سیمای نماز در آیین زرتشتی و صابئی
فهرست مندرجات
- نماز در آیین زرتشتی
- نماز (براخه) در آیین صابئی
- نتیجه
- يادداشت‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
[قبل] [بعد]
اشاره: یكی از بخش‌های بسیار مهم ادیان الهی، مناسك و عبادیّات است كه شامل یك سلسله اعمال مقدّس است كه پیروان آن‌ها، از طریق آن به پرستش خداوند می‌پردازند. پرستش خداوند شیوه‌های گوناگونی از قبیل حج، نماز، قربانی، نذر و... دارد كه بارزترین و عالی‌ترین آن‌ها نماز است كه با آداب و تشریفات خاصّی اقامه می‌شود.
در این نوشته بر آنیم كه سیمای نماز را در دو آیین زرتشتی و صابئی به تصویر كشیده، برخی حكمت‌های آن را ذكر كنیم.
آنچه از تحقیق و بررسی در ادیان، خاصّه ادیان الهی، بر می‌آید این است كه هر دینی از سه بخش اصلی «اعتقادات»، «اخلاقیّات» و «عبادیّات» تشكیل شده است. بخش اعتقادات هر دینی به یك سلسله نگاه‌ها، نظرگاه‌ها و تعالیم ناظر به خدا، جهان طبیعت و انسان اختصاص دارد. بخش اخلاقیّات آن در بردارنده توصیه‌هایی متناسب با آموزه‌های آن، برای هر چه بهتر شدن روابط چهارگانه انسان با خود، با خدا، با طبیعت و با انسان‌های دیگر است؛ و بخش عبادیّات آن مشتمل بر یك سلسله اعمال مقدّس است كه جنبه نمادین[۱] دارند و شخص دیندار، دانسته یا نادانسته، به ورای آن‌ها توجّه می‌كند و بینش‌ها و احساسات درونی و واقعیّت‌های نهفته در آن دین را آشكار می‌سازد.
از میان این اعمال مقدّس، نماز - صرف‌نظر از تفاوت‌های صوری و محتوایی آن در ادیان - از چنان اهمیّت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است كه می‌توان از آن به عنوان عالی‌ترین و بارزترین جلوه پرستش خدا در ادیان یاد كرد.
نوشته حاضر بر آن است كه سیمای نماز در دو آیین زرتشتی و صابئی را به تصویر كشد و جایگاه آن را مشخص سازد.
[↑] نماز در آیین زرتشتی
آیین زرتشت با قدمتی تقریباً دو هزار و پانصد تا سه‌هزار ساله از ادیان بسیار كهن جهان به‌شمار می‌رود. از تعالیم بسیار مهمّ این آیین، پرستش «اهورا مزدا» به‌عنوان یگانه پروردگار متعال و استمداد از او برای داشتن زندگی پرهیز كارانه است. به‌سخن دیگر، این آیین، ماهیّتی عمدتاً اخلاقی دارد و رشد و پرورش فضایل اخلاقی، نقش اساسی در زندگی دینی افراد ایفا می‌كند؛ و سه اصل «پندار نیك»، «گفتار نیك» و «كردار نیك» از دستورات اخلاقی بسیار مهمّ این آیین است.[٢]
پرستش «اهورا مزدا» جلوه‌های گوناگونی دارد كه بارزترین جلوه آن نمازگزاردن به پیشگاه اوست. به‌عقیده زرتشتیان، مهم‌ترین فایده و حكمتِ به‌جای آوردن نماز، نه برای بخشودگی گناهان، بلكه یاد «اهورامزدا» و عمل به‌دستورات دینی مانند راستی، سازندگی، كار و كوشش، و سرانجام نیل به اندیشه، گفتار و كردار نیك است؛ زیرا زرتشتی بودن به كردار است، نه به گفتار.[٣]
نماز در نزد زرتشتیان، با آداب و تشریفات خاصّی اقامه می‌شود كه می‌توان آن‌ها را اجمالاً به شرح زیر بیان كرد:
زرتشتیان هر ٢۴ ساعت را به ۵ دوره یا گاه تقسیم می‌كنند و در هر دوره یا گاه، نماز آن دوره یا گاه را به‌جای می‌آورند و دعاهای مخصوص آن دوره یا گاه را می‌خوانند. به‌عبارت دیگر، اینان روزی پنج نوبت نماز و پرستش خدای یگانه را به جای می‌آورند كه، به ترتیب، عبارتند از:
- ۱- نمازِ گاهِ هاون (بامدادان ـ از برآمدن خورشید تا نیمروز)؛
٢- نمازِ گاهِ رَپَتْوَن (از نیمروز تا پسین، یعنی، سه ساعت از نیمروز گذشته)؛
٣- نمازِ گاهِ اُزیرَن (سه ساعت از نیمروز گذشته تا فرو رفتن خورشید)؛
۴- نمازِ گاهِ سروثرَم (از فرو رفتن خورشید تا نیمه شب)؛
۵- نمازِ گاهِ اوشَهی ناای ـ اشمن (از نیمه شب تا برآمدن آفتاب).[۴]
هر نماز زرتشتی با این زمزمه‌ها آغاز می‌شود:
«به‌نام خداوند بخشنده مهربان
ـ خشنود گردانم، اهورا مزدا!
