آرامگاه علی بن موسی‌الرضا یا در اصطلاح شیعیان حرم امام رضا (حرم رضوی) یا مقبره هشتمین امام شیعیان در شهر مشهد، در کشور ایران واقع است.
[↑] تاریخچه حرم رضوی
شهر مشهد با شهادت امام رضا(ع) در خاک توس و دهکده سناباد پایه‌گذاری شد و از آن زمان یعنی از سال ٢٠٣ هجری قمری این منطقه به مشهد توس و مشهدالرضا شهرت یافت.
هنگامی که در زمان حکومت امویان در تمام خراسان مردم به‌رهبری "ابومسلم خراسانی" سردار شجاع، قیام ضد اموی را آغاز کردند، سناباد در کنار شهر نوغان روستایی بیش نبود.
در اوج حکومت عباسیان، وقتی هارون‌الرشید به خراسان آمد تا آتش شورش را خاموش سازد، در اینجا درگذشت و فرزندش مامون به خلافت برگزیده شد. زمانی که امام رضا(ع) در ادامه همان مبارزه ضد خلافت و شیعه‌خواهی به خراسان آمد، با وجود شهادت وی برگ زرینی در تاریخ این خطه رقم خورد و بدین‌سان سناباد شهری با اهمیت شد که اقتدار سیاسی و رونق اقتصادی را به‌دنبال داشت. گفته می‌شود، امام رضا پیش از سفر مرو در بقعه هارونی با دست، محلی را خط کشیده و گفت: اینجا محل دفن من است.
با شهادت امام رضا(ع) در سال ٢٠٣ هجری قمری پیکرش در کنار قبر هارون‌الرشید به خاک سپرده شد. این آرامگا در میان باغی بزرگ و زیبا قرار داشت که متعلق به حمید بن قحطبه والی توس بود. گویند هنگامی که امام رضا(ع) به مرو می‌رفتند در بین راه در خانه حمید بن قحطبه فرود آمدند و محل تدفین خود را مشخص نمودند.[*]
از آن تاریخ، آرام آرام گروه‌هایی در اطراف آرامگاه امام رضا(ع) معتکف شدند و در قرن چهارم قلعه بسیار محکمی در اطراف مقبره امام ایجاد شد. در قرن هشتم، مشهد شهری کاملا بزرگ و آباد شد و بر اثر توجه ثروتمندان شیعه، آبادانی و رونق آن فزونی یافت.
در مدت دوازده قرن که از تاریخ خاکسپاری امام رضا(ع) می‌گذرد مشهد نیز مانند دیگر نواحی خراسان عموماً در معرض تاخت و تازهای بسیار بوده و از نظر ویژگی‌های مذهبی - فرهنگی فراز و فرودهای خاص خود را نیز داشته است. این شهر گرچه بر اثر حملات و هجوم‌های مکرر، گاه تا مرز ویرانی کامل نیز سقوط کرده اما به برکت بارگاه امام در کمترین زمان بازسازی و آباد شد، تا جایی که اکنون از بزرگ‌ترین شهرهای مذهبی جهان به‌شمار می‌آید.
[↑] حرم رضوی چگونه ساخته شد
دارالاماره یا باغ حمید بن قحطبه طایی، در دهکده سناباد دژ نظامی بود، که تاریخ پیدایش آن به پیش از اسلام می‌رسد. این محل بر سر راه سناباد، نیشابور، سرخس، توس و رادکان قرار داشته و در واقع، به‌عنوان راهداری، تأمین کننده امنیت راه‌های آن منطقه و محل استقرار مرزبانان بوده است که با مرگ هارون و دفن وی در این محل، به بقعه هارونیه شهرت یافت.
پس از گذشت نزدیک دو سال از ورود امام به خراسان و استقرار او در مرو، مأمون که از واگذاری ولایت‌عهدی به امام به انگیزه آرام کردن اوضاع و شورش‌ها و التهاب‌های جامعه طرفی نمی‌بندد، در نهایت تصمیم هولناک و جنایت‌بار خویش را عملی ساخته و امام را در توس به شهادت می‌رساند.
پس از این اقدام، برای دور داشتن خود از هر اتهامی، از سر تزویر در سوگ امام گریبان چاک داده، پیشاپیش جنازه آن‌حضرت با شیون و گریه به عزاداری می‌پردازد و برای تبرئه کامل خود، فرمان می‌دهد که امام در بقعه هارونیه و نزدیک قبر پدرش دفن شود.
اصل بنای داخلی تالار دارالاماره، معبد (آتشکده) بوده که پس از دفن هارون به‌دستور مأمون تخریب و به‌سبک معماری خراسان، چهار دیوار ساده با ارتفاعی نسبتاً کوتاه که با گنبدی با خیز کم پوشش یافته بود، بقعه هارونیه با دفن شدن جسد امام رضا در آنجا، به مشهدالرضا تغییر نام یافت و مشهور شد.
