- واژه‌شناسی
- خاستگاه
- تاریخچه
- مهره‌ها
- انواع شطرنج
- قوانین بازی
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
[ورزش] [...]
شطرنج یا شترنج (به انگلیسی: Chess؛ به آلمانی: Schach) یک بازی دو نفره است که بر روی صفحهٔ ۸×۸ شطرنج و با استفاده از مهره‌های شطرنج (شاه، وزیر، رخ، فیل، اسب و سرباز) انجام می‌گیرد. این بازی معمولاً بین ۱۰ تا ۶۰ دقیقه به‌طول می‌انجامد و با پیروزی یکی از بازیکنان یا تساوی پایان می‌یابد[۱].
٢٠ جولای سال ۱۹٢۴ میلادی (۱٣٠٣ خورشیدی)، توسط فدراسیون بین‌المللی شطرنج، « روز جهانی شطرنج» نام‌گذاری شد[٢].
[↑] واژه‌شناسی
واژۀ «شظرنج»، به سانسکریت: «چاتورانگا»، به پارسی میانه: «چَترَنگ» (Čatrang) آمده است. صورت امروزی این واژه شکل معرب واژۀ «شترنج» است که خود برگرفته از واژۀ پهلوی ساسانی (فارسی میانه) «شترنگ» یا «چترنگ» که خود نیز مأخوذ از کلمۀ «چتورنگا» (Čaturanga) می‌باشد که در زبان سانسکریت به‌معنای «چهارخانه» یا اندام چهارگانه سپاه «فیل و اسب و اراده و پیاده» است[٣].
شطرنج، نام بازی معروف است که بر روی یک صفحۀ که ٦۴ خانۀ مربع سیاه و سفید دارد با ٣٢ مهره (۱٦ مهرۀ سفید و ۱٦ مهرۀ سیاه) صورت می‌گیرد؛ هر دسته از مهره‌های سیاه و سفید شامل ۸ مهرۀ پیاده و ٢ رخ و ٢ فیل و یک وزیر (یا فرزین) و یک شاه است[۴].
در زبان روسی، شطرنج را «شاخ ماتی» (Ша́хматы) می‌خوانند. این نام از زبان تاجیکی یا ازبکی گرفته شده و به‌معنای «شاه شکست خورد» است[۵].
[↑] خاستگاه
بسیاری از کشورهای جهان بر سر زادگاه شطرنج با هم اختلاف نظر دارند. «روایات افسانه‌ای حاکی از آن است که خاستگاه بازی شطرنج، از بلخ است. گو این که، هیچ‌گونه سند موثقی این مطلب را به‌درستی تأیید نمی‌کند[٦].
در روایتی آمده است که ویشتاسپ (گشتاسپ)، شاه آریایی بلخ، به‌خاطر دست یابی به‌هر آن چه که خواسته بود، از زندگی خسته شده بود، بدین لحاظ زرتشت که مبدع بازی شطرنج بود، برای آن‌که ذهن شاه را متوجه تفکر و اندیشه و مبارزه کند، این بازی را به نزد شاه گشتاسپ برد و شیوه آن‌را بدو آموخت و او را آگاه ساخت که گسترۀ زمین، جای مبارزه و پیکار پیوسته و مداوم میان خوبی و بدی است و انسان کامل کسی است که با همۀ نیروی خود به مقابله و پیکار برخیزد، سکون و عدم تحرک را ترک گوید زیر اسکون و یأس به‌منزلۀ مرگ است.
زرتشت از طریق این بازی همۀ قوانین جهان و نظم طبیعت و اساس و شالودۀ هستی را برای گشتاسپ به نمایش درآورد. گشتاسپ از این رویداد بسی شادمان شد و در وی دلبستگی به زندگی و کوشش و پیکار دگرباره بیدار شد»[٧].
اما افسانه‌ای دیگر وجود دارد که می‌گوید یک براهمای هندی اساس شطرنج را نوشته است.
- براهما اختراع خود را به راجا تقدیم کرد و به ازای آن به‌ظاهر پاداش ناچیزی خواست. وی تقاضا کرد تا به ازای خانه‌های شطرنج به او گندم بدهند، منتها به این ترتیب که در خانه اول ۱ دانه، در خانه دوم ٢ دانه در خانه سوم ۴ دانه و به‌همین ترتیب. معلوم شد که برای پُرکردن صفحه شطرنج با این تعداد دانه (تصاعد هندسی با توان ٢ و تواتر ٦۴ بار) مقدار گندم لازم معادل ظرفیت خزانه‌ای با حجم ۱٨٠ کیلومتر مکعب خواهد شد. به این ترتیب تصاعد هندسی در ریاضی اختراع شد و از این‌رو، هند به‌عنوان زادگاه شطرنج شناخته شد[٨].
شطرنج در طول زمان، در سفر به‌دور دنیا از هندوها به اعراب، از اعراب به ایرانیان[۹] و اروپایی‌ها رسید، و به‌تدریج به‌شکل امروزی آن در آمد[۱٠].