ـ باور دارم دین مزداپرستی را كه آورده زرتشت است. پیرو آموزش‌های اهورایی هستم كه از دیو (دروغ) و دو گانه‌پرستی به دور است.»[۵]
پس از این زمزمه‌ها، نماز مخصوص هر دوره یا گاه اقامه می‌شود كه از دو بخش تشكیل شده است. در بخش نخست آن، فرشته مربوط به آن دوره یا گاه مورد ستایش قرار می‌گیرد و در بخش دوم، همتای دنیایی او؛ و این حاكی از دو جنبه مُلكی و مَلكوتی داشتنِ هر چیزی است كه باید كاملاً منطبق بر هم باشند؛ یعنی، هر دو راست و پاك باشند.[٦]
زرتشتیان، فرایض پنجگانه‌شان را به زبان ا‌َوستایی به‌جای می‌آورند و چون نمی‌توان برای خدا حدود و جهاتی قایل شد، نمازشان را رو به‌سوی منبع نور مانند آفتاب، ماه، چراغ و آتش - كه این نورهای ظاهری جلوهایی از نور و روشنایی عالم حقیقت و معنویت است - به‌جای می‌آورند و برای نشان دادن عبودیّت خود به‌خدای یگانه، ركوع و سجود می‌كنند.[٧]
افزون بر این، نماز زرتشتیان شروطی دارد كه عبارت است از: ۱- پاك بودن تن از هرگونه آلودگی و نجاست؛ ٢- پاك بودن لباس از هرگونه پلیدی؛ ٣- دربر داشتن سُدره[٨] و كُشتی ـ كُستی[۹]؛ ۴- شستن دست (از آرنج تا سَرِ دست) و رو (از پسِ گوش تا چانه و تا میانِ سر) و پا (تا ساق) هر كدام را سه بار كه همان وضو باشد؛ ۵- پاك بودن مكان نماز از هرگونه پلیدی و فساد؛ و ٦- غصبی نبودن محلّ نماز.
شایان ذكر است كه در روزگار ما فرایض پنجگانه را معمولاً موبدان (روحانیان زرتشتی) به‌جای می‌آورند و اكثر زرتشتیان به‌خواندن ادعیه در صبحگاه و شامگاه اكتفا می‌كنند.[۱٠]
[↑] نماز (براخه) در آیین صابئی
آیین صابئی از آیین‌های ایران باستان و آیینی توحیدی است. پیروان این آیین، كه خود را پیرو حضرت یحیی بن زكریا(ع) می‌دانند، دو دسته‌اند: حرّانیان و مندائیان (مغتسله، ناصور). امروزه، قریب به هفتاد هزار نفر از آنان در عراق در كنار دجله و فرات و نزدیك به بیست‌وپنج هزار نفرشان در كنار رود كارون در خوزستان ایران زندگی می‌كنند. اینان برای انجام مراسم دینی‌شان عبادتگاهی به‌نام «مندی» (یا مندا یا مشكنه) دارند كه همیشه در كنار آب جاری قرار دارد و از نِی و گِل ساخته می‌شود و كسی غیر از روحانیّون (گنجوران) آنان حقّ ورود بدان‌جا را ندارند. افزون بر این، چندین كتاب مقدّس دارند كه مهم‌ترینِ آن‌ها «گنزا ربّا»، یعنی «گنج عظیم»، است.[۱۱]
پیروان این آیین، برای پرستش خدای یگانه شیوه‌هایی دارند كه مهم‌ترین آن‌ها به‌جای آوردن نماز (براخه) است. صابئین روزی سه نوبت نماز واجب دارند:
- ۱- هنگام طلوع خورشید (هشت ركعت)؛
٢- قبل از زوال خورشید از وسط آسمان (پنج ركعت)؛
٣- هنگام غروب آفتاب (پنج ركعت).
