 |
|
لاجورد
فهرست مندرجات
- واژه‌شناسی
- ویژگی‌های کلی
- پیشینه‌ی تاریخی
- راه‌هاى دسترسى به معادن لاجورد
- روش‌هاى معدن‌کارى و ویژگى‌هاى لاجورد بدخشان
- نگارخانه
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
سنگ‌های قیمتی کانی‌های افغانستان
لاجورد (به انگلیسی: Lapis lazuli)، نوعی سنگ قیمتی است که دارای رنگ آبی خوش‌رنگ موسوم به لاجوردی بوده و ترکیب شیمیایی آن شامل فسفات آب‌دار طبیعی آلومینیوم، آهن، منیزیم و کلسیم می‌باشد. استخراج این سنگ، بیش از ٢۵٠٠ سال، در افغانستان رواج داشته و عمدتاً به مصر باستان صادر می‌شده است. امروزه نیز این سنگ در افغانستان به میزان وسیع استخراج می‌شود و در جواهرسازی و مجسمه‌سازی به‌کار می‌رود و از پودر آن در میناکاری و نقاشی نیز استفاده می‌شود.
| ▲ | واژه‌شناسی |
واژهی لاجورد، از واژهی پارسى باستان لاژورد گرفته شده که در زبان عربی به آن لازورد گفته می‌شود. لاجورد، سنگ قیمتی آبی‌رنگ است که به‌خاطر رنگ آبی سیر آن، به این نام معروف است و به‌نوشته فرهنگ فارسی عمید، لاجورد، از سنگ‌های معدنی به‌رنگ آسمانی یا آبی پُر رنگ است که در زبان دری به این رنگ لاجوردی می‌گویند.
این سنگ قیمتی، در زبان لاتین «Lapis lazuli» (لاپيس لازولى) خوانده می‌شود. «Lapis» (لاپيس) واژهی لاتین «سنگ» است و «lazuli» (لازولى) شکل اضافه‌ای (genitive form) واژهی «lazulum» در زبان لاتین قرون وسطی است، که از واژهی عربی «لازورد» گرفته شده است، که خود این واژه، ریشه در واژهی پارسی باستان «لاژورد» (به مفهوم آبی‌رنگ) دارد. بنابراین، این واژه نام همان سنگ قیمتی است که در روزگار باستان از افغانستان استخراج می‌شده است.
| ▲ | ویژگی‌های کلی |
 |
از لحاظ طبقه‌بندی علمی، لاجورد در رده‌بندی «سنگ» (Rock) قرار دارد و چنان‌که در بالا گفته شد، ترکیب شیمیایی آن شامل فسفات آب‌دار طبیعی آلومینیوم، آهن، منیزیم و کلسیم است. مهم‌ترین ماده اصلی تشکیل‌دهنده‌‌ی مواد معدنی سنگ لاجورد (٢۵٪ تا ۴٠٪)، لازورایت (Lazurite)، با فرمول شیمیایی (Na,Ca)8[(S,Cl,SO4,OH)2|(Al6Si6O24)] است، که از مجموعه کانی‌ها، در رده‌بندی سیلیکات است. افزون بر این، کلسیت (Calcite) (سفید)، سودالیت (Sodalite) (آبی) و پیریت (Pyrite) (زرد طلایی) نیز از ترکیبات دیگر کانی‌های (مواد معدنی) سنگ لاجورد به‌شمار می‌آیند. هم‌چنین ممکن است ترکیباتی مانند: اوژیت (Augite)، دیوپسید (Diopside)، انستاتیت (Enstatite)، میکا (Mica)، هائوئین (Hauyne)، هورنبلند (Hornblende) و نوزآن (Nosean) نیز در سنگ لاجورد وجود داشته باشد.
