- واژه‌شناسی
- تاریخچه
- ویژگی‌های پول
- انواع پول
- واحد پول
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
[...] [...]
پول در تعریف ابتدایی آن وسیله، قطعه، شی، یا چیزیست که انسان‌ها برای تبادل خواسته‌ها، خدمات و کالاهای مورد نیاز از آن استفاده می‌کنند[۱]. شايد اختراع پول يكی از كشفيات شگرف و بی‌نظيری باشد كه بشر توانست مشكلات موجود در مبادله كالاها و خدمات را به كلی برطرف سازد[٢].
[↑] واژه‌شناسی
واژه‌ی پول از کلمه‌ی يونانی "Obolos" گرفته شده و آن سکه‌ای بود برابر يک ششم درهم يا دراخم[٣]. آرتور کريستين‌سن معتقد است کلمه "پول" در زمان اشکانيان به‌ايران راه يافته است[۴]. اما به‌نظر می‌رسد که در دوره‌ی دولت‌های یونانی باختر - در شمال افغانستان امروزی - واژه‌ی پول رواج داشت[۵].
می‌توان ادعا کرد که پول، مانند هر کالای اقتصادی دیگر به دو عامل زمان و مکان بستگی دارد. این ارتباط چنان است که از اولین روزهای شکل‌گیری علم اقتصاد، هرگز اتفاق نظری درباره تعریف پول وجود نداشته است.
در اقتصاد پیچیده امروز بدون تردید نمی‌توان پول را معادل اسکناس و مسکوک یا پول رایج دانست. این تعریف آنقدر محدود است که نمی‌تواند ویژگی‌های پول در عصر حاضر را بیان کند. اگر بگوییم پول همان چیزی است که دولت به این نام انتشار می‌دهد، باز هم تعریف ناقصی از پول ارائه کرده شده است. وقتی گفته شود پول چیزی است که از آن برای خرید کالاهای مورد نیاز استفاده می‌شود، تعریف به‌قدری محدود است که نمی‌تواند کاربردی داشته باشد. بهتر است پول را با خدماتی که می‌تواند ارائه کند، تعریف کرد.
به‌هر حال، در مفهوم اقتصادی پول بسیار متفاوت از تعریف عمومی آن است. حجم پول دارای آثار کاملاً بارزی در اقتصاد دارد و بر نرخ تورم، بهره، بیکاری و تولید تأثیرگذار است. در مفهوم اقتصادی پول واحدی برای اندازه‌گیری تولید اقتصادی و نیز واحدی برای ذخیره ارزش اقتصادی می‌باشد. پول رايج بايد ۵ ويژگی داشته باشد: ۱- مورد قبول عموم باشد، ۲- بادوام باشد، ۳- استفاده از آن آسان بوده و قابل تقسيم باشد، ۴- در كوتاه مدت دارای ارزش ثابت باشد، ۵- توليد آن محدود باشد.
[↑] تاریخچه
انسان‌های اوليه که دسته‌جمعی می‌زيستند، نيازی به مبادله‌ی کالا نداشتند. پس از آن‌که آدمی به تولید مازاد بر احیتاج خود - در مرحله‌ی تولید و ذخیرۀ غذا - توفیق یافت، مبادله‌ی کالا به کالا آغاز شد. فعالیت‌های تجاری و مبادله‌ی کالاها در آغاز امر نظم و حسابی نداشت[مرتضی راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، ج ۱، ص ۱۴۲]. در فلات ایران غلات، در تبت بسته چای، در ویرجینیا بسته تنباکو، در حبشه بسته فلفل و نمک، در روسیه پوست سمور و در حوالی مدیترانه گوسفند به‌عنوان معیارهای سنجش و واحدهای ارزش به‌شمار می‌آمدند. ولی هنوز بشر نتوانسته بود یک میانجی بهاداری که وسیله‌ی مبادله باشد اختراع کند و کار تجارت را آسان نماید. به‌طور مثال، اگر کسی مقداری عسل به بازار می‌آورد، ناچار بود روزهای متوالی منتظر کسی باشد که به عسل احتیاج و کالاهای مورد نظر او را نیز در اختیار داشته باشد.
