کلمه‌سازی دارد. اگر کسی کلمه را می‌گیرد دلالت بر ضعف استفاده‌کننده می‌کند و باید برایش ترکیبی از خود زبان ساخته شود. ببینید ما کلمات زیادی ساختیم. مثلا آله‌ای است که آن را «موی خشک‌کن» می‌گوییم که در انگلیسی دیگر چیز است یا «دوربین» یا «ذره‌بین» که تخنیکی‌اند و برای تمامش معادل داریم. مثل این‌ها ده‌ها کلمه است که می‌توان برای‌شان کلمات شفاف ساخت. ذره‌بین خودش کلمه شفاف است. این زبان در کلمه‌سازی بسیار قدرت‌مند است. در سریال‌ها و ان‌جی‌او‌ها کسانی که مترجم استند و با زبان این‌گونه برخورد می‌کنند، بیانگر این است که ذخیره لغوی‌شان ضعیف است و قدرت استفاده از زبان را ندارند وگرنه می‌شود در برابر هر کلمه، کلمه نو ساخت.
اما برخی کلمات بین‌المللی در هر زبان قابل فهم‌اند، مثل کلمه ترافیک که هرچند می‌شود برایش معادل ساخت ولی در تمام دنیا معمول است. اما امروز که به جای لغات فارسی در ان‌جی‌او‌ها یا منابع رسانه‌ای کلمات بیگانه به کار می‌برند، دلالت بر عدم توانایی‌شان در استفاده از زبان می‌کند. اگر بر زبان مسلط باشند این کار را نمی‌کنند و این نوعی خیانت به زبان است چرا که کلمه اصلی در اثر این عمل از استعمال می‌برآید.
پیشنهاد مشخص شما چیست؟ و در این زمینه دانشکده زبان و ادبیات چه فعالیت‌ها و پیشنهاداتی داشته است؟
استاد یمین: باید بر تمام برنامه‌ها و فعالیت‌های رسانه‌ای و فرهنگی کنترول وجود داشته باشد. در دیپارتمنت روی این مساله کار می‌شود. مضمونی به نام «واژه‌شناسی» واژه، تغییر لفظ و معنا و انواع کلمه‌ها و ساختن کلمه‌ها را بررسی می‌کند. همچنین آثاری هست که توسط استادان در مورد ساختار واژه تالیف شده‌اند؛ مثلا کتاب «واژه گزینی در زبان فارسی دری،... راهکارها...» برای کسانی که واژه می‌سازند قالب واژه ساختن را می‌شناساند. باید یک بار به شعر معاصر کشور مراجعه شود چون جوانان و سخنوران معاصر ما در ترکیب‌سازی و ورود ترکیب‌های نو به زبان خیلی مهارت دارند و همین ترکیب‌های نو است که شعر نو را قابل قبول کرده است. کسانی که در زبان قدرت دارند مثل شاعران کلمات نو را وارد زبان کرده‌اند، از همین کلمات و این کار‌ها فرهنگ ساخته می‌شود. آنهایی که کلمات بیگانه را به کار می‌برند از ضعف معلومات و ضعف زبانی رنج می‌برند.
مشخصا فاکولته ادبیات چه پیشنهادی در زمینه کرده است؟
استاد یمین: یک سال پیش یا دو سال پیش پیشنهادی شد که یک فرهنگستان از طرف دولت به همکاری دانشگاه کابل و آکادمی علوم افغانستان تشکیل شود. در این‌باره چند جلسه شد ولی نمی‌دانیم به کدام علت این نهاد تشکیل نشد. حضور این نهاد برای کار برای زبان‌ها و لهجه‌های افغانستان بسیار مهم است. امروز در افغانستان روی لهجه‌ها کار نشده است. کلمات اصیل در لهجه‌ها حفظ شده و باید از آن به جای یک کلمه خارجی استفاده شود.
در زمینه حفظ و بالندگی زبان‌ها آیا حکومت برنامه‌هایی انجام داده است؟
استاد اشراقی: اول، نیازی برای تشخیص این مساله در نزد هیچ نهادی وجود ندارد، ثانیا، مرجعی هم وجود ندارد که صلاحیت این نظارت را داشته باشد.
اگر من به جای وزیر اطلاعات و فرهنگ بودم، کمیسیون باصلاحیتی برای نظارت بر نطاق‌ها و بررسی سواد و ظرفیت‌شان ایجاد می‌کردم. وزارت فرهنگ باید برای تغییر لوحه‌ها به زبان‌های خارجی جدا کار کند. منتظر این تغییر با حضور سید مخدوم رهین بودیم که خود استاد زبان فارسی است ولی این امید ما هم برآورده نشد.
