- واژه‌شناسی
- گیاهی اسطوره‌ای
- جشن نیلوفر
- انواع و ویژگی‌ها
- محل رویش
- خواص دارویی
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
[گل‌ها] [گیاهان علفی]
نیلوفر یا نیلوفر آبی، گیاهی است از تیرهٔ نیلوفرهای آبی که نزدیک به تیرهٔ آلاله‌ها است. این گیاه زیبا آبزی است و در مناطق گرم و معتدل می‌روید. برگ‌هایش قلبی شکل و مسطح است[۱] و پهنای ۱٠ تا ٣٠ سانتیمتر دارد. درازای دمبرگ طویل است و برگ‌ها در سطح آب شناورند[٢]. کل‌های درشت آن بویی ملایم دارد و در سطح آب نیز باقی می‌ماند به‌طوری که با این ترتیب، منظره‌ی بسیار زیبا در استخرها به‌وجود می‌آورد. از این روی، این گیاه را غالباً به‌عنوان یک گیاه زینتی در استخرها و حوضچه‌ها می‌کارند. ساقهٔ خزندهٔ این گیاه که در کف برکه‌ها و حوضچه‌ها می‌خزد به‌عنوان قابض در تداوی به‌کار می‌رود. از دانه‌های آن نیز جهت جلوگیری از ازدیاد قوه باه استفاده می‌شود[٣].
[↑] واژه‌شناسی
نـام گل نیـلـوفـر در زبـان سـانسـکریـت پـادمـا (Padma) در زبـان چینـی لی ین هوا (Lien-hua) به زبان ژاپنی رنگه (Range) و در زبان انگلیسی لوتوس (Lotus) اسـت[۴]. گل نیلوفر را در فارسی به‌نام گل آبزاد یا گل زندگی و آفرینش و یا نیلوفر آبی نیز نامیده‌اند.
ناظم الاطباء آورده: "گلی از جنس لاله و کبودرنگ که بیشتر در آب روید و چون سر از آب برآرد بشکفد."[۵]
[↑] گیاهی اسطوره‌ای
نیلوفر از گل‌هایی است که به‌علت ویژگی‌های خاص خود در طبیعت باعث شده است که در اسطوره‌های قوم‌های مختلف به‌ویژه در دین بودا، نمادین به‌حساب آید. البته نمی‌توان قدمت و تاثیر‌گذاری نیلوفر را محدود به هند کرد زیرا در اسطوره‌های مصر، بین‌النهرین، ایران، یونان و سایر ملل جهان دیده می‌شود.
حتی در یکی از افسانه‌های سرخ‌پوستان در مورد ریشه پیدایش نیلوفر آبی، این گیاه ستاره‌ای تصویر شده که از آسمان می‌افتد و هنگام برخورد با سطح آب به گلی تبدیل می‌شود. پلینیوس نویسنده رومی در دانشنامه تاریخ طبیعی خود، نیلوفرهای آبی را پادزهری برای شربت عشق جادویی دانسته است.[*]
این گیاه در مصر باستان و در بسیاری از بخش‌های آسیا مورد پرستش بود. جنبه تقدس نیلوفر به محیط آبی آن بر می‌گردد. زیرا آب نماد باستانی اقیانوس کهنی بود که کیهان از آن آفریده شده است. نیلوفر که برروی سطح آب در حرکت بود به مثابه زهدان آن به‌شمار می‌رفت. از آنجا که گل نیلوفر در سپیده‌دم باز و در هنگام غروب بسته می‌شود، به خورشید شباهت دارد. خورشید خود منبع الهی حیات است و از این رو گل نیلوفر مظهر تجدید حیات خورشید محسوب می‌شود.