منشأ تشکیل سنگ لاجورد معمولاٌ در سنگ مرمر کریستالی، به سبب دگرگونی مجاورتی (Contact metamorphism) است. چگالی نسبی (Specific gravity) آن، بین ٢،٧ تا ٢،۹ است. این سنگ، نیمه کدر تا کدر بوده و دارای سختی متوسط بین ۵ تا ٦ می‌باشد. جلای آن شیشه‌ای یا موم‌گونه است.
افغان‌ها، از نظر رنگ‌بندی، سه نوع لاجورد را طبقه‌بندى مى‌کنند: نخست، لاجورد نیلى که بهترین نوع رنگ و جنس است؛ دو، لاجورد آسمانى که شامل لاجورد آبى کمرنگ است؛ و سه دیگر، لاجورد سبز که گاهى با فیروزه اشتباه مى‌شود.
بهترین رنگ لاجورد، آبی مایل به بنفش با هاله‌‌ی متوسط تا تاریک و با غلظت رنگ زیاد است. در نوع مرغوب آن کریستال‌های کلسایت قابل مشاهده نبوده و ممکن است حاوی نقاط طلایی رنگ پایرایت باشد. لاجوردهای کم‌ارزش دارای جلای مات بوده و متمایل به سبز هستند و کریستال‌های سفید کلسایت در آن مشاهده می‌شوند.
اگر چه بهترین رنگ آن آبی پُر رنگ است ولی بر اساس میزان کانی‌های دیگر موجود در آن و نسبت آنها می‌تواند به رنگ‌های آبی مایل به بنفش، آبی کمرنگ و یا آبی مایل به سبز نیز دیده شود.
از نظر درجه‌بندی قیمت‌ها، نوع گرا‌ن‌بهای این سنگ در بازارهای جهانی عبارتند از:
- Persian یا Afghan: دارای رنگ آبی مایل به بنفش بوده دارای هاله متوسط تا زیاد و حاوی مقدار کمی پایرایت و فاقد کلسیت می‌باشد.
- Russian یا Siberian: دارای درجات مختلف رنگ آبی با غلظت‌های مختلف می‌باشد. حاوی پایرایت بوده و ممکن است کلسیت نیز در آن دیده شود.
- Chilean: دارای نقاط سبز رنگ بوده و حاوی کریستال‌های سفید کلسیت به صورت شجره می‌باشد.
این سنگ اغلب به‌صورت دامله، کروی و تخت برش می‌خورد. از این سنگ به غیر از جواهرات در ساخت کاسه‌های تزئینی، دسته چاقو، مجسمه، مهره شطرنج و ... نیز استفاده می‌شود.
عمل بهسازی در این سنگ معمول بوده ولی چندان ثبات ندارد و نمونه‌های بهسازی‌شده دارای ارزش پایین‌تری نسبت به نمونه‌های طبیعی آن هستند.
یکی از بهترین روش‌های بهسازی در این سنگ رنگ کردن آنها است که با این عمل رنگ سنگ تقویت شده و باعث پنهان شدن کریستال‌های سفید رنگ کلسیت می‌شود. اما با استفاده از استون یا الکل می‌توان رنگ پوششی آن را پاک نمود. بنابراین جهت جلوگیری از این مورد، در برخی مواقع سطح سنگ را با استفاده از موم یا پلاستیک می‌پوشانند.
در روش‌های دیگر لاجوردهای رنگ نشده را در موم یا روغن قرار می‌دهند که این مواد به داخل سنگ نفوذ کرده و سبب افزایش جلا و بهبود رنگ آن می‌شود.
