- واژه‌شناسی
- تاریخچه
- وظایف مهندس عمران
- توانی‌های مهندس عمران
- رشته‌های مهندسی عمران
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
[مهندسی] [رشته‌های مهندسی]
مهندسی عمران[۱] یا سیول انجینری[٢] (به انگلیسی: Civil engineering؛ به آلمانی: das Bauingenieurwesen)، دانش حرفه‌ای در رشته‌ای راه و ساختمان است که هدف آن تربیت نیروهای متخصصی است که بتوانند در پروژه‌های مختلف عمرانی در زمینه‌های ساختمان‌سازی، راهسازی، پل‌سازی، برج‌سازی، سدسازی و سایر سازه‌ها و بناهای آبی - مانند کانال‌ها، جمع‌آوری و دفع فاضلاب، مکانیک خاک و غیره مسوولیت طراحی، محاسبه، اجرا و نظارت بر اجرا را بر عهده گیرند[٣].
مهندسی عمران، پس از مهندسی نظامی، قدیمی‌ترین رشته‌ی مهندسی است، که به‌طور سنتی به چندین زیر رشته بخش‌بندی می‌شود، از جمله مهندسی محیط زیست، مهندسی ژئوتکنیک، ژئوفیزیک، ژئودزی، مهندسی کنترل، مهندسی سازه، مهندسی ساخت و ساز، مهندسی شهرسازی، بیومکانیک، فناوری نانو (نانوتکنولوژی)، مهندسی حمل و نقل، دانش زمین، علوم اتمسفر، مهندسی پزشکی قانونی، مهندسی منابع آب، مهندسی مواد، مهندسی ساحلی و نقشه‌برداری[۴].
[↑] واژه‌شناسی
مهندسی عمران، ترکیبی از دو واژه‌ی عربی: عمران و مهندس است[۵]. واژۀ عمران به‌معنای آبادی و آبادانی است[٦] و واژۀ مهنـدس، طبق فرهنـگ فارسـی معین، ریشـه در کلمۀ هندسـه دارد که به‌معنـای اندازه‌گیـرنده یا عالم هندسـه اسـت[٧] و فرهنگ فارسی عمید، این واژه را نیز عربی دانسته است[٨]. در افغانستان به مهندسی عمران، سیول انجنیری گفته می‌شود که ترجمۀ تحت اللفظی واژۀ انگلیسی «Civil engineering» است.
به‌هر حال، واژۀ ترکیبی مهندسی عمران، اصطلاح فنی است به‌معنای رشته‌ی تخصصی مهندسی که به آموزش طراحی، محاسبه و اجرای کارهای ساخت و ساز (ساختمانی)، مانند: خانه‌سازی و معماری، راهسازی، پل‌سازی، نقشه‌برداری وغیره می‌پردازد[۹].
با وجود این، جالب است تا دورۀ مدرن، هیچ‌گونه تمایزی بین مهندسی عمران و معماری وجود نداشت و به‌صورت مترادف به‌کار می‌رفتند. اما امروزه این دو رشته از همدیگر تفکیک شده‌اند[۱٠].
[↑] تاریخچه
این‌که انسان چه زمانی به فن‌آوری ساخت و ساز روی آورده است، به‌درستی مشخص نیست. اما از زمانی که انسان یکجانشین شد و به‌تدریج زندگی کوچ‌نشینی را ترک کرد، به ساخت و ساز پرداخت. نخستین تجربه‌ی مهندسی عمران، شاید بین ۴٠٠٠ تا ٢٠٠٠ سال پیش از میلاد، در مصر یا بین‌النهرین (عراق باستان) آغاز شده باشد[۱۱]. از زمانی که انسان به ساخت پناهگاه دست ساخت خود پرداخت، همزمان حمل و نقل نیز به‌طور فزاینده رشد کرد و صنعت چرخ‌سازی و قایقرانی نیز توسعه یافت[۱٢]. کالین ا. رُنان، در کتاب «تاریخ علم کمبریج» می‌نویسد:
- در فاصلۀ سال‌های ۴٠٠٠ و ٣٠٠٠ پیش از میلاد، فرهنگ نئولیتیک یا عصر نوسنگی در بین‌النهرین - غرب و جنوب غربی عراق امروز - و در مصر پا گرفت. نخستین شهرها و دولت‌های ساماندار پدید آمد. ولی در این دو منطقه، تمدن‌های نسبتآً متفاوتی به‌وجود آمد.
دست بالا گرفتن خرد مصریان از جانب یونانیان شاید دستکم تا حدی ناشی از تأثیر دیدار از مصر باشد. کسانی که از مصر دیدن می‌کردند سخت تحت تأثیر ساختمان‌های پرشکوه آن قرار گرفتند. هرچند، تحت تأثیر شکوه ابنیۀ عظیم مصر قرار گرفتن کاملاً قابل درک است؛ ساختمان‌سازی یکی از عالی‌ترین اشکال بیانی مصریان بود. درۀ نیل خود یک معدن سنگ پهناور است، ولی مصریان ناچار بودند همۀ الوار و تختۀ مورد نیاز خویش را از لیبی یا سوریه وارد کنند. آن‌ها به‌زودی در فنون مرتبط با مواد بومی مهارت یافتند. سنگ را با چیره‌دستی بسیار می‌بریدند. مجسمه‌های عالی می‌ساختند. به‌خوبی رنگ‌کاری می‌کردند. در کار با فلزات، به‌ویژه طلا، نیز صنعتگرانی فرادست بودند.