اُزیریس، خدای جهان زیرزمینی، معمولاً تاجی از شکوفه‌های نیلوفر بر سر دارد در حالی که هوروس در مقام ایزد سکوت، بوداوار و انگشت بر لب، بر گل نیلوفر نشسته است. در اساطیر مصری، نیلوفر آبی معرّف زمین تازه آفریده‌شده است که به‌شکل نیلوفر بر آب شناور است و اسرار نهانی ایزدان را با حرمت نگاه می‌دارد.[دانشنامۀ اساطیر جهان، زیر نظر رکس وارنر، برگردان ابوالقاسم اسماعیل‌پور، ص ۵٧۵]
در اساطیر کهن هندی، نیلوفر نشانه‌ی بزرگ آفرینش بوده است.(اسطوره در اشعار سهراب سپهری، ص ۱٣٣) به نوشتۀ دانشنامۀ اساطیر جهان، نیلوفر در اسطوره‌های هندو نمودگار بُنِ مادینۀ حیات و نماد یونی (yoni) یا اندام مؤنث است. شکل لینگام یا آلت مقدس اغلب روی گلبرگ‌های نیلوفر یا محاط در آن تصویر شده است. کهن‌ترین جلوۀ هنری نیلوفر گُل‌های تزیین‌شدۀ سر تندیس مادرزمین (حدود ٣٠٠٠ پ.م) مکشوف در موهنجودارو در درۀ سند است. بعدها ایزدبانوی باروری به‌صورت لاکشمی (Lakshmi)، همسر ویشنو، ظاهر می‌شود و از نیلوفر فراجهیده از پیشانی این ایزد پدید می‌آید. لاکشمی به‌نام پادما (Padma = نیلوفر) نیز معروف است. او به‌شکل کالی (Kali)، نیلوفر نمادین زایش را در یک دست نگه می‌دارد.[دانشنامۀ اساطیر جهان، زیر نظر رکس وارنر، برگردان ابوالقاسم اسماعیل‌پور، ص ۵٧۵]
در اسطورۀ آفرینش هندو، روح باشندۀ متعال به‌شکل یک نیلوفر زرین در دریایی پهناور تجلی یافت. از ناف ویشنو نیلوفری بر می‌آید که برهما یا آفرینندۀ "زادۀ نیلوفر" رویش نشسته است. این نیلوفر در جهان می‌گسترد و از گلبرگ‌هایش کوه‌ها، تپه‌ها، دره‌ها و رودها پدید می‌آیند.[دانشنامۀ اساطیر جهان، زیر نظر رکس وارنر، برگردان ابوالقاسم اسماعیل‌پور، ص ۵٧۵]
در فرهنگ بودایی، ظهور بودا به‌صورت شعله صادره از نیلوفر تصویر می‌شود. گاهی مشاهده می‌شود که بودا در یك نیلوفر كاملا شكفته به تخت نشسته است. در حقیقت در آموزه‌های بودایی، نیلوفر تا حد زیادی در قلمرو اسطوره وارد می‌شود. در معابد بودایی، نقش نیلوفر وجود دارد و نیلوفر جزو هشت علامت فرخندگی در كف پای بودا است.
بودا به هنگام زایش با این نیلوفر مرتبط بود. نیلوفر نماد بودا و نمودگار خورشید بود. از این اسطورۀ آفرینش نیایش و افسون معروفی پدید آمده که میلیون‌ها بار بر پرچم‌های آیینی و چرخ‌های مخصوص نیایش حک گردیده است: "آه، ای جواهر مکتوم در نیلوفر!" نیلوفری که برای لوتوس‌خواران افسانه‌های یونانی فراموشی می‌آورد، درختچه‌ای خاردار از تیرۀ "Zizyphus totus" است که در سراسر حوزۀ مدیترانه می‌روید. میوه‌های این درختچه در قدیم به‌عنوان خوراکی بود و هنوز هم مصرف می‌شود و از آرد آن می‌توان نان پخت، زمانی جزو غذایی فقرا بود و واژۀ "lotophagi" به‌معنی "لوتوس‌خواران" مترادف فقر گردید، واقعیتی که برعکس اسطوره‌اش چندان خوشایند نیست.[دانشنامۀ اساطیر جهان، زیر نظر رکس وارنر، برگردان ابوالقاسم اسماعیل‌پور، ص ۵٧۵]
در سده هشتم پیش از میلاد تصویر نیلوفر (احتمالا از مصر) به فینیقیه و از آنجا به سرزمین آشور و ایران انتقال یافت و در این سرزمین‌ها گاهی جانشین درخت مقدس بوده است.
الهه‌های فنیقی به‌عنوان قدرت آفریننده خود، گل نیلوفر در دست دارند[اسطوره‌های نیلوفری] و در اسطوره‌های ایرانی نیز داریوش در یک دستش عصای شهریاری دارد و در دست دیگرش گل نیلوفر آبی. (اسطوره در اشعار سهراب سپهری، ص ۱٣۴)
نیلوفر در ایران نماد نور است و از آنجا که این گل با آب در ارتباط است نماد آناهیتا، ایزد بانوی آب‌های روان، نیز به‌شمار می‌آید.
در فرهنگ ایران باستان، نقش این گل را حاشیه پیاله طلایی املش، روی سفال نقش‌دار سیلک، بر دسته خنجر لرستان و ... می‌توان دید. در زمان هخامنشیان، گل نیلوفر، در تخت‌جمشید و در نقش برجسته‌های آن مشاهده می‌شود: بر بدنه کاخ آپادانا، در دست بزرگان ملل، در حاشیه لباس هخامنشیان و بر روی پایه ستون‌ها. این گل در مراسم رسمی و درباری این سلسلۀ پارسی متجلی شده است، ظاهراً گل نیلوفری که در دستان پادشاهان حجاری شده در تخت‌جمشید (در نقش بار عام) دیده می‌شود، نماد صلح و زندگی بوده است. به‌طور کلی، در تخت جمشید ۲۵ طرح مختلف از گل نیلوفر بسته به کاربردش به تصویر کشیده شده است.