نخستین موادی که به‌عنوان میانجی مبادلات انتخاب گردید کالایی بود که مورد نیاز عمومی است؛ مانند: نمک، خرما و زینت‌آلات و ... اما مبادله‌ی کالا به کالا به‌دلیل مشکلاتی نظیر پر حجم بودن یا فاسد شدن با مشکلاتی همراه بود. برای رفع مشکلات، پس از آن‌که انسان به استخراج فلزات توفیق یافت، به‌تدریج فلز جانشین کالاهای مختلف گردید[مرتضی راوندی، پیشین، ج ۱، ص ۱۴۲]. آدمیان ابتدا از سکه‌های فلزی - از نوع مس، برنز و آهن - به‌عنوان معیار ارزش برای مبادله استفاده کردند و سرانجام پس از مدتی به فلزات گران‌بها و سبک وزن، از جمله طلا و نقره رو آورند. روزنامه تفاهم می‌نویسد:
- "در گذشته دیرین برای تداوم حیات، نیاز هر فرد با تلاش فردی (شکار - تولید و ...) تامین می‌شد، ولی با گذشت زمان هرگز به تولید شخصی قانع نبود و اگر در آن روز بشر نمی‌توانست با زور هرچه می‌خواهد به چنگ آورد، ناگزیر حاضر می‌شد از راه معاوضه جنس با جنس (معاوضه مستقیم کالا با کالا) نیازهای عادی زندگی را فراهم کرده و از این راه امرار معاش کند. در دادوستدهای اولیه (قرن‌ها پیش از میلاد) معاوضه دو کالا با هم بدون تعیین ارزش و معیاری برای سنجش انجام می‌پذیرفت، تا آن‌که راه (مبادله غیرمستقیم کالا با کالا) را در پیش گرفت و همین انتخاب موجب پیدایش "پول" شد.
در جوامع نخستین، تحصیل انواع کالاهای تولید شده جهت مصرف صرفاً از طریق تعویض و مبادله دو کالا امکان‌پذیر بود و این مبادله مشکلات بسیاری به‌همراه داشت؛ از جمله: امکان تعیین ارزش کالا براساس قبول واحد معینی که مورد تایید طرفین معامله باشد نبود و همچنین یافتن طرفین مبادله دو کالا (به‌فرض گوسفند و گندم) که هر دو نیاز به کالاهای عرضه شده طرف دیگر داشته و آماده مبادله باشند چندان آسان نبود. بشر در ابتدا برای حل چنین مشکلاتی اشیا و یا کالاهایی را به‌عنوان واسطه مبادلات به جهت سهولت داد و ستد انتخاب کرد و انتخاب آن بستگی به نوع و فراوانی آن شیء یا کالای واسطه در آن محدوده یا شهر داشت، مثل صدف در سواحل دریا و گوسفند و گاو در نواحی کوهستانی و معتدل.
در همان زمان هم برای حفظ مقدار عددی مبادلات یا نتیجه معاملات از ریسمان‌های گره‌دار یا چوب‌خط بهره می‌جستند. گرچه با انتخاب کالاهای واسطه دو اشکال اساسی فوق ظاهراً حل شده بود، اما گاهی کالای واسطه نیز به‌علت غیرقابل تقسیم بودن مانع انجام معاملات کوچک می‌شد و یا به‌علت حجم زیاد و ارزش کم نقش اساسی را که ذخیره کالای واسطه تا زمان احتیاج به معامله باشد غیرممکن می‌ساخت و در بعضی مواقع نگهداری کالای واسطه به‌علت فسادپذیری امکان نداشت. تنوع تولید و لزوم رفع نیاز بشر از تولیدات مختلف در سیر گسترش اقتصاد کشورها موجب پیدایش دو کالای اقتصادی با ثبات ارزش نسبی که مورد قبول عامه باشد، شد و این دو کالای فلزی طلا و نقره بود.
