- واژه‌شناسی
- تاریخچه
- ترکیبات شیمیایی
- خواص غذایی
- خواص درمانی
- کاشت و برداشت
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
[گیاهان] [نخل]
خُـرمـا (بـه عربـی: التمـر؛ بـه انگلیسـی: date palm؛ بـه آلمانـی: Datteln یا Echte Dattelpalme؛ با نـام علمـی: Phoenix dactylifera)، درختـی اسـت از فرمـانروی گیـاهـان و از تیـره‌ی گرمسـیری جـزو تیـره‌ی نخـل‌ها[۱] که میـوه‌اش جـزو میـوه‌هـای سـته[٢] می‌باشد یعنی تمام قسمت بریکاری آن گوشتی و محتوی مواد غذائی است[٣]. دارای هسته‌ای سخت و پوست نازک و طعم شیرین که به‌شکل خوشه‌ای بزرگ از شاخه آویزان می‌گردد و برگ‌های آن بزرگ است[۴]. ارتفاع نخل به ۱۰ تا ۲۰ متر یا بیشتر می‌رسد[۵].
به‌میوهٔ نرسیده خرما، «خارَک» یا «خرک» (و در زبان عربی، «حبابوک») گفته می‌شود[٦].
[↑] واژه‌شناسی
واژه خرما ریشه در زبان پهلوی دارد[٧] و از زبان فارسی دری به زبان‌های هندی، اردو، ترکی، اندونزیایی و مالزیایی وارد شده است[٨]. در فرهنگ فارسی عمید، دربارۀ سرواژه‌ی آمده است:
«خرما، ثمر نخل، میوه‌ای است گرمسیری و گوشتدار با هستۀ سخت و پوست نازک، بسیار شیرین و خوش طعم و به‌شکل خوشه‌ی بزرگ از درخت آویزان می‌شود، در حدود ۵۰ تا ٧۵ درصد قند دارد. مواد معدنی مانند پتاشیم و فسفر و کلسیوم و منیزیوم و آهن و ویتامین‌های A و B و به‌مقدار کم ویتامین C و E نیز دارد. ارزش غذایی آن زیاد است، صد گرم آن سیصد کالری حرارت به‌بدن می‌دهد. نوعی شراب و الکل نیز از آن گرفته می‌شود. درخت خرما راست و بلند و به ارتفاع ۱۵ تا ۲۰ متر می‌رسد. برگ‌هایش بزرگ و به‌درازی ۵ تا ٦ متر، در جاهای گرمسیر به‌ثمر می‌رسد. نر و ماده دارد و گرده‌افشانی آن در نخلستان‌ها به‌طور مصنوعی صورت می‌گیرد.»[۹]
[↑] تاریخچه
خرما ميوه‌ای بسيار قديمی است؛ با این‌که خاستگاه آن‌را میان‌رودان، عربستان و شمال آفریقا ذکر می‌کنند[۱٠]، ولی بررسی‌های علمی، آن را به‌گونه‌ای به‌نام علمی «P. H. Sivestris» که در هندوستان می‌روید نسبت می‌دهند[۱۱]. باستان‌شناسان احداث نخلستان‌ها را به‌پنج هزار سال پیش نسبت داده‌اند زیرا نامی از آن بر لوحه‌های گلی ۵۰ سده پیش یافته‌اند[۱٢]. نام خرما در كتاب مقدس نیز ۴٢ بار تكرار شده است[۱٣].
در ایران نخل و خرما از دوران باستان و پیش از هخامنشی کشت می‌شده[۱۴]. در ادبیات سـاسـانی از جمله در کتـاب بندهشـن از نخـل یاد شـده اسـت[۱۵]. منابـع چینی از ایران (در زبان ایشـان بوسـی، تلفـظ چینـی پارسـی) به‌عنـوان سـرزمین نخـل خـرما که در نزدشـان به‌نـام عناب پارسـی و عنـاب هزارسـاله مشـهور بوده، یاد کرده‌اند[۱٦]. در پایان سده نهم میلادی، نخل خرما را از ایران به چین برده و در آنجا کشت کرده‌اند[۱٧]. در میان کشورهای اروپایی اسپانیا پیشینه بیشتری در کشت خرما دارد[۱٨].