[↑] تاریخچه
شطرنج در سدهٔ چهارم[۱۱] یا ششم میلادی از شمال‌غربی هند سرچشمه گرفته‌است. در آن زمان، امپراتوری گوپتا بر هند فرمان می‌راند.[۱٢] گفته می‌شود که امپراتوری گوپتا این بازی را اختراع کرد و آن را «چاتورانگا» نامید[۱٣].
- شاهان هند بر این باور بودند که یادگیری جنگ موجب یادگیری ارزش‌های دلاوری، تصمیم‌گیری، شکیبایی و شجاعت می‌شود. بنابراین تصمیم گرفتند که جنگ را مدل‌سازی کنند. رایج‌ترین داستان در مورد اختراع شطرنج ادعا می‌کند که شطرنج اختراع یک قدیس هندی بود. شاه هند که بالهات نام‌داشت، از قمار و اعتیاد به بازی‌های شانسی خشمگین شده بود. او از این قدیس هندی که سیسا نام داشت، درخواست کرد بازی ایجاد کند که در آن بتوان دوراندیشی و استدلال کرد و چیزی به‌عنوان شانش در آن وجود نداشته باشد. مدتی بعد، سیسا با صفحه‌ای متشکل از ۶۴ (= ۸×۸) خانه نزد شاه آمد. دو ارتش متشکل از ۳۲ مرد با دو رنگ مختلف صفحه را پر کرده بودند و آرمان هر ارتش، دستگیری و کشتن شاه ارتش حریف بود. این بازی «چاتورانگا» نامیده شد. صفحهٔ شطرنج «آشتاپادا» نام گرفت.[۱۴]
پیروزی بازیکنان در چاتورانگا به سونوشت یکی از مهره‌ها (شاه کنونی شطرنج) بستگی داشت. تعداد خانه‌های موجود در صفحهٔ این بازی ممکن است ۱۰۰ خانه یا حتی بیشتر از آن باشد[۱۵].
در کارنامه اردشیر بابکان نوشته شده است که این بازی یکی از دستاوردهای فرهنگی اردشیر بابکان (بنیادگذار امپراتوری ساسانیان) بوده است[۱٦]. اما در حدود سال ۶۰۰ میلادی، ۳ متن به زبان پارسی میانه (زبان پهلوی) نوشته شده که ادعا می‌کند بازی چَترَنگ را هند به دربار پارسیان معرفی کرد و اشراف‌زادگان پارسی باید این بازی را یاد می‌گرفتند. برخی از زبان‌شناسان ثابت کرده‌اند که واژهٔ چترنگ در زبان پارسی میانه از واژهٔ چاتورانگا در زبان سانسکریت ریشه گرفته است[۱٧].
هندیان سفیری را نزد خسرو انوشیروان که یکی از امپراتورهای ساسانی و فرمانروایان پارس بود، فرستادند. در آن زمان، ساسانیان بر ایران کنونی، عراق و قسمت‌های افغانستان و آسیای مرکزی فرمان می‌راندند.[۱٨] سفیر هندی پیشکش‌هایی را به همراه شطرنج به خسرو ارائه داد. با این حال، همزمان با ازدواج خسروپرویز و دختر امپراتور موریس (امپراتور بیزانس)، شطرنج به روم شرقی رسید. شطرنج در همان سال‌ها به یونان نیز رفت.[۱۹] در سال ۶۴۴، زمانی‌که سپاهیان اسلام امپراتوری ساسانی را برچیدند و سرزمین‌های آریایی را تصرف کردند، واژهٔ شطرنج جایگزین واژهٔ چترنگ شد. از آن پس، شطرنج وارد اسلام شد[٢٠].
[↑] مهره‌ها
[↑] انواع شطرنج
[↑] قوانین بازی
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- شطرنج، از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
[٢]- سرگذشت شطرنج: گذر از دوران و سرزمین‌های مختلف، از دانشنامه گرافیکی، ریانووستی (خبرگزاری روسیه): ٢٢ اسد ۱٣٨۹
[٣]- عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، ج ٢، ص ۱٢۹٢
[۴]- همان‌جا
[۵]- پیشین، از دانشنامه گرافیکی، ریانووستی (خبرگزاریروسیه)
[٦]-
[٧]- بهزادی، رقیه، قوم‌های کهن (در قفقاز، ماورای قفقاز، بین‌النهرین و هلال حاصل‌خیز)، ص ۴٨۱
[٨]- پیشین، از دانشنامه گرافیکی، ریانووستی (خبرگزاریروسیه)
[۹]-می‌گویند آن را در زمان انوشیروان ساسانی از هندوستان به ایران کنونی آورده‌اند. اما، نظر به روایت فوق، احتمال زیاد دارد که مردم افغانستان زودتر از پارسیان با شطرنج آشنا شده باشند.
[۱٠]-پیشین، از دانشنامه گرافیکی، ریانووستی (خبرگزاری روسیه)
[۱۱]- ChessOps - The HISTORY OF CHESS, WebCite (eudesign.com)[۱٣]-
[۱٢]- Edward Scimia, »History of Chess«, Part I: Before Chess, About.com Guide
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱٦]-
[۱٧]-
[۱٨]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]