نخستین سنگ مضجع منوّر امام رضا، که هم اکنون در موزه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود، سنگ مرمری است با ابعاد ۴٠ در ٣٠ و قطر ٦ سانتی‌متر. روی سنگ عباراتی مشتمل بر آیه قرآن و اسامی پیشوایان معصوم، به خط کوفی نوشته شده که از نظر قدمت و نوع خط، حائز اهمیت بسیار است. این سنگ از اوایل قرن ٦، بر مرقد امام رضا نصب شده است و تاریخ حک شده بر سنگ، سال ۵۱٦ هجری قمری را نشان می‌دهد.
سنگ مرقد به‌مرور زمان، ارتفاع و حجم یافته، در مرحله بعد مکعبی به‌شکل صندوق، با حجم و ارتفاع بیشتری ساخته و بر فراز مرقد امام رضا قرار می‌گیرد.
در مرحله بعد ضریح شکل یافته و در حالی‌که هم سنگ مرقد و هم صندوق را در خود جای می‌دهد، بر مدفن امام برافراشته می‌شود.
به‌نظر می‌رسد، علت عمده این تحول و نهایتاً ساخت ضریح، دوچیز بوده است: ادای احترام، و تعظیم و توقیر امام رضا، رشد فزاینده زائران و نیاز و احساس تمایل آن‌ها به اظهار ارادت و توسل به امام، که با دست یازیدن به ضریح مطهر، صورت خارجی پیدا می‌کند.[*]
[↑] …
اولین بنای آرامگاه همان بقعه هارون‌الرشید بوده است که توسط مأمون عباسی بنا شده است که بقیه بنای حرم بر روی آن ساخته شده است از این تاریخ به‌بعد تا دوره دیلمیان نشانه‌ای از تجدید یا مرمت حرم در دست نمی‌باشد. سبکتکین (٣٨٧-٣٦٦ ه.ق) پادشاه متعصب غزنوی حرم مطهر را ویران و زیارت آن را ممنوع کرد. پس از آن عمیدالدوله فایق در تکمیل بقعه و آبادانی مشهد کوشید. در سال ۴٠٠ ه.ق ابوبکر شهمرد به‌دستور سلطان محمود غزنوی بنای بقعه بار دیگر بازسازی کرد. با توجه به سنگ‌نوشته قبر امام رضا(ع) به‌نظر می‌رسد بنای حرم در سال ۵۱٦ ه.ق تجدید یا تعمیر شده است. بنای بقعه به سال ۵۴٨ ه.ق آسیب فراوان دید. در روزگار سلجوقیان شرف‌الدین ابوطاهر قمی پس از مرمت بنا گنبدی کاشی‌کاری شده را بر روی قبه حرم بنا کرد و مناره‌ای را کنار آن ساخت در دوره خوارزمشاهیان (٦۱٢ ه.ق) روضۀ رضوی مورد توجه قرار گرفت که کتیبه‌هایی از آن زمان در حرم موجود می‌باشد. در زمان چنگیز بقعه دچار ویرانی شد. در زمان غازان خان و سپس سلطان محمد خدابنده الجایتو در تعمیر و تزيین حرم مطهر کوشید. در قرن هشتم بنای حرم عبارت بوده است از: حرم، مسجد بالاسر و چند بنای کوچک متصل به ضلع شمالی و یک مدرسه (به‌تصریح ابن بتوته جهانگرد معروف)، در زمان شاهرخ تیموری و همسرش گوهرشاد حرم مطهر توسعه قابل توجهی پیدا کرد.