اعراب خرما را با خود به اسپانيا بردند[۱۹]. بعدها به‌تدريج خرما از آسيا و عمدتاً خاورميانه به استراليا و قاره آمريكا نيز برده شد[٢٠]. سياحان اسپانيايی نيز خرما را به نيومكزيكو و كاليفرنيا معرفی كردند تا جايی كه كاليفرنيا امروزه يكی از توليدكنندگان خرما است. خرما از قرن‌ها پيش در جنوب ايتاليا، سيسيل و يونان كاشته می‌شد اما ميوه قابل توجه و خوراكی در اين نواحی به‌بار نمی‌آورد. ميوه خوراكی خرما از زمره غذاهای اصلی مردم الجزاير، مراكش، تونس، مصر، سودان، عربستان، ايران و... به‌شمار می‌آيد. امروزه پيشرفت‌های كشاورزی و تكنولوژی باعث پيشرفت و بهبود صنعت كشت خرما شده است. عراق همواره بزرگ‌ترين توليدكننده خرما در جهان بوده و سالانه نزديك به ۶۰۰ هزار تن خرما توليد می‌كند. بصره به‌خاطر ارقام بسيار مرغوب خرما شهرت جهانی دارد.
[↑] ترکیبات شیمیایی
خرما دارای ۲۵ درصد ساکاروز، ۵۰ درصد گلوکز، و مواد آلبومینوئیدی، پکتین و آب می‌باشد. به‌علاوه دارای ویتامین‌های مختلف از جمله ویتامین A، B، C، E و مقداری املاح معدنی می‌باشد.
ترکیب خرمای تازه در صد گرم، شامل ۱٦۳ کالری انرژی، ۹/۰ گرم پروتین، ۰/۳ گرم چربی، ٢٨ گرم کلوسید، ۳۰ میلی‌گرم فسفر، ۳/۱ میلی‌گرم آهن، ۵۱ میلی‌گرم کلسیم و ۱۰ میلی‌گرم ویتامین C است.
به‌علاوه میوه خشک (خرمای خشک)، ۳۰۰ کالری انرژی، دو گرم پروتئین، ۰/۶ گرم چربی، ۶۰ میلی‌گرم گوگرد ۵۰ میلی‌گرم فسفر، ۶۵۰ میلی‌گرم پتاسیم، ۶۵ میلی‌گرم منیزیم، ۷۰ میلی‌گرم کلسیم دو میلی‌گرم آهن و ۲/۲ میلی‌گرم نیاسین و مقدار کمی سدیم دارد.
۱۵ تا ۳۰ در صد خرما را آب تشکیل می‌دهد. این میوه ۲ درصد پروتئین و کمتر از ۲ درصد چربی و املاح دارد. پروتئین و آب موجود در آن بسته به نوع خرما و مرحله رسیدن آن فرق می‌کند. سدیم کمی نیز دارد.
[↑] خواص غذایی
خرما از ارزش غذایی خوبی برخوردار است و باید آن را در هرم مواد غذایی میوه به‌حساب آورد.
منابع قدیم و جدید، اشاراتی بر مصرف خرما در ترکیبات غذایی و آماده‌سازی غذا دارند. صفات خرما از نظر قند و کم بودن پروتئین و چربی بیانگر ضرورت نیاز به افزودن ترکیبات متفاوتی برای از بین بردن کمبودهای غذایی بوده و شاید این کار با رقیق کردن شیرینی طبیعی خرما و برخی اوقات افزودن اسید که خرما فاقد آن است، صورت می‌گیرد. خرمای تازه را می‌توان با شیر و فراورده‌های آن مانند ماست، کره، پنیر و کشک مخلوط نمود. خرما را هم‌چنین در شیر تازه می‌پزند و یا کاملاً با شیر خشک مخلوط می‌کنند.
خرما و آجیل‌های گردو، پسته و بادام و هم‌چنین بذر کنجد، ترکیب مناسبی می‌باشند که برای مصارف خانگی تهیه می‌شوند. هم‌چنین، خرما را در فرنی، شیرینی‌ها و کلوچه‌های خانگی نیز به‌کار می‌برند. یک شکل آن سرخ کردن خرمای چرخ کرده با آرد و شیر و به‌شکل کیک در آوردن آن‌هاست.
[↑] خواص درمانی
درخت خرما خواص بی‌شماری دارد و می‌توان گفت که از تمام قسمت‌های این درخت می‌توان استفاده کرد و یک ضرب‌المثل عربی می‌گوید که خواص درخت خرما به اندازه روزهای سال است.
