 |
|
کمدی الهی
فهرست مندرجات
- ویژگی‌ها
- ساختار و موضوع
- تأثیرپذیری و تأثیرگذاری
- نگارخانه
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
کتاب‌شناسی ادبیات جهان
کمدی الهی (به انگلیسی: Divine Comedy؛ به ایتالیایی: Divina Commedia [diˈviːna komˈmɛːdja])، اثری منظوم سه‌گانه‌ای‌ست با سبک شعر حماسی (Epic poetry)، که دانته آلیگیری، شاعر و نویسنده ایتالیایی نوشتن آن‌را در سال ۱۳۰۸ میلادی آغاز و تا زمان مرگش در سال ۱۳۲۱ میلادی کامل کرد. این کتاب، در تاریخ ادبیات جهان، یکی از بزرگ‌ترین شاهکارهای مسلم نبوغ بشری به‌شمار آمده است. تاکنون متفکران، ادبا و هنرمندان طراز اول جهان آن‌قدر از این اثر تجلیل و ستایش کرده‌اند که مجموعه‌ای سخنان آن‌ها در این باره، به‌یقین از قطر کتاب «کمدی الهی» افزون می‌شود.
این کتاب در ابتدا کمدی (به ایتالیایی: Commedìa) نام داشت و بعدها جیووانی بوکاچیو (نویسنده هم‌عصر دانته) واژه‌ی الهی را به آن افزود و نام کمدی الهی برای اولین بار در چاپ ونیز به سال ۱۵۵۵ بر جلد این کتاب ظاهر شد. دانته در کمدی الهی، اسطوره‌ها و افسانه‌های یونان و روم باستان را با اعتقادات مسیحی در هم آمیخته و به این شکل توانسته ارتباطی بین زمان‌های مختلف ایجاد کند.
| ▲ | ویژگی‌ها |
 |
دانته آلیگیری، خود این کتاب را فقط «کمدی» (Commedia) نامیده بود، و واژه‌ی «الهی» (Divina) یا «آسمانی»، به گفته‌ی شجاع‌الدین شفا، نخستین مترجم فارسی کتاب کمدی الهی دانته، در حدود سه قرن بعد، یعنی در قرن شانزدهم میلادی بدان افزوده شد. اما به‌نوشته‌ی دانشنامه‌ی ویکی‌پدیا، این صفت توسط جیووانی بوکاچیو (Giovanni Boccaccio)، یکی از چهره‌های برجسته تاریخ ادبیات ایتالیا، که معاصر دانته بود، بدین اثر داده شد. به‌هر حال، واژه‌ی «الهی»، مفهوم ارتباط این اثر را با دنیای ماورای طبیعت می‌رساند و حاکی از زیبایی و لطف «خدایی» این اثر است. ولی اطلاق عنوان «کمدی» بدین کتاب از طرف دانته، مربوط بدان مفهومی که امروزه واژه‌ی «کمدی» برای فارسی‌زبانان دارد، نیست. خود او در این مورد توضیح می‌دهد که «تراژدی» یعنی اثری منظوم با سبک شعر خاص، «کمدی» یعنی اثری با سبک متوسط و ترانه یا اثری با سبک عانیانه. بنابراین، او خود در مقابل «انئیس» (Aeneis) ویرژیل (Virgile)، که خود ویرژیل آن را «تراژدی بلندپایه» خوانده است، این مجموعه را «کمدی» نام داده است، زیرا کمدی ماجرایی است که برخلاف تراژدی از بد شروع شود و به‌حسن عاقبت پایان یابد.
کمدی الهی، در نگاه نخست، یک اثر شاعرانه‌ی بسیار عالی است. دانته که در آغاز تصميم داشت اين اثر را به‌زبان لاتين به‌رشته‌ی تحرير در آورد، ولی پس از شروع تصميم خود را تغيير داد و آن‌را به زبان ايتاليايی نوشت، در واقع، با اين مجموعه نه تنها بزرگ‌ترين اثر ادبی كشور خود را آفريد، بلكه زبان کشور ایتالیا را پی‌ريزی کرد. پيش از آن مردم هر ايالت ایتالیا به لهجه‌ای خاص حرف می‌زدند كه با زبان نواحی ديگر اختلاف بسيار داشت. زبان علمی زبان لاتين بود ولی اين زبان فقط مورد استفاده‌‌ی خواص بود و به درد مردم عادی نمی‌خورد، در آن زمان، احتمال آن می‌رفت كه زبان «پرونسال» جنوب فرانسه زبان رسمی ايتاليا شود. ولی وقتی‌كه دانته اثری به‌عظمت كمدی الهی به زبان ايالت «تسكانا» آفريد، برای هيچ‌كس ترديدی باقی نماند كه از آن پس اين زبان، زبان رسمی ايتاليا خواهد شد، و چنين نيز شد.
