افغانستان و همسایگانش
(افغانستان و تاجیکستان)
فهرست مندرجات
- روابط افغانستان و ایران زیر سایه آمریکا
- پاکستان و افغانستان؛ آینده نامعلوم
- نگاهی به گذشته روابط افغانستان و پاکستان
- افغانستان و ازبکستان همسایگی در سایه ترس و تردید
- افغانستان و ترکمنستان؛ همسایگی بی‌درد سر
- افغانستان و تاجیکستان؛ دو همسایه با تجارب مشابه
- يادداشت‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
[قبل] [بعد]
تاجیکستان کوچک‌ترین و فقیرترین همسایه افغانستان به‌شمار می‌رود اما پیوندهای فرهنگی، زبانی و تاریخی نزدیک روابط میان دو کشور را همیشه محکم نگهداشته است. در کنار فرهنگ و زبان مشترک، در یک دهه اخیر انرژی، ترانزیت و تجارت نیز به‌عناصر مهم رابطه میان تاجیکستان و افغانستان بدل شده است. حجم تجارت میان دو کشور در ده سال گذشته ۲۰ برابر افزایش یافته و به‌حدود ۱۳۰ میلیون دلار آمریکا رسیده است. این کشور همچنین یکی از مهم‌ترین صادرکنندگان برق به افغانستان است. اما تاجیکستان به‌شدت نگران اوضاع امنیتی افغانستان و نفوذ بنیادگرایان اسلام‌گرا به خاک خود است.[۱]
[↑] افغانستان و تاجیکستان؛ دو همسایه با تجارب مشابه
تاجیکستان کوچک‌ترین و فقیرترین همسایه افغانستان به‌شمار می‌رود اما پیوندهای فرهنگی، زبانی و تاریخی نزدیک روابط میان دو کشور را همیشه محکم نگهداشته است.
در سطح سیاسی نیز روسای جمهوری دو کشور روابط میان کشورهای‌شان را «بهترین نمونه از روابط سیاسی در منطقه» توصیف کرده‌اند.
در کنار فرهنگ و زبان مشترک، در یک دهه اخیر انرژی، ترانزیت و تجارت نیز به‌عناصر مهم رابطه میان تاجیکستان و افغانستان بدل شده است.
تاجیکستان با حدود ۱۳۰۰ کیلومتر مرز مشترک پس از پاکستان طولانی‌ترین مرز را با افغانستان دارد. مرز افغانستان و تاجیکستان در قرن نوزده میان روسیه تزاری، بریتانیا و دولت آن زمان افغانستان مشخص شد.
[↑] جمهوری تاجیکستان شوروی
پیش از استقلال تاجیکستان در دهه هشتاد میلادی و زمانی که اتحاد شوروی به افغانستان حمله‌ور شد، جمهوری تاجیکستان به‌عنوان عضوی از اتحاد شوروی رابطه نزدیک با افغانستان تامین کرد.
شماری زیادی از شهروندان تاجیک به‌دلیل آشنایی با فرهنگ و زبان، به افغانستان آمدند و به کارهای ترجمه و مشوره‌های فرهنگی به نیروهای اتحاد جماهیر شوروی در افغانستان مشغول شدند.
رهنورد زریاب، داستان‌نویس شهیر افغان که در آن زمان از مسئولان فرهنگی دولت بود، می‌گوید روابط فرهنگی افغانستان و تاجیکستان در زمان شوروی‌ها به اوجش رسید.
به گفته او فعالیت‌های هنری و فرهنگی میان دو کشور از نظم بیشتری برخوردار بود و در این راستا برنامه‌ریزی‌هایی هم از سوی دولت افغانستان و هم از سوی مقامات جمهوری تاجیکستان تحت اداره شوروی صورت می‌گرفت.
احسان زروان که مسایل تاجیکستان را در بی بی سی دنبال می‌کند، خود در آن زمان در افغانستان بود. او بر نقش افغانستان در احیای زبان فارسی در تاجیکستان دهه هشتاد میلادی تاکید می‌کند. به گفته او زمانی که مترجمان و فرهنگیان تاجیک از افغانستان به تاجیکستان برگشتند، تلاش کردند تا اصطلاحات وارد شده روسی را با «کلمات فارسی که در افغانستان آموخته بودند» تعویض کنند.
آقای زروان می‌گوید موسیقی نیز در نزدیک ساختن دو کشور در آن زمان نقش مهم داشت. به گفته او «کنسرت‌های آوازخوانان تاجیک و افغان پیوسته در کابل و دوشنبه برگزار می‌شد و خرما شیرین آوازخوان مشهور تاجیک پس از چندین اجرا در افغانستان، در میان افغان‌ها به گوگوش تاجیکستان شهرت یافته بود.»