چگونه می‌شود از گسترش این بحران جلوگیری کرد؟
استاد اشراقی: وزارت فرهنگ نسبت به وضعیت زبان فارسی در رسانه‌ها بی‌تفاوت است. کمیسیونی یا مرکزی وجود ندارد که رسانه‌ها را نظارت بکند. در ترجمه سریال‌ها و فلم‌ها و همچنین به لحاظ کاربرد، وضع زبان وخیم است. به خصوص در ترجمه سریال‌ها این وضع زیاد وخیم است. این مشکل در دانشکده ادبیات نیز وجود دارد. استادی که نگارش درس می‌دهد، نگارش نمی‌داند. در ادبیات فارسی کار جدی برای بهبود زبان فارسی صورت نگرفته و حتا اشخاصی هستند که سد راه تحول دیپارتمنت‌اند. شماری از استادان حتا صلاحیت رفتن به صنف را ندارند.
این مشکل، یک مشکل زیربنایی است و از نهاد‌های آموزشی و تحصیلی شروع می‌شود، در مکاتب، کتاب‌های درسی، نهاد‌های تعلیمی و تحصیلی به زبان، توجه نمی‌شود. مشکل اصلی در استادان زبان در مکاتب است. نطاق‌ها سواد عادی خواندن مطالب عادی را ندارند.
جایگاه زبان فارسی چگونه است؟ چرا ما باید از زبان فارسی مواظبت کنیم؟
استاد نیستانی: در عرف سیاسی ما چیزی به نام نوامیس ملی است، به نگاه ما زبان فارسی جزو اساسی ناموس ملی ماست، حالا شرایطی پیش آمده که تحت تاثیر گرایش‌هایی که رو به «جهانی شدن» دارند گمان می‌کنند دیگر شاید برای مساله ارزش‌های ملی جای نباشد، نه تنها به زبان فارسی که به اجزای دیگر فرهنگ ماهم توجه نمی‌شود.
عوامل آسیب‌پذیری زبان فارسی و آسیب‌هایی که از این ناحیه بر مجموعه فرهنگ ما و هستی ملی ما وارد می‌آید، بسیار ویرانگر خواهد بود. گمان می‌کنم حکومت فعلی و حامیان خارجی‌اش هرگز به مسایل فرهنگی و زبانی ما حرمت نمی‌گزارند- امریکا، انگلیس و دست نشانده‌های‌شان چه علاقه‌ای به زبان فارسی دارند؟ از این‌رو من به همه نخبگان فرهنگی این سرزمین، به آنانی که روی وجدان ملی‌شان گرد ننشسته است، به همه دست اندرکاران آموزش زبان و ادبیات فارسی پیشنهاد می‌نمایم که به هر شکل ممکن دست به کار شوند ویک نهاد فرهنگی «بنیاد پشتیبانی از زبان فارسی» را ایجاد کنند که زبان فارسی در کشور ما بار انتقال کل دانش و فن‌آوری و فرهنگ مدرن بشری را به دوش دارد. بدون زبان فارسی هیچ ممکن نیست که به این زمینه‌ها و ابزار جدید دسترسی پیدا کنیم و بدون هرگونه ملاحظه‌ای پا پیش بگذارند. چراکه اگر گندگی‌ها زیاد شود، پسان‌ها باز هیچ کسی به آسانی این فاجعه فرهنگی را مهار کرده نمی‌تواند. تاکید می‌کنم که پشتیبانی از زبان فارسی و تقویت آن در مرحله فعلی فقط از خویش‌کاری مردم فارسی‌زبان است. پشتیبانی از زبان فارسی پشتیبانی از علم و دانش، فرهنگ و معنویت تاریخی- اسلامی ما می‌باشد. پشتیبانی از زبان فارسی، پاسداری از ناموس ماست.[۱]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: متن اين گفتگو برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- مجیب مهرداد، در گفتگویی با استادان دانشکده ادبیات دانشگاه کابل: تهاجم واژگانی و وضع زبان فارسی در افغانستان، روزنامۀ ٨ صبح: شنبه ٠۱ عقرب ۱٣٨۹
[↑] سرچشمه‌ها
□ وب‌سایت روزنامۀ ٨ صبح
[برگشت به بالا]