اعراب از قديم اعتقاد دارند كه خرما انرژی خورشيد را گرفته و در خود ذخيره می‌كنند و اين انرژی با خوردن خرما به‌بدن آن‌ها منتقل می‌شود. آنان، از خرمای كال نيز استفاده می‌كنند و معتقدند كه اثرات درمانی بسياری دارد؛ از جمله خرمای سبز تقويت‌كننده اعمال جنسی و انرژی‌زا می‌باشد. حتی هسته‌ی خرمای سبز را نيز آرد کرده و پمادی از آن تهيه می‌كنند كه برای زخم‌های آلات تناسلی به‌كار می‌رود.
اثر ديگر معجزه‌آسای هسته‌ی خرما از بين بردن تورم پلك‌های چشم است. برای اين‌منظور پمادی از در هسته خرما درست كرده و آن را روی چشم می‌گذارند. اين پماد برای رشد مژه‌های چشم نيز بهترين دارو است.
زندگی پرمشغله و ناراحتی‌های روانی كه ميل جنسی را در بعضی از افراد از بين می‌برد، بهترين علاجش خوردن مداوم خرما است كه ميل جنسی را به‌اين اشخاص باز می‌گرداند. در زمان‌های قديم همواره خرما را برای قدرت و انرژی به‌كار می‌برده‌اند و هنوز بهترين ميوه برای بازيافتن انرژی و قدرت جوانی است.
گل‌های درخت خرما نيز خاصيت دارويی دارند. طعم گل‌های درخت خرما تلخ است و اثر مسهلی دارد.
از این گذشته، خرما به‌خاطر داشتن منیزم ضد سرطان بوده و برای شنوایی، بینایی، درد کمر، درد مفاصل، سیاتیک، درمان سینه و ریه مفید است.
افزون بر این، این میوه، به‌علت دارا بودن فیبر و خاصیت ملین بودن آن، سیستم گوارشی را به تحرک وا می‌دارد. هم‌چنین، به‌علت داشتن منیزیم، انرژی عضلانی بدن را تقویت می‌کند و نیروی عمومی بدن را افزایش می‌دهد و به‌علت داشتن فسفر و منیزیم موجب تقویت حافظه می‌شود.
اما، نباید فراموش کرد که خرما به‌علت داشتن قند زیاد که بخش بیشتر آن قند ساده است، در صورت مصرف زیاد و با افزایش انرژی مصرفی ممکن است باعث چاقی شما شود. هم‌چنین، افراد دیابتی و یا کسانی که سابقه دیابت در خانواده آنان وجود دارد، باید تعادل را در مصرف خرما حفظ کنند.
[↑] کاشت و برداشت
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط دانیال مهدی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- از فرمانروی «گیاهان» (گیاهان گلدار - تک‌لپه‌ای‌ها) و جزو تیره‌ی «نخل‌ها» و از سرده‌ی (جنس) «فونيكس» (Phoenix) و گونه‌ی «Phoenix dactylifera» و خانواده پالماسه.
[٢]- سته، نوعی از میوه‌ها هستند برای نمونه می‌توان میوه‌های انگور، توت فرنگی، توت را نام برد.
[٣]-
[۴]-
[۵]-
[٦]-
[٧]-
[٨]-
[۹]-
[۱٠]- گياه‌شناسان معتقدند كه به‌احتمال قريب به‌يقين خرما از سرزمين‌های حوالی خليج فارس منشأ گرفته است. خرما در دوران باستان به فراوانی در سرزمين‌های بين دو رود نيل و فرات وجود داشته و گفته می‌شود كه محدوده پراكنش آن در دوران پيش از تاريخ از سنگال تا حوضه رودخانه ايندوس در شمال هند را دربر می‌گرفت. شواهد باستان‌شناسی مربوط به كشت خرما در غرب عربستان به‌چهار هزار سال پيش از ميلاد مسيح تعلق دارند. خرما در اين نواحی به‌عنوان نماد باروری و زايش مورد توجه خاص مردم بوده است و چادرنشين‌ها آن را در واحه‌های بيابانی می‌كاشتند.
[۱۱]-
[۱٢]-
[۱٣]-
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱٦]-
[۱٧]-
[۱٨]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]