خود دانته حکایت می‌کند که روزی در خیابان زنی را دید که او را به زن دیگری که همراهش بود نشان داد و گفت: «این همان کسی است که به جهنم رفته و برگشته است» - و آن دیگری با تعجب بدو نگریست و جواب داد :«ببین، هنوز هم در سر و رویش اثر دوده‌های جهنم پیداست»؛ و دانته می‌نویسد «وقتی که این حرف را شنیدم، دانستم که بدانچه می‌خواسته‌ام رسیده‌ام، یعنی توانسته‌ام با به‌کار بردن زبان مردم به‌جای زبان لاتین، آنچه را که برای عامه قابل درک نبود در دسترس همه قرار دهم».
بزم خدایان (Il Parnaso) تابلو معروف رافائلو - رم موزه واتیکان، قسمت «تالار رافائل» (Stanze di Raffaello) قسمت وسط آپولون خدای موسیقی و هنر، در میان پریان الهام‌بخش نه‌گانه (Muse). در سمت چپ تابلو هومر، شاعر بزرگ و نابینای یونان در کنار دانته آلیگیری (سراینده کمدی الهی) و ویرجیلیو (سراینده انئاس) قرار دارد.
بنابراین، پس از انتشار «کمدی الهی»، این اثر مقیاس و محک سخن‌پردازی زبان ایتالیائی است، زیرا هنوز هم کسی نتوانسته است در ایتالیا پا از حد دانته فراتر گذارد، شباهت زیادی نیز از این حیث میان سعدی و دانته است که گفته هر دو جنبه «سهل و ممتنع» دارد و این اختصاص که کار ترجمه از اینان را بسیار دشوار می‌کند اصل سخن آن دو را به‌صورت شاهکار‌هایی بی‌نظیر در می‌آورد. شعر دانته شعری است بسیار موجز و منسجم، به‌طوری که هیچ کلمه‌ی از آن‌را نمی‌توان پس و پیش و نه حذف کرد، و این فشردگی عجیب باعث شده که غالباً مفهوم اشعار «کمدی الهی» بدون شرح و توضیح قابل درک نباشد. در سراسر این کتاب غالباً شاعر مطلبی مشروح را در یک یا دو جمله خلاصه کرده و این ایجاز در عین آن‌که قدرت و تسلط عجیب او را در زبان و نظم می‌رساند، اثر وی را به‌صورت یکی از پیچیده‌ترین آثار ادبی جهان در آورده است.
كمدی الهی افزون بر این‌كه یك اثر بسیار با ارزش شاعرانه است، از نقطه‌نظر داستان‌سرایی نیز یك داستان استادانه است كه در آن نویسنده به زیبایی از قدرت داستان‌پردازی خود استفاده نموده و نحوه‌ی بیان مطلب و چگونگی شرح حوادث در قسمت‌های مختلف این كتاب، آن‌را به‌صورت یك سفرنامه واقعی درآورده است.
نكته مهم دیگر این‌كه كمدی الهی یك اثر فكری و فلسفی است. این مجموعه در حقیقت عصاره‌ای‌ست از علوم و اطلاعات و نظریات و عقاید فلسفی چند هزار ساله بشری که در آن با ترکیب خاصی درآمیخته‌اند. در این کتاب چنان‌که گفته‌اند «مجموعه کمالات و ممیزات انسانی به‌علاوه طبیعت و گذشته و حال محصول خاصی پدید آورده که برای همه مردم جهان و همه ادوار و قرون قابل درک و استفاده باشد»
بدیهی است در این ترکیب باید دو نکته را از هم کاملاً مجزا کرد، یعنی مفهوم کلی آن‌را از صورت خاص مسیحی و کاتولیکی آن جدا نهاد. از نظر اخیر «کمدی الهی» یک اثر مسیحی است، و حتی در آن، تعصب‌ها و غرض ورزی‌هایی دیده می‌شود که خواننده امروزی را مخصوصاً اگر غیر مسیحی باشد ناراحت می‌کند. ولی از این صورت ظاهری گذشته، این مجموعه صورتی بسیار عمیق‌تر دارد که جنبه فلسفی و تمثیلی آن است و این آن صورتی است که به عکس جنبه اول برای «تمام ادوار و تمام سرزمین‌ها» یعنی برای «بشر» ساخته شده است خود دانته در یکجای «کمدی» می‌گوید: شما که دیده بصیرت دارید از ورای الفاظ به راز پنهان این اشعار مرموز پی‌برید.»
از این نظر سرتاسر کمدی الهی پر است از تمثیل‌ها و اشارات و استعاراتی که با چندین قرن است محققان مختلف درباره آن‌ها تحقیق و امعان‌نظر کرده‌اند، باز برای بسیاری از آن‌ها کاملاً روشن نشده است. تقریباً هر یک از حوادث و گفتگو‌ها و اشارت این اثر به نکته‌ای پنهانی اشاره می‌کند که شاعر همه‌جا از توضیح صریح آن خودداری کرده، ولی خوب پیداست که