در این دوره سال ٨٢۱ ه.ق نخستین مسجد جامع شهر مشهد با نام مسجد گوهرشاد در سمت قبله حرم مطهر بر پا شد سپس بنای "دارالحفاظ" "مسجد فرق الذکر" "دارالسیاده" و سرانجام "تحویل خانه" یا "خزانه" بر پا شد. پیرامون مجموعه نیز سه مدرسه به‌نام‌های مدرسه پریزاد، مدرسه بالاسر، مدرسه دودرب ساخته شد. در زمان سلطان حسین بایقرا (٨٧۵-۹۱٢) به کوشش امیر علی‌شیر نوایی صحن کهنه و اساس ایوان طلا به‌وجود آمد صحن انقلاب در زمان شاه عباس اول وسعت یافت در زمان شاه طهماسب صفوی مناره نزدیک گنبد مرمت و طلاکاری شد و در سال ۹٣٢ ه.ق خشت‌های نفیس کاشی روی گنبد به خشت‌های طلا مبدل شد. بعد از غارت خشت‌های طلای گنبد در شورش عبدالمؤمن خان ازبک شاه عباس در سال ۱٠۱٠ ه.ق قبه تجدید بنای آن دستور داد که شرح آن در کتیبه میناکاری شده دور گنبد به خط علیرضا عباسی نقش بسته است. در زمان شاه عباس صحن کهنه (انقلاب) گسترش یافت و ایوان شمالی اتاق‌ها غرفه‌ها و سردرها و ایوان‌های شرقی و غربی آن احداث گردید.[*]
[↑] :
روضه منوره که پیکر حضرت رضا(ع) در آن مدفون است زیر گنبدی زرین و با شکوه قرار دارد و هسته مرکزی بناهای آستان قدس رضوی به‌شمار می‌آید. در سال‌های آغازین به خاک سپاری پیکر پاک امام(ع)، حرم مطهر به‌صورت بنایی ساده با مصالح ویژه آن دوران بنا شده بود، چنان که بقعه مطهر تنها در یک در وروردی ساده در پیش روی مبارک داشت و دارای تزئیناتی مختصر به سبک آن زمان بود. صفه‌های اضلاع حرم به‌جز صفه پیش رو، به‌سوی خارج از بنا بسته بود. بر فراز بقعه تنها قبه‌ای وجود داشت. در آن سال‌های دور زمین‌های اطراف حرم مطهر، همه خالی از سکنه بود و نوغان که یکی از دو قصبه معروف و معتبر توس بود، تنها آبادی مسکونی منطقه محسوب می‌شد. نظارت دقیق حکام جور بر حرکات و سکنات شیعیان، منع آن‌ها از توجه به‌مرقد امام و درک فیض زیارت، موجب شد که سال‌ها سپری شود و بنایی درخور و شایسته مضجع شریف حضرتش احداث نگردد. سرانجام سال‌های سخت و سنگین به کندی سپری شد، عنایات خدای تعالی نسبت به روضه رضوی موجب شد که در آن روزهای اولیه و جو خاص آن زمان، حرم مطهر از هرگونه آسیبی محفوظ بماند تا آنجا که باب رافت خاصه حضرت به‌صورت بروز کرامات پی در پی و معجزات، گره از کار دردمندان و نیازآوران به درگاهش گشود، کثرت و تداوم کرامات امام موجب شد که توجه و اقبال مردم و حاکمان آن زمان به‌ویژه بیشتر اهالی خراسان و مناطق دیگر فزونی یابد و ارادتمندان به بقعه و بارگاه رضوی، زیارت پرفیض مرقد منورش را بر خود فرض دانسته اقدام به ساخت و مرمت و تذهیب و تزئین و حفظ و نگهداری آن بنای مقدس نمایند. در طول قرن‌های مختلف، رجال کشورهای اسلامی، حکام و امرای خراسان، مردان با اخلاص و علاقه‌مند به مقام شامخ ولایت و امامت با صرف مبالغی در تجدید عظمت آن کوشیده‌اند، ضمن تزئین آن با ایجاد بناها و به‌جای گذاشتن آثاری این مکان شریف را مملو از جلوه‌های کهن هنری دوران گذشته نموده، نفایس تاریخی و شاهکارهای هنری‌شان را مخلصانه به این جایگاه رفیع عرضه دارند.[*]
[↑] :
[↑] :
[↑] :
[↑] :
[↑] :
[↑] :
[↑] :
[۱]
[٢]
[٣]
[۴]
[۵]
[٦]
[٧]
[٨]
[۹]
[۱٠]
[۱۱]
[۱٢]
[۱٣]
[۱۴]
[۱۵]
[۱٦]
[۱٧]
[۱٨]
[۱۹]
[٢٠]
[٢۱]
[٢٢]
[٢٣]
[٢۴]
[٢۵]
[٢٦]
[٢٧]
[٢٨]
[٢۹]
[٣٠]
[٣۱]
[٣٢]
[٣٣]
[٣۴]
[٣۵]
[٣٦]
[٣٧]
[٣٨]
[٣۹]
[۴٠]
[۴۱]
[۴٢]
[۴٣]
[۴۴]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط … برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱: ولی‌الله حامی کلوانق، تاریخ تعرضات به حرم رضوی
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[۲]-
[۳]-
[۴]-
[۵]-
[۶]-
[٧]-
[۸]-
[۹]-
[۱٠]-
[۱۱]-
[۱۲]-
[۱۳]-
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱۶]-
[۱٧]-
[۱۸]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[٢۱]-
[٢۲]-
[٢۳]-
[٢۴]-
[٢۵]-
[٢۶]-
[٢٧]-
[٢۸]-
[٢۹]-
[۳٠]-
[۳۱]-
[۳۲]-
[۳۳]-
[۳۴]-
[۳۵]-
[۳۶]-
[۳٧]-
[۳۸]-
[۳۹]-
[۴٠]-
[۴۱]-
[۴۲]-
[۴۳]-
[۴۴]-
[۴۵]-
[۴۶]-
[۴٧]-
[۴۸]-
[۴۹]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]
□
□
[برگشت به بالا] [گفت و گو و نظر کاربران در بارهٔ مقاله]