آنان نمازشان را در هر مكانی كه مقدور باشد به‌طرف ستاره جُدَی در شمال، به‌جای می‌آورند و برای اقامه نماز مقدّماتی مانند وضو (رُشادمه) و غسل جنابت لازم است. از نظر آنان برای وضو ابتدا باید نیّت كرد و فكر خویش را پاك و از هر گونه آلودگی و نا خالصی رها ساخت، آنگاه با تواضع و خلوص تمام در كنار رودخانه حاضر شد و به‌طرف مجرای آب ایستاد و دعاهایی را خواند. پس از خواندن دعا ابتدا دو دست را باید از سرِ انگشتان تا آرنج شُست و پس از آن، صورت خود را شست، آنگاه پیشانی و زانوان و ساق پای خود را مسح كرد و در آخر پاهای خود را شست.
براخه یا نماز این آیین منحصر در قیام و قعود و ركوع است (نماز مندائی سجود ندارد) و هفت قرائت دارد كه نخستین آن بوثه‌ای (آیه‌ای) است به‌نام «بوثه توحید» كه محتوای آن تمجید پروردگار، طلب عفو و شفا و طلب وصول به عالم انوار است. متن بوثه توحید بدین قرار است: «به‌نام خدای بزرگ، خداوند را با قلبی پاك ستایش می‌كنم. پروردگار وجود دارد به شهادت تو‌ای خدای جاویدان كه مالك عالم انواری و از ذات خویش منبعث شده‌ای و كسی را در وجود آمدنت دخالتی نبوده و نیست، نام تو هیچگاه از بین نخواهد رفت و بعد نوبت به ادای احترام به پیامبران و مقدّسین می‌رسد كه طولانی است.»[۱٢]
[↑] نتیجه
از آنچه گذشت، چنین بر می‌آید كه هر دو آیین زرتشتی و صابئی، به‌رغم تحریفات صورت گرفته در آن‌ها، جزو ادیان توحیدی هستند. این آیین‌ها، مانند ادیان دیگر، اعمال مقدّسی را به‌جای می‌آورند كه مهم‌ترینِ آن‌ها نماز است كه برای یاد خدا و كسب لطف و رحمت او روزانه با آداب و تشریفات خاصّی اقامه می‌شود. به‌جای آوردن نماز در این آیین‌ها، نه برای بخشودگی گناهان، بلكه برای یاد خدا و رسیدن به گفتار، پندار و كردار نیك (در آیین زرتشتی) و وصول به عالم انوار (در آیین صابئی) است.[۱٣]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- نماد (symbol): نماد، آن چیزی است كه می‌تواند به‌عنوان جانشین چیز دیگری به‌كار رود. نمادها این خاصّیّت را دارند كه می‌توانند مفاهیم را به‌صورتی ملموس، مختصر و مفید جمع و خلاصه كنند و باعث ایجاد قدرت تمركز بر مراسم دینی شوند و تشخیص و تفكیك امور مقدّس و نامقدّس از یكدیگر را نیز آسان‌تر می‌سازند. مثلاً، وضو گرفتن در دین اسلام نه تنها آدابی برای تطهیر، بلكه اعلام شعارِ روی برتافتن ذهن، چشم، پاها و... از غیر خدا و اعلام آمادگی برای حاضرشدن در محضر او نیز هست (اقتباس از: مك لافلین، شون، دین، مراسم مذهبی و فرهنگی، ترجمۀ افسانه نجّاریان، اهواز: نشر رَسِش، چاپ اوّل، ۱٣٨٣، صص ٨۱ و ٨٢).