به دلیل قیمت بالای این سنگ، بدل‌های آن از مدت‌ها قبل توسط مصریان استفاده شده است. نمونه بدل‌های آن می‌توان از شیشه یا پلاستیک نام برد. از نمونه‌های بدلی طبیعی آن هم می‌توان به Howlite رنگ‌شده و یا سودالیت اشاره نمود.
| ▲ | پیشینه‌ی تاریخی |
از اطلاعاتى که امروز در دست است، به‌نظر مى‌رسد لاجورد نخستین سنگ استخراج شده توسط بشر باشد. لاجورد از منطقه تولید در بدخشان شهرت و گسترش یافت. دانه‌هاى لاجورد در دفینه‌هاى نوسنگى در مهرگار (Mehrgarh)، نزدیک کویته پاکستان و آسیاى مرکزى یافت شده‌اند. ٣۵٠٠ سال قبل از میلاد، تجارت لاجورد میان بین‌النهرین و بدخشان برقرار شد.
ایگور میخائیلویچ دیاکونوف (ای. م. دیاکونوف) در تاریخ ماد می‌نویسد: «طلا و سنگ لاجورد بلخ از آسیای مرکزی و از طریق ماد به آسیای مقدم وارد می‌شد. آشوریان کوه دماوند را کان سنگ لاجورد می‌شمردند و این ماده را در سراسر مشرق باستانی در کارهای هنری و تعویذات و غیرع به‌کار برده، ارج می‌نهادند. ولی نظر آشوریان خطا بوده و سنگ لاجورد که در شرق باستان مشهور بوده ار بدخشان می‌آمده، یعنی از باختر قدیم، و از طریق ماد صادر می‌شده» است.
لاجورد تحت عنوان یاقوت کبود بارها در متون و اسناد قدیمى ظاهر مى‌شود. بدخشان با بیش از ٣٢٢٠ کیلومتر فاصله از مصر، منبع لاجورد براى تمدن‌هاى قدیم مصر، بابل (عراق امروزى)، یونان و روم بوده است. در مصر باستان هیچ سنگ قیمتى بیشتر از لاجورد ارزش و اهمیت نداشت.
حفارى در نغدا (Naqada) که قدیمى‌ترین سلسله‌ی مصریان است (٣۱٠٠-٣٣٠٠ قبل از میلاد)، اولین موارد استفاده مصریان از لاجورد را به‌عنوان سنگ زینتى در جواهرات آشکار کرده است. در سواحل رود نیل، مجسمه‌هایى از لاجورد وجود داشته است. این سنگ در میان اشیاى قیمتى به‌عنوان خراج به فراعنه نیز پرداخت مى‌شد. در مجسمه طلای فرعون و نفرتیتی در قسمت چشم کار گرفته شده است. مصریان باستان این سنگ را به‌صورت پودر درآورده و برای مواد آرایشی و نقاشان برای ایجاد رنگ آبی در نقاشی‌های خود از آن استفاده می‌کردند.
لاجورد بیش از دیگر سنگ‌هاى قیمتى، به طرز چشمگیرى در صنایع دستى فرهنگ‌هاى باستانى حضور داشته است. استفاده وسیع لاجورد در ساخت شانه، روکش ابزار، چوگان، صفحات بازى، جام‌ها، شاخ و ریش مجسمه حیوانات و انسان، دسته‌هاى خنجر و طلسم‌ها به‌چشم مى‌خورد. در یک محوطه باستان‌شناسى در بین‌النهرین مربوط به ٢ تا ٣ هزار سال قبل از میلاد، آویزه‌هایى از لاجورد تراش داده شده یافت شده است.
لاجورد به‌صورت پودر در مى‌آمد و به‌عنوان دارو و لوازم آرایش استفاده مى‌شد. قصر داریوش در شوش با لاجورد تزئین شده بود (۵٢٢-۴٦٦ ق-م). در قرون وسطی نیز از آن برای تولید رنگ موزاییک و ساخت کلیسا استفاده می‌شد.