در زمان سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان، باز هم نیلوفر به جلوه‌گری خود ادامه می‌دهد. و حتی یکی از زیباترین تصاویر از گل و برگ نیلوفر در اوایل دوره اسلامی، تلفیق این گل با خطوط کوفی است که هنرمندان، کتیبه‌های بسیار زیبایی را در معماری اسلامی - با آن - نقش آفرینی کردند. اما در این دوران، نیلوفر جایگاهش را در اسطوره از دست می‌دهد و کاربردش فقط جنبه‌ی هنری می‌یابد.
[↑] جشن نیلوفر
جشن نیلوفر، جشنی بوده است که پارسیان قدیم برپا می‌داشته‌اند. چنان که گفته‌اند: برابر با ششم تیر در گاه‌شماری پارسی هنگام برگزاری جشنی است به‌نام "جشن نیلوفر" که امروزه بسیار ناشناخته مانده است و شاید به مناسبت شکوفا شدن گل‌های نیلوفر در آغازین روزهای تابستان به این نام نامیده شده است.
"ابوریحان بیرونی" از آن به‌نام جشنی تازه نام برده و "خلف تبریزی" در برهان قاطع روز برگزاری این جشن را هفت یا هشتم مرداد ماه بر می‌شمارد ولی از نوشته‌ها چنین بر می‌آید که ۵ روز پیش از جشن نیمه تابستانی ایرانی و ٧ روز پیش از تیر روز و جشن تیرگان برگزار می‌شده است.
در لغت‌نامه دهخدا آمده است که مؤلف برهان قاطع ذیل "مرداد" آرد: "مرداد... نام روز هفتم باشد از هر ماه شمسی و بعضی روز هشتم گفته‌اند و فارسیان بنابر قاعده ٔ کلی این روز را عید کنند و جشن سازند و این جشن را جشن نیلوفر خوانند و در این روز هر که حاجتی از پادشاه خواستی البته روا شدی".[نیلوفر، لغت‌نامه‌ی دهخدا]
[↑] انواع و ویژگی‌ها
تمام گیاهان این تیره آبزی و دارای ٧ جنس و تقریباً ۱٠٠ گونه در جهان هستند.[تیره نیلوفر آبی، دانشنامۀ رشد]
[↑] محل رویش
این گیاه بیشتر در استخرهای طبیعی و آب‌های راکد در مناطق گرم و معتدل رشد می‌کند.
[↑] خواص دارویی
نیلوفر آبی را در مواردی مانند: اسهال‌های ساده، تقویت عمومی بدن، تحریکات پوستی و... به‌کار می‌برند.
[٦]
[٧]
[٨]
[۹]
[۱٠]
[۱۱]
[۱٢]
[۱٣]
[۱۴]
[۱۵]
[۱٦]
[۱٧]
[۱٨]
[۱۹]
[٢٠]
[٢۱]
[٢٢]
[٢٣]
[٢۴]
[٢۵]
[٢٦]
[٢٧]
[٢٨]
[٢۹]
[٣٠]
[٣۱]
[٣٢]
[٣٣]
[٣۴]
[٣۵]
[٣٦]
[٣٧]
[٣٨]
[٣۹]
[۴٠]
[۴۱]
[۴٢]
[۴٣]
[۴۴]
[۴۵]
[۴٦]
[۴٧]
[۴٨]
[۴۹]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- نیلوفر، لغت‌نامه‌ی دهخدا
[٢]- همان‌جا
[٣]- همان‌جا
[۴]-
[۵]- گل نیلوفر، لغت‌نامه‌ی دهخدا
[۶]-
[٧]-
[۸]-
[۹]-
[۱٠]-
[۱۱]-
[۱۲]-
[۱۳]-
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱۶]-
[۱٧]-
[۱۸]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[٢۱]-
[٢۲]-
[٢۳]-
[٢۴]-
[٢۵]-
[٢۶]-
[٢٧]-
[٢۸]-
[٢۹]-
[۳٠]-
[۳۱]-
[۳۲]-
[۳۳]-
[۳۴]-
[۳۵]-
[۳۶]-
[۳٧]-
[۳۸]-
[۳۹]-
[۴٠]-
[۴۱]-
[۴۲]-
[۴۳]-
[۴۴]-
[۴۵]-
[۴۶]-
[۴٧]-
[۴۸]-
[۴۹]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]
□
□
[برگشت به بالا] [گفت و گو و نظر کاربران در بارهٔ مقاله]