پس از آن که فلزات قیمتی (طلا و نقره) کشف شد و مزایا و وجوه تمایز آن‌ها نسبت به کالاهای دیگر به‌ویژه فلزاتی مثل آهن و مس و مفرغ شناخته شد، جایگزین وسایل مبادلاتی قبلی که فاقد خصوصیات فیزیکی طلا و نقره (وفور تولید بودند) شدند و به‌عنوان "پول" مورد استفاده قرار گرفتند. با گذشت زمان مسوولان امور در جوامع مختلف برای رونق دادوستد و توسعه تجارت نسبت به ضرب سکه‌های طلا و نقره اقدام کردند. برای انجام این کار، شمش‌های طلا و نقره را به سکه‌های کوچک و متنوع تبدیل و سپس آن‌ها را به مهر خود ممهور و در قلمرو جغرافیایی خویش رایج ساختند."[*]
در بيشتر کشورهای شرقی و آسيايی، فلزی که در مبادله‌ی کالا از آن استفاده می‌شد، حلقه‌ای شکل بود. و در سه هزار سال پيش از ميلاد از آن استفاده می‌کردند که می‌توان آن را قديم‌ترين وسيله‌ی مبادله، پيش از اختراع سکه، دانست. در کاوش‌های شوش حلقه‌هايی از ويرانه‌های معابد، از دوهزار سال قبل از ميلاد، به دست آمده است. استفاده از فلزات سبک وزن و کم حجم و گران‌بها، که معاملات را سهل و ممکن می‌ساخت، مورد قبول عامه قرار گرفت. بدين ترتيب مرحله‌ی پيدايش پول آغاز شد.
کهن‌ترین پول فلزی کشف شده در جهان در موهنجودارو (در پاکستان فعلی) به‌دست آمده که حدود ۵۰۰۰ سال پیش تهیه شده است. در شوش در جنوب غربی ایران کنونی حلقه‌های متعلق به ۴۰۰۰ سال پیش در کشفیات باستان‌شناسی فرانسویان به‌دست آمد. کهن‌ترین سکه یافت شده در جهان متعلق به سناخریب پادشاه آشور است که حدود ۲۷۰۰ سال پیش از میلاد ضرب شده است. در همین حدود (۲۷۰۰-۲۶۰۰ سال پیش) در لیدیه (واقع در ترکیه کنونی) سکه‌های از جنس الکتروم (یعنی مخلوطی از طلا و نقره) ضرب شد. سکه‌های که شاهنشاه لیدیه رواج داد، بنابر نام شاهنشاه یعنی کرزوش به کرزویید (کرزوسی) معروف گشت. پس از فتح لیدیه توسط کورش بزرگ سردار پارسی این سکه‌های در ایران آنزمان (۲۵۵۰ سال پیش) رواج یافت. در زمان داریوش بزرگ وی سکه‌های دریک طلا و شِکِل نقره ضرب کرد.[سکه، از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد] که به گفتۀ مرتضی راوندی، سکه‌های نقره و مسکوکات طلای پارس‌ها هم ارزش زیادی داشتند[مرتضی راوندی، پیشین، ج ۱، ص ۱۴۳].
تاریخ اقتصاد نشان می‌دهد که حکومت‌ها برای نشان دادن اقتدارشان سکه ضرب می‌کردند. رواج سکه نشانه‌ای از پذیرش حکومت بود. بنابراین هر اندازه که حوزه‌ی جغرافیایی پذیرش سکه گسترده‌تر می‌شد، حکومت پابرجاتر و پرقدرت‌تر به‌نظر می‌رسید.