ساختن بناهای عظیم در مصر خیلی زود آغاز شد، مدت‌ها پیش از دورۀ پادشاهی کهن؛ گرچه تازه در دورۀ حکومت سلسلۀ سوم بود که ایمهوتپ، سررایزن شاه جویز، نخستین مقرۀ سنگی عظیم را که همان هرم پلکانی در صغاره است طراحی و بنا کرد. این هرم و هرم بزرگ‌تر خوفو که کمی دیرتر ساخته شد و از زمین به بالا مشتمل بر ٢،٣٠٠،٠٠٠ تخته سنگ آهک، هر یک به وزن ٢,۵ تن است، نمونۀ گویایی از خلاقیت مصریان و تکنولوژی ساختمانی آن‌ها است.
قابلیت مصریان در ساختن بناها و مجسمه‌های عظیم به‌خودی خود علم نیست. چیزی در کار بوده است که ما اینک آن را اصول مکانیک می‌خوانیم، گرچه به‌نظر می‌رسد که هیچ مجموعه‌ی بنیادینی از دانش‌ها یا نظریات علمی وجود نداشته است که سازندگان بناها بتوانند به آن رجوع کنند. مهارت ساختمانی آن‌ها متکی بر تجربۀ عملی قابل اطمینان و نیز شم مهندسی ساختمان بود. چنین می‌نماید که مصریان اساساً ملتی اهل عمل بوده‌اند. بیشتر به نتایج مؤثر توجه داشته‌اند تا فلسفه‌بافی پیرامون اصول اولیۀ مربوطه، چنین برخوردی در کوتاه‌مدت با موفقیت قرین است، ولی در درازمدت راه را بر غور و تفحص و نظرات تازه می‌بندد. به این معنا که مثلاً موقعی که آخناتن پرستشگاه بزرگ خود را در سال ۱٣٧٠ پیش از میلاد در کارناک بنا کرد، تکنیک‌های مورد استفاده اساساً همان‌ها بودند که حدود سیزده قرن پیش‌تر مورد استفادۀ خوفو گرفته بودند.
هرودوت که حدود دو هزار سال پس از ساختن اهرام از آن‌ها دیدن کرده، نوشته است که ساخت کانال ویژۀ مجرای آب که سنگ‌ها را با کشتی به‌نزدیکی اهرام می‌رساند ۱۰ سال و بنای هرم مدت ۲۰ سال طول کشیده است. برای این کار تعداد یکصد هزار نفر به‌کار گرفته شده بودند[۱٣].
جدا از توصیفات ظاهری و چگونگی ساختن اهرام آن‌چه اهمیت دارد این است که اهرام آرامگاه فراعنه بوده و برای نگاهداری همیشگی پیکر فرعون طراحی شده بودند. در این اهرام که دارای معماری منحصر به‌فرد و طراحی ویژه‌ای بود، اتاق‌های گوناگونی قرار داشت. اتاق مرکزی ویژۀ تابوت فرعون بود. در کنار آن اتاقی ویژۀ نیایش وجود داشت و حلقه چاهی که معمولاً دهانۀ آن به اتاق اصلی جسد می‌رسید ساخته شده بود[۱۴].
با این حال، در دوران فراعنه وجود یک طرح معماری پیش از اقدام به ساخت یک بنا ضروری محسوب می‌شد. نمونه‌هایی از این طرح‌ها را می‌توان روی کوزه‌ها و سنگ‌ها دید[۱۵]. در واقع در مصر باستان صنعتگرانی که مهارت‌های خاصی در ساخت بنا و ارایه طرح آن داشتند در قالب یک متخصص تجربیات خود را نسل به نسل منتقل کردند[۱٦].
از سال۲۷۰۰ تا۲۳۰۰ پیش از میلاد، ۸۰ هرم در مصر ساخته شد. با آن‌که ساخت این اهرام را می‌توان به‌عنوان نخستین سازه‌ی رشته‌ی عمران در نظر گرفت، اما ساخت قنات (کاریز)[۱٧] آب و سیستم مدیریت آن به بیش از ۵٠٠٠ سال پیش از میلاد بر می‌گردد. کهن‌ترین قنات شناخته‌شده‌ی جهان پنج هزار سال قدمت و ۱٧ کیلومتر طول دارد[۱٨].[۱۹][٢٠]
[↑] وظایف مهندس عمران
به‌طور کلی، طراحی و محاسبه، اجرا و مدیریت پروژه‌های عمرانی، سه وظیفه‌ی عمده‌ی یک مهندس عمران است.