[↑] روابط با تاجیکستان مستقل
با آغاز دهه نود میلادی و تغییرات گسترده در تاجیکستان و افغانستان، روابط میان دو کشور وارد یک مرحله جدید شد. تاجیکستان تازه استقلال خود را به‌دست آورده بود و بلافاصله در دامن جنگ داخلی سقوط کرد.
در افغانستان نیز دولت مجاهدین به پیروزی رسیده بود و مخالفان مسلح دولت تاجیکستان که خود را به مجاهدین افغان نزدیک می‌دانستند، انتظار کمک داشتند.
ده‌ها هزار شهروند تاجیک به افغانستان پناهنده شدند و دولت تحت حمایت روسیه در تاجیکستان از افغانستان می‌خواست تا به مخالفانش اجازه ندهد از خاک این کشور علیه این دولت فعالیت کنند.
عتیق‌الله بریالی که مشغول پژوهش روابط افغانستان با همسایه‌های این کشور است، می‌گوید رابطه افغانستان با تاجیکستان تازه به استقلال رسیده در نیمه اول دهه نود میلادی تحت شعاع سه عامل عمده قرار داشت.
- «اول از هم پاشیدن اتحاد شوروی، دوم عدم آمادگی دولت تاجیکستان برای ایجاد یک دولتی که بتواند حضور سرتاسری را در کشور داشته باشد و سوم هم دولت نوپای مجاهدین در افغانستان که براساس نگاه ایدیولوژیک یک جانب درگیر در جنگ‌های داخلی تاجیکستان را حمایت می کرد. بنا این سه عامل فرصت تامین رابطه دلخواه میان دو کشور را میسر نساخت.»
از همین زمان بود که مناطق مرزی میان تاجیکستان و افغانستان ناامن شد و نگرانی روسیه از عبور قاچاقچیان مواد مخدر و بنیادگرایان مذهبی موجب شد تا این کشور شمار معینی از نیروهای مرزی خود را در مناطق مرزی تاجیکستان مستقر کند.
اما این نگرانی‌ها در تاجیکستان زمانی بسیار بالا گرفت که گروه طالبان در سال ۱۹۹۶ کابل را به‌تصرف خود آوردند و با پیشروی سریع به‌جانب شمال افغانستان به مرزهای تاجیکستان نزدیک می‌شدند.
در همین زمان معاهده صلح دولت تاجیکستان و مخالفان دولت این کشور نیز به امضأ رسید. این معاهده با میانجیگری سازمان ملل، ایران و برهان‌الدین ربانی رئیس جمهوری پیشین افغانستان امضأ شد.
آقای بریالی می‌گوید امضای این معاهده آغازگر فصل جدیدی میان تاجیکستان و افغانستان بود.
اما غفور لیوال رئیس مرکز مطالعات استراتیژیک افغانستان می‌گوید تاجیکستان پس از امضای این معاهده به حمایت از یکی از گروه‌های درگیر در جنگ افغانستان پرداخت و نتوانست نسبت به تحولات افغانستان نقش بی‌طرفانه داشته باشد.
به گفته او «تاجیکستان به‌طرفداری از یکی از طرف‌های جنگ موسوم به ائتلاف شمال تمایل داشت و حتی در این زمان یک پایگاه نظامی و تقویتی را در اختیار ائتلاف شمال قرار داد».
[↑] تاجیکستان و افغانستان پس از طالبان
رابطه سیاسی: پس از سقوط طالبان و حمله ائتلاف بین‌المللی به‌رهبری آمریکا به افغانستان، تاجیکستان در کنار این ائتلاف از دولت جدید افغانستان حمایت کرد و روابط دوستانه‌ای با این دولت داشته است.
غفور لیوال می‌گوید در این زمان تاجیکستان با آوردن تغییرات در سیاست خود نسبت به افغانستان گام‌های مثبتی را برای ایجاد یک رابطه نزدیک با همسایه‌ای جنوبی خود برداشت.
عتیق‌الله بریالی می‌گوید روابط دو کشور پس از سال ۲۰۰۱ در سه محور قابل بررسی است.
- «نخست به‌عنوان دو کشور همسایه که برای یکدیگر به‌دلایل فرهنگی، زبانی و جغرافیایی جایگاه ممتاز قایل هستند. دوم رابطه افغانستان، تاجیکستان و ایران به‌عنوان سه کشور هم زبان که در سال‌های اخیر توافقات متعدد همکاری در زمینه‌های مختلف امضا کرده‌اند. و سوم هم رابطه‌ی هردو کشور در چارچوب همکاری‌های ائتلاف بین‌المللی است و تاجیکستان در این زمینه کمک‌های زیادی به نیروهای ائتلاف بین‌المللی مستقر در افغانستان کرده است.»