اما از سوی دیگر، تا قبل از تعمیم سکه، کشاورز تهی‌دست که می‌خواست خیش آهنی بخرد فدای منافع دستفروش ماهر بود و کارگر که در مقابل کار خود جنس دریافت می‌کرد، نمی‌توانست از دستمزد خود استفاده کند. مسکوک کوچک، همه‌ی این مسایل را حل کرد، یک دهقان از این پس می‌توانست مازاد محصول مزرعه‌ی خود را به پول، که استفاده از آن آسان بود، تبدیل کند و در خرید لوازم مورد نیاز خود آن را به کار ببرد. تولیدکنندگان کم‌سرمایه یعنی خرده‌فروش‌ها، متاع خود را در مقابل پول که صرفه‌جویی و پس‌انداز کردن آن امکان داشت به فروش می‌رسانیدند. کارگر دیگر مجبور نبود که دستمزد خود را (که تا آن موقع با جنس پرداخت می‌شد) بخورد. ظهور اقتصاد پولی به همه اجازه داد که از مزایای تمدن بهره‌مند شوند. اما پول، تولیدکنندگان کوچک را مطیع صاحب اختیار دیگری کرد. این صاحب اختیار، پولدار رباخوار بود و متأسفانه هر جا که پول ظاهر می‌شد، منفعت و رهن و بدهکارانی را که کارشان به غلامی می‌کشید، همراه خود داشت. در مجامع یهود، یونانی، و ایتالیایی جدال بدهکار و طلبکار، رایج‌تر از نخستین اختلافات سیاسی بود. بعد از استقرار امپراتوری روم، فعالیت‌های اقتصادی بیش از پیش کسب اهمیت کرد[مرتضی راوندی، پیشین، ج ۱، ص ۱۴۳].
با تحول اقتصاد کشورهای جهان و رواج پول کاغذی به‌جای سکه، چاپ اسکناس جای ضرب سکه را گرفت. زیرا، انتقال سکه‌های فلزی مشکل به‌نظر می‌رسید. اولین بانک مدرنی که به‌طور رسمی به انتشار و رواج اسکناس اقدام کرد، بانک انگلستان بود.
با وجود این، برعکس مشکل پیشین، مشکل جدید این بود که سکه‌های ضرب شده در هر صورت ارزشی ذاتی داشت که حتی بدون وجود حکومت ضرب کننده سکه، سکه را قابل استفاده می‌ساخت. در مورد پول کاغذی این فرض نمی‌تواند درست باشد، یعنی چاپ اسکناس باید با پذیرش مردم یا ارائه پشتوانه از طرف حکومتی که اسکناس را چاپ می‌کند، همراه باشد.
برای ترویج استفاده از پول در محدوده حکومتی خاص، دولت‌ها پول‌هایشان را رواج قانونی دادند. یعنی اعلام کردند که برای مبادلات باید پول آن‌ها به‌کار گرفته شود و نپذیرفتن پول ملی برای مبادله کالاها خلاف قانون است.
اعتبار بخشیدن به پول ابتدا با برقرای معیارهای پولی ممکن شد. رواج قانونی پول ملی یک مفهوم دیگر را نیز می‌رساند و آن این است که ناشر پول ملی باید قدرت قانونی داشته باشد به‌عبارت دیگر، عرف این است که ناشر پول دولت باشد. حق ضرب امتیازی است که دولت‌ها به دلیل برخورداری از حق انحصاری چاپ اسکناس به‌دست می‌آورند.
امروزه، تنها اسکناس و مسکوک انتشاریافته توسط دولت‌ها را پول نمی‌دانند. پول نوعی دارایی است که به وجه نقد قابل تبدیل باشد. درجه این نقدینگی اهمیت بسیار دارد هرقدر درجه نقدینگی بیشتر باشد دارایی بیشتر خاصیت پولی دارد. آنچه امروز حجم پول یا پول خوانده می‌شود، مجموعه‌ای از دارایی‌هاست که بالاترین درجه نقدینگی را دارد. نقدینگی خصوصی یا نقدینگی مجموعه‌ای است که پول و دارایی‌ها با نقدینگی کمتر از نقدینگی پول را در بر می‌گیرد. با این وجود این هنوز نمی‌توان مجموعه سازگاری را به‌وجود آورد که در مورد همه کشورهای جهان یکسان تعریف شود.[*]
[↑] ویژگی‌های پول
آنچه پول خوانده می‌شود، باید سه مشخصه عمده داشته باشد:
- وسیله مبادله: پول به‌عنوان وسیله مبادله عمل می‌کند. افراد می‌توانند با پول کالا و خدمتت خریداری کنند. اگر کالا و خدماتی را بفروشند در مقابل آن پول دریافت می‌کنند. این وظیفه یا خدماتی که در برابر پول ارائه می‌گردد، نقش بزرگی در افزایش کارایی اقتصادی دارد.
مبادله بدون پول یعنی معاوضه یا تهاتر کالا با کالا. برخی از این مبادلات تهاتری هنوز هم در اقتصادهای پول وجود دارند. اما تهاتر به‌عنوان وسیله اصلی مبادله غالبا غیر کارآ می‌باشد. مسئله این است که انجام معامله تهاتری به سازگاری خواست‌های دو نفر نیاز دارد. اگر آقای الف علاقمند به خرید کفش و فروش جواهرات باشد و آقای ب علاقمند به فروش کفش و خرید رایانه ، این دو نمی‌توانند کالایشان را با هم مبادله کنند. باید فرد سومی را بیابند که خواست مبادله‌اش با این دو سازگار باشد. یعنی علاقمند به فروش رایانه و خرید جواهرات باشد.
در یک اقتصاد پولی آقای الف کفش را از آقای ب در مقابل پرداخت پول خریداری می‌کند. آقای ب نیز با پولی که به‌دست آورده می‌تواند رایانه مورد نظر خود را از هر که علاقمند به فروش رایانه است خریداری کند. آقای الف تنها باید فردی را بیابد که علاقمند به خرید جواهرات می‌باشد. - وسیله ذخیره ارزش: پول نقش وسیله ذخیره ثروت را نیز بازی می‌کند، افراد می‌توانند مقداری از درآمد خود را جهت خرید کالا و خدمات در آینده پس‌انداز کنند. پول یکی از دارایی‌های مالی است. سایر ابزار ذخیره ارزش (اوراق قرضه دولتی یا خصوصی) پول نیستند زیرا سایر وظایف یا نقش‌های پول را انجام نمی‌دهند. از آن‌ها نمی‌توان به‌عنوان وسیله مبادله یا واحد حساب استفاده کرد.
- واحد حساب: قیمت‌ها بر حسب پول سنجیده می‌شوند علاوه بر این بدهی‌ها نیز بر حسب پول سنجیده می‌شوند. پول به‌عنوان واحد سنجش نقش مهمی را در اقتصاد بازی می‌کند[*].
پول بانکی (شامل وجوه و اعتبارات بانکی در بانک‌های تجاری) پول نقد (شامل اسکناس و مسکوک) پول الکترونیک (شامل کارت‌های اعتباری و نیز اعتبارت کدی) امروزه، چک، سفته، چک‌های مسافرتی، اسناد بهادار و دیگر اوراق با ارزش را نیر پول می‌گویند.
[↑] واحد پول
واحد پول واحدی برای سنجش دادوستد کالا و خدمات است که در تسهیل انتقال کالا و خدمات نقشی اساسی دارد. به سخن دیگر، واحد پولی یک کشور، نام پول رایج در آن کشور است. برای نمونه واحد پول کشور افغانستان افغانی و واحد پول کشور ایران ریال است.
[٦]
[٧]
[٨]
[۹]
[۱٠]
[۱۱]
[۱٢]
[۱٣]
[۱۴]
[۱۵]
[۱٦]
[۱٧]
[۱٨]
[۱۹]
[٢٠]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[٢]- تاريخچه پول، از مبادله کالا تا پول کاغذی، سایت متعلق به روزنامه تفاهم، برگرفته از: وبلاگ ايسنا، "روی خط اقتصاد"
[٣]-
[۴]-
[۵]-
[٦]-
[٧]-
[٨]-
[۹]-
[۱٠]-
[۱۱]-
[۱٢]-
[۱٣]-
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱٦]-
[۱٧]-
[۱٨]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]
□
□