جغرافیدانان عرب در قرن دهم میلادى، بدخشان را سرزمینى غنى از چراگاه و کوهستان‌هاى آن را مملو از لاجورد و یاقوت معرفى کرده‌اند. سه قرن بعد، مارکوپولو در سال ۱٢٧۱ میلادى مقدارى لاجورد بدخشان را به اروپا برد، گرچه خود او هرگز این معادن را ندیده بود.
| ▲ | راه‌هاى دسترسى به معادن لاجورد |
رشته کوه‌هاى سر به فلک کشیده پامیر و هندوکش، ناحیه مرکزى بلخ باستان (Bactria) به جز غرب و شمال را محصور مى‌کنند. از قدیم‌الایام، مواد معدنى غنى هندوکش شرقى شامل لاجورد، یاقوت، طلا و نمک، بازرگانان را از دور و نزدیک جذب این منطقه مى‌کرده است. شواهد زیادى از تجارت لاجورد به راه‌هاى دور و از راه خشکى از جمله به سمت بین‌النهرین، اور (تمدن باستانى بابل)، مصر، هند و دیگر امپراطوری‌ها در هزاره پنجم قبل از میلاد وجود دارد.
بدخشان - استان غربى تبت قدیم - در این راه تجارى و در میان تمام استان‌هاى علیاى آمودریا (رود جیحون) بى‌نظیر بوده است و علاوه بر وجود معادن یاقوت و لاجورد آن، به‌خاطر چراگاه‌هاى عالى، دره‌هاى گسترده و بسیار حاصلخیز و آب و هواى خوب نیز مشهور بوده است. براساس تاریخ کهن ترک‌ها و تاتارها، معادن دیگرى شامل ذخایر آهن، سرب، زاج، آمونیاک، گوگرد، اخرا و مس در حواشى معادن لاجورد وجود داشته، اما تنها لاجورد مورد بهره‌بردارى قرار مى‌گرفته است.
افسانه‌ها در آسیاى میانه حکایت از سنگى در ارتفاعات پامیر مى‌کردند که پارسیان آن را لاژورد مى‌نامیدند. سال ۱۹٣٠ میلادى یک هیات اعزامى از زمین‌شناسان شوروى سابق، اکتشاف لاجورد را در پامیر آغاز کردند. در حالى که دانشمندان شوروى سابق زادگاه لاجورد را براى محافل علمى گزارش کردند، افراد بومى قبلاً این ذخیره را مى‌شناختند.
اولین کاوش مفصل ذخایر لاجورد منطقه سرسنگ در بدخشان افغانستان در سال‌هاى ۱۹٦٣-۱۹٦۵ میلادى توسط زمین‌شناسان شوروى سابق در معدنى نزدیک بخش علیاى رودخانه کوکچه - که یک آبریزه آمودریاست - انجام شد. این منطقه در ٧٠ کیلومترى جنوب فیض‌آباد، مرکز ولایت بدخشان در ارتفاع بین ٣٧٠٠ تا ۴٣٠٠ مترى از سطح دریا قرار داد. تنها در ماه‌هاى ژوئن تا سپتامبر این معادن قابل بهره‌بردارى هستند و به‌دلیل ارتفاع زیاد و شرایط آب و هوایى سخت، غیر قابل عبور هستند. فاصله معادن لاجورد تا کابل از طریق دره پنج شیرکه به راه جنوبى معروف است، حدود ٣٠٠ کیلومتر است.
وضعیت توپوگرافى و زمین‌شناسى معادن لاجورد ولایت بدخشان در کوهستان‌هاى بخش شمال شرقى افغانستان در طول تاریخ به دلیل ذخایر لاجوردش معروف شده است. روى این معادن به طور متناوب بیش از ٦۵٠٠ سال کار شده است. بدخشان منطقه‌اى بسیار زیبا، با کوهستان‌هاى چشم‌نواز اما صعب‌العبور با ارتفاع بین ۱٨٣٠ متر تا ۵۱٨٠ متر از سطح دریا و با دره‌هاى تنگ و عمیق و رودخانه‌هاى خروشان است. به دلیل نبود گیاه در این دره‌ها و کوه‌ها، ساکنان کمى در این منطقه زندگى مى‌کنند. کوه آبى که باجورد نامیده شده است، در امتداد ساحل شرقى رودخانه کوکچه قرار دارد. دره کوکچه یکى از دره‌هاى بسیار باریک، ژرف و صخره‌ایست که عبور از آن بسیار مخاطره‌آمیز است.