اقتصاد و تجارت: زمینه‌های اقتصادی میان تاجیکستان و افغانستان شاهد بیشترین پیشرفت در سال‌های اخیر بوده است. حجم تجارت میان دو کشور در یک دهه گذشته بیست برابر افزایش یافته و به حدود ۱۳۰ میلیون دلار آمریکا رسیده است.
ساختن یک پل استراتژیک بر فراز رود خانه آمو در سال ۲۰۰۷ بازارهای دو کشور را عملاً به یک دیگر وصل کرد و مبادلات تجاری دو کشور را متحول ساخت.
تاکنون چندین قرارداد مهم مربوط به توسعه همکاری‌ها در زمینه انرژی میان دو کشور به امضا رسیده است. مهم‌ترین آن‌ها قرارداد پنجصد میلیون دلاری انتقال انرژی برق تاجیکستان به پاکستان از راه افغانستان است که یکی از مهم‌ترین پروژه‌های اتصال آسیای میانه به آسیای جنوبی از راه افغانستان است. این پروژه از حمایت مالی بانک جهانی، بانک توسعه آسیایی و بانک اسلامی توسعه برخوردار است.
تاجیکستان دارای بزرگ‌ترین منابع نیروی برق آبی در منطقه است و هم اکنون برای صادرات برق به افغانستان با کشور همسایه‌اش ازبکستان در حال رقابت است.
در نشست اخیر سران در شهر دوشنبه نیز یادداشت تفاهمی برای احداث یک راه آهن میان تاجیکستان، افغانستان و ایران امضأ شد.
با این حال، سیف‌الدین سیحون استاد اقتصاد در دانشگاه کابل می‌گوید با در نظرداشت ظرفیت‌های موجود، همکاری‌های اقتصادی میان افغانستان و تاجیکستان به مراتب زمینه‌های بیشتر برای توسعه دارد.
آقای سیحون می‌گوید: «به‌ویژه امضای توافقنامه‌های بیشتری تجاری، فراهم‌شدن سهولت‌های رفت‌وآمد و صدور ویزا میان دو کشور لازمی است.»
تاجیکستان و افغانستان در یک دهه اخیر روابط خود را در چارچوب سازمان‌های همکاری‌های منطقه‌یی نیز گسترش داده‌اند. هر دو کشور عضوی چندین سازمان منطقه‌ای از جمله سازمان اقتصادی «اکو» و برنامه همکاری اقتصادی منطقه‌یی آسیای میانه یا «کرک» هستند.
رابطه فرهنگی: فرهنگ و زبان مشترک دو مفهوم آشنای است که در نخستین تعریف از رابطه افغانستان و تاجیکستان مطرح می‌شود.
فارسی دری که در افغانستان یکی از زبان‌های رسمی این کشور است، در تاجیکستان با نام فارسی تاجیکی زبان رسمی و ملی این کشور نیز هست.
تاجیک‌های افغانستان نیز به‌عنوان یکی از گروه‌های بزرگ قومی در این کشور خود را با تاجیک‌های تاجیکستان که اکثریت این کشور را تشکیل می‌دهند، هم‌نژاد می‌دانند.
رهنورد زریاب نویسنده افغان می‌گوید: «میان فرهنگیان و شاعران دو کشور همکاری چشمگیری در سطح غیر رسمی وجود دارد اما هیچ‌گونه قراردادهای رسمی در زمینه‌های فرهنگی بین دو کشور وجود ندارد.»
زریاب می‌گوید ظرفیت‌های زیادی برای همکاری فرهنگی میان دو کشور میسر است اما به گفته او علت اساسی کم‌رنگ بودن این همکاری، «وضعیت نابسامان فرهنگی در داخل افغانستان و نبود برنامه‌ای در این زمینه» است.
در این میان قصه موسیقی میان دو کشور متفاوت است. در سال‌های اخیر تاجیکستان به یکی از مهم‌ترین بازارهای تهیه و تولید آهنگ‌های آوازخوانان افغان تبدیل شده است.
هارون راعون شاعر افغان که سال‌ها در تاجیکستان زندگی کرده و با صنعت موسیقی در هر دو کشور آشنایی دارد می‌گوید: «سرسبزی و پاکیزگی تاجیکستان، ارزان بودن تهیه کلیپ‌های موسیقی و دیگر توانایی‌های بالای هنری، آوازخوانان زیادی را از افغانستان برای تهیه و ضبط ویدیو کلیپ‌های آهنگ‌های‌شان به تاجیکستان کشانده است.»