[٢]- یواری، كدارنات، دین‌شناسی تطبیقی، ترجمۀ مرضیه (لوئیز) شنكایی، تهران: سمت، چاپ اوّل، ۱٣٨۱، صص ۱٢٠ و ۱٢۱.
[٣]- مهر، فرهنگ، دیدی نو از دینی کهن (فلسفه زرتشت)، تهران: نشر جامی، چاپ اول، ۱٣٧۴، ص ۱۹۵.
[۴]- همان، صص ۱۹٦ و ۱۹٧.
[۵]- همان، ص ۱۹۵.
[٦]- همان، ص ۱۹٨.
[٧]- رضایی، عبدالعظیم، تاریخ ادیان جهان، تهران: انتشارات علمی، بی‌تا، جلد سوم، ص ٢۹٨.
[٨]- سُدره، پیراهن سفید و ساده و گشاد و بی‌یقه‌ای است با آستین‌های كوتاه كه بلندی آن تا زانو است و از پیش، چاكی در میان دارد تا پایان سینه و در آخِر آن چاك، كیسه كوچكی دوخته شده است كه آن را «كیسه كِرفِه» (كیسه ثواب) می‌گویند و نشانه‌ای از گنجینه اندیشه و گفتار و كردار نیك است. پوشیدن این پیراهن - همچنان‌كه بستن «كُستی» (= كُشتی) - بر هر زرتشتی كه به‌سن بلوغ (پانزده سالگی) رسیده باشد، واجب است (به نقل از: اوستا: كهن‌ترین سرودها و متن‌های ایرانی، گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، تهران: انتشارات مروارید، ۱٣٧۱، جلد دوم، ص ۱٠٠٦).
[۹]- كُشتی یا بَندِ دین و كمربندِ دینی مزداپرستان هفتادودو نخ از پشم گوسفند است كه باید زن موبدی آن‌ها را بریسد و در شش رشته دوازده نخی ببافد. شماره هفتادودو نشانه هفتادودو هات یسنه (مهم‌ترین بخش اَوستا) و دوازده اشاره به دوازده ماه سال دارد و شش یاد آور شش گهنبار (گاهنبار)، یعنی جشنهای دینیِ ششگانه آفرینش در درازای سال، است. كُشتی را بر روی «سُدره» (پیراهن دینی كه بر تن لُخت می‌پوشند) می‌بندند. هر كودك زرتشتی باید در سنّ پانزده سالگی به نشانه آغاز بلوغ و در آمدن به جرگه مزداپرستان سُدره بپوشد و كُشتی ببندد. (به‌نقل از: همان، ص ۱٠٣٣.)
[۱٠]- غم‌خوار یزدی، محمّدجواد، جایگاه نماز در ادیان الهی، مشهد: نشر الف، چاپ چهارم، ۱٣٧۹، صص ۱٢-۱٧؛ رضایی، عبدالعظیم، پیشین، صص ٢۹٧ و ٢۹٨.
[۱۱]- توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، تهران - قم: سمت - مؤسّسه فرهنگی طه - مركز جهانی علوم اسلامی، چاپ هفتم، ۱٣٨۴، صص ٧٢ و ٧٣؛ جعفری، یعقوب، پژوهشی درباره صابئین، قم: مؤسّسه انتشارات هجرت، چاپ اول، ۱٣٨۴، صص ۹۴ و ۹۵.
[۱٢]- همان، صص ۹۵ و ۹٦؛ غم‌خوار یزدی، محمّدجواد، پیشین، صص ٧ و ٨.
[۱٣]- كاظم‌خانی، حبیب‌الله، سیمای نماز در آیین زرتشتی و صابئی، حوزه (پايگاه اطلاع‌رسانی حوزه)؛ به نقل از: مجلۀ معارف، مهر ۱٣٨٧، شماره ۵۹، ص ۱۴
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ حوزه (پايگاه اطلاع‌رسانی حوزه)؛ به نقل از: مجلۀ معارف، مهر ۱٣٨٧، شماره ۵۹