لاجورد تنها سنگ قیمتى است که در داخل مرمر یافت مى‌شود و ترکیب کانى‌شناسى آن شامل لازوریت، کلسیت، پیریت و تا حد کمى دیوپسید، آمفیبول، فلدسپار، میکا و دیگر سیلیکات‌هاست. لاجورد به‌صورت رگه‌هایى در داخل مرمرى به ضخامت ۴٠٠ متر و به‌رنگ سفید با رگه‌هاى خاکسترى (این نوع مرمر را cipolin مى‌گویند) یافت می‌شود و کاملاً با کلسیت و دولومیت همراهى مى‌شود. کانى پیریت به مقدار فراوان به‌صورت ریزدانه با لاجورد اختلاط یافته است. رنگ آبى سیر لاجورد از وجود کانى لازوریت است. لاجورد به‌رنگ آبى کمرنگ را افغانیت مى‌نامند.
رنگ لاجورد بر اساس مقدار مختلف ناخالصى‌ها، متغیر است. در برخى قسمت‌ها کانى لازوریت به‌صورت بلورهاى بسیار زیباى ۱٢وجهى یافت مى‌شود. برخى زمین‌شناسان، ۹ منطقه استخراج سنگ لاجورد را نام برده‌اند که مهم‌ترین آنها معادن چیلمک، شق دره، استورمبى و سرسنگ است و از ارتفاعى بین ۱٨٣٠ تا ۵۱٨٠ متر برخوردارند. از این چهار معدن امروزه تنها معدن سرسنگ مورد بهره‌بردارى قرار مى‌گیرد و لاجورد سرسنگ در بازارهاى خرید و فروش سنگ‌هاى قیمتى مشهور است.
| ▲ | روش‌هاى معدن‌کارى و ویژگى‌هاى لاجورد بدخشان |
معدن سرسنگ و روستاى کوران در ساحل سمت راست رودخانه کوکچه در ۵٦ کیلومترى جنوب روستاى جورم و در ارتفاع ٢٢٨۵ مترى از سطح دریا قرار گرفته است. در روستاى کوران حدود ٣٠٠ معدنچى بدون خانواده‌های‌شان در شیفت‌هاى کارى ده روزه در معدن مشغول به‌کارند. دره رود کوکچه در محل معدن حدود ۱٨٣ متر عرض دارد و ورودى تونل‌ها از سطح رودخانه حدود ۴٦٠ متر ارتفاع دارند. معادن منطقه شامل مجموعه‌اى از غارها با دیواره‌هاى بلند است که گاهى ارتفاع کف تا سقف این غارها به ۴۵ متر مى‌رسد.
روى دیواره غارها دوده ضخیمى پوشیده شده است که نشان‌دهنده استخراج به روش سنتى در سالیان بسیار دور است. معدنچیان در گذشته‌هاى دور با استفاده از آتش، سنگ را مى‌گداختند سپس با آب آن را سرد و خنک مى‌کردند. این عمل باعث ایجاد ترک و درز و شکاف عمیق در سنگ‌ها مى‌شده سپس با چکش، لاجورد را از داخل سنگ‌ها جدا مى‌کرده‌اند.
امروزه روش‌هاى استخراج متفاوت شده است و کاربرد دینامیت در سال ۱۹٧۹ آغاز شد. دینامیت بدون توجه به نکات ایمنى آن و حفظ سنگ لاجورد به‌صورت گسترده در این معادن به‌کار مى‌رود. هیچ حفاظتى از تونل‌ها به وسیله الوار براى جلوگیرى از ریزش سقف انجام نمى‌شود و همیشه خطر ریزش وجود دارد. لاجورد پس از استخراج به قطعات کوچک تبدیل شده و توسط کارگران از کوره راه‌هاى شیب‌دار به اردوگاه حمل مى‌شوند. قطعات سنگ فاقد لاجورد (باطله معدن) از ورودى غارها به بستر دره رودخانه تخلیه مى‌شوند. حمل‌ونقل لاجورد استخراج شده با قاطر از اردوگاه به کشور پاکستان حدود ۹ روز طول مى‌کشد. زمین‌شناسان شوروى سابق، ۹ منطقه معدنى استخراج لاجورد با ٣٠٠-٢٠ متر طول و ٨-۱ متر ضخامت معرفى کرده‌اند. بزرگ‌ترین آنها در منطقه ۴۵٠ متر طول و ۱٢۵ متر ضخامت دارد. بهترین نوع لاجورد در محل معدن حدود ۱٠٠ دلار براى هر کیلوگرم توسط تجار و بازرگانان بدخشانى خرید و فروش می‌شود و قیمت آن تا رسیدن به بازارهاى پیشاور پاکستان شاید تا ٣ برابر افزایش یابد. لاجورد یکى از منابع مهم درآمد خارجى کشور افغانستان است.
لاجورد بدخشان داراى کانى‌هاى کائولین، سودالیت، نوزآن و لازوریت است. آى سیر لاجورد در نمونه‌هاى پررنگ و مرغوب آن، ناشى از وجود سولفور (s) در آن است. این مورد جالب و غیر معمول است که عنصرى غیرفلزى باعث رنگ تند در سنگ مى‌شود. آنالیزهاى شیمیایى نشان می‌دهند، هرچه درصد سولفور در لاجورد بیشتر باشد، رنگ آب آن تندتر باشد، ارزش سنگ بیشتر خواهد بود. ٢۵ تا ۴٠ درصد کانى‌شناسى لاجورد شامل کانى لازوریت است. بیش از مقدار ۴٠ درصد حضور کانى لازوریت در لاجورد، رنگ آبى آن را تیره و کمتر از ٢۵ درصد رنگ آبى آن را کمرنگ مى‌کند. کانى کلسیت همیشه همراه لازوریت دیده مى‌شود و بسته به میزان افزایش حضور آن در سنگ، از کیفیت لاجورد مى‌کاهد. بیشتر نمونه‌هاى لاجورد بدخشان داراى نقاط درخشانى از کانى پیریت است که علاوه بر افزایش زیبایى و شکوه سنگ، به عنوان نشانه اصل بودن لاجورد، ارزش خود را نشان مى‌دهد.
| ▲ | نگارخانه |
سنگ لاجوَرد افغانستان، از هزاران سال پیش در جهان خواهان زیادی داشته است. پژوهش‌ها نشان داده که لاجوردِ استخراج‌شده از معدن سَرِ سنگ، در اعماق کوه‌های هندوکش در افغانستان تنها منبع شناخته‌شده‌ی لاجورد در دنیای باستان بوده است. وجود این سنگ در جواهرات فراعنه‌ی مصر باستان، هنر خاور نزدیک باستان و تا هنر رنسانسِ ایتالیا نشان می‌دهد که هزاران سال پیش، در عصر برنز سنگ لاجورد از افغانستان به سرزمین‌های میان‌رودان، مصر و مدیترانه تجارت می‌شده است.
لاجورد به‌کار رفته در «قوچ در یک بیشه» |
|
|
|
| |
ماسک صورت جنازه‌ی توت‌عنخ‌آمون |
|
|
|
|
[▲] يادداشت‌ها
[▲] پيوست‌ها
...
[▲] پی‌نوشت‌ها
...
[▲] جُستارهای وابسته
□
□
□
[▲] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[▲] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
رده‌ها: │ کانی‌شناسی │ سنگ‌های معدنی │ سنگ‌های قیمتی │ کانی‌های افغانستان