این وظیفه شامل طراحی، محاسبه و اجرای سازه‌های مختلف مانند ساختمان‌ها - اعم از مسکونی، اداری و صنعتی با سیستم‌های سازه‌ای مختلف مانند آجری، بتنی و فولادی، و نیز سدها، پل‌ها، حفر تونل‌ها، راه‌ها و سازه‌های آبی و زیرزمینی می‌شود؛ به‌طوری که در شرایط معمولی پایدار و در مواقع بحرانی (مانند زلزله یا آتش‌سوزی و ...) آسیب‌پذیری آن به‌حدی باشد که در ارائه خدمات از پیش تعیین‌شده دچار نقصان نگردد. به سخن ساده‌تر، مهندس عمران در هنگام طراحی هر سازه سعی در ایجاد تعادل میان سه عامل ایمنی، زیبایی و مقرون به‌صرفه بودن را دارد.
از این روی، براساس شرح وظایف، به‌طور کلی، مهندسان عمران را به دو دسته‌ی طراح و محاسب و اجرایی دسته‌بندی می‌کنند.
[↑] توانای‌های مهندس عمران
رشته مهندسی عمران دارای سه بُعد طراحی، محاسبه و اجرا است. عده‌ای از مهندسان جذب کارهای اجرایی می‌شوند که در این صورت باید ضمن برخورداری از توانایی کافی جهت فعالیت در کارگاه‌های داخل و خارج از شهر، برای برنامه‌ریزی و سروکار داشتن با اقشار مختلف مردم آماده باشند. فعالیت در کارگاه‌ها می‌تواند در دو بخش کلی سایت (ساحه) و دفتر باشد. برخی نیز به فعالیت طراحی می‌پردازند که این عده نیز باید ضمن داشتن آمادگی جهت انجام کارهای محاسباتی، از ریاضیات قوی، صبر و حوصله بسیار و قدرت تجزیه و تحلیل بالا برخوردار باشند. از این رو داشتن مهارت‌های زیر برای یک مهندس عمران ضروریست:
- دانش تخصصی: با توجه به کمیت و کیفیت درس‌هایی که در این رشته ارایه می‌گردد، داوطلب باید از توان و دانش برتر در زمینه‌های ریاضی، فیزیک و شیمی برخوردار باشد تا در فهم دروس پایه به مشکل بر نخورده و دروس تخصصی و فنی را به راحتی فراگرفته و در آن‌ها خبره گردد.
- اجتماعی بودن: یک مهندس عمران باید بسیار اجتماعی و دارای توان ایجاد ارتباط با سایرین باشد. چون رشته مهندسی عمران یک رشته گروهی است. یعنی متخصص عمران در محیط کار خود با اقشار مختلف جامعه از قبیل کارگران، تکنسین‌ها، پیمانکاران و مهندسان رشته‌های دیگر سروکار دارد و باید با همه این افراد ارتباطی قوی برقرار کند تا بتواند شاهد پیشرفت و موفقیت در کارش باشد.
- سایر ویژگی‌ها: توان جسمی، قدرت تجزیه و تحلیل، قدرت تجسم (دید مهندسی)، دقت در جزئیات، قدرت تصمیم‌گیری و انتخاب، آشنایی با فهرست بهأ و قوانین و بخشنامه‌های جاری رشته‌ی عمران، آشنایی با رایانه (کامپیوتر) و استفاده از نرم‌افزارهای عمرانی و تحلیلی، آشنایی با صورت‌وضعیت و متره و برآورد، آشنایی با کلیات نقشه‌برداری نوین و توانایی تجزیه و تحلیل مسایل مالی و آشنایی با قواعد عرفی بازار کشور مربوطه.
[↑] رشته‌های مهندسی عمران
مهندسی عمران دارای رشته‌ها و گرایش‌های مختلف علمی و فنی - حرفه‌یی است که در چهار مقطع کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا در مدارس، آموزشگاه‌ها و به‌ویژه در دانشگاه‌های جهان تدریس می‌شود.
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[٢]-
[٣]-
[۴]-
[۵]-
[٦]- فرهنگ فارسی عمید، ج ٢، ص ۱۴۵٣
[٧]- فرهنگ فارسی معین، ج ۴، ص ۴۴٧۵
[٨]- فرهنگ فارسی عمید، ج ٢، ص ۱٨٧۵
[۹]-
[۱٠]-
[۱۱]-
[۱٢]-
[۱٣]- تاریخ هرودوت، ص ۱۷۱
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱٦]-
[۱٧]- کانال زیرزمینی حفر شده توسط انسان که جهت جمع‌آوری آب شیرین و انتقال آن به‌سطح زمین برای مصارف کشاورزی، انسانی و دامی ایجاد شده است را در ایران و آسیای میانه قنات و کاریز و در کشورهای عربی فقره می‌گویند. کاریز کلمه‌ای پارسی و قنات کلمه‌ی پارسی معرب‌شده است. در ایران خاوری و افغانستان و آسیای میانه واژه‌ی کاریز بیشتر کاربرد دارد و در ایران باختری واژه‌ی قنات. قنات خود عربی‌شده‌ی کنات فارسی است که از ریشه‌ی فعل کندن گرفته شده است.[*]
[۱٨]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]