از سوی دیگر موسیقی تاجیکستان در افغانستان علاقه‌مندان بی‌شماری دارد و افغان‌ها در داخل و خارج از مهم‌ترین مخاطبان موسیقی تاجیکستان به‌شمار می‌روند.
از آن‌طرف احمدظاهر محبوب‌ترین آوازخوان افغان در سه دهه اخیر در تاجیکستان کمتر از افغانستان محبوب نیست.
هارون راعون می‌گوید احمدظاهر چنان از محبوبیت گسترده در میان تاجیک‌ها برخوردار است که تقریباً همه آوازخوانان تاجیک آهنگ‌های او را بازخوانی کرده‌اند.
[↑] مرز مشترک و چالش‌های امنیتی
افغانستان پس از پاکستان طولانی‌ترین مرز را با تاجیکستان دارد. ولایات بدخشان، تخار و قندز در شمال شرق افغانستان با ولایات ختلان و بدخشان خود مختار تاجیکستان در جنوب این کشور هم مرز هستند. مرز دو کشور را بیشتر دو رودخانه آمو و پنج از هم جدا می‌سازد.
عزیز بارز دپلمات سابق افغان در تاجیکستان می‌گوید با وجود حاکمیت ۷۰ ساله شوروی، مردمان دو سوی مرز روابط فرهنگی و مشترک‌شان را حفظ کرده‌اند.
آقای بارز می‌گوید: «در بسا موارد خانواده‌هایی وجود دارند که در دو سوی مرز با شهروندی‌های متفاوت مثلا افغان یا تاجیک زندگی می‌کنند، اما رابطه خونی و رشته‌داری باهم دارند و این رابطه را همچنان حفظ کرده‌اند. چنین مثال‌های را می‌توان در هر دو بدخشان افغانستان و تاجیکستان، در کولاب و تخار و یاهم در قرغان تیپه و در قندز یافت.»
اما این مرز طولانی، شبیه دیگر مرزهای افغانستان عاری از چالش‌های امنیتی نیست. نگرانی تاجیکستان در این زمینه بیشتر است و البته به‌دلایل کاملاً روشن. این مرز یکی از مهم‌ترین مسیرهای قاچاق مواد مخدر از افغانستان به روسیه و کشورهای غربی است.
تاجیکستان همچنین از ورود ستیزه‌جویان مذهبی از طریق این مرز به خاک خود همواره نگران بوده است.
عزیز آریانفر پژوهشگر و رئیس پیشین دفتر مطالعات استراتژیک وزارت خارجه افغانستان در مورد این نگرانی‌ها می‌گوید: «در تاجیکستان، افغانستان همیشه به‌عنوان کانون گسترش بی‌ثباتی به‌طرف آسیای میانه و به‌ویژه تاجیکستان نگریسته می‌شود.»
به گفته آقای آریانفر تروریسم و مواد مخدر نگرانی اصلی تاجیکستان است که از افغانستان منشأ می‌گیرد.
آقای آریانفر می‌افزاید: «تاجیکستان هراس دیگری که این‌ها روزها دارد از چشم‌انداز افغانستان بعد از ۲۰۱۴ است. تاجیک‌ها نگران اند که نیروهای تندرو دوباره در افغانستان به‌قدرت برسند، تاجیکستان اولین کشوری خواهد بود که در معرض خطر مهلک تروریسم قرار خواهد گرفت.»
در حالی‌که به گفته آقای آریانفر تاجیکستان نگران خروج نیروهای ناتو از افغانستان است، اما از سوی دیگر به نظر نمی‌رسد تاجیکستان از حضور دراز مدت نظامی غرب در افغانستان نیز استقبال کند.
دولت تاجیکستان تاکنون واکنش رسمی در مورد امضای موافقت‌نامه همکاری‌های استراتژیک میان افغانستان و آمریکا ابراز نکرده است. اما با توجه به این‌که تاجیکستان به‌صورت سنتی بخشی از قلمرو تحت نفوذ روسیه به‌شمار می‌رود، موضع‌گیری آن احتمالاً شبیه موضع‌گیری روسیه باشد. روسیه مخالف حضور درازمدت نیروهای آمریکایی در افغانستان است.[٢]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- کنفرانس قلب آسیا؛ افغانستان و همسایگانش، بخش فارسی بی بی سی: پنج شنبه ۱۴ ژوئن ٢٠۱٢ - ٢۵ خرداد ۱٣۹۱
[٢]- ضیا شهریار، تاجیکستان و افغانستان، دو همسایه با تجارب مشابه، بخش فارسی بی بی سی: سه شنبه ۱٢ ژوئن ٢٠۱٢ - ٢٣ خرداد ۱٣۹۱
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ بخش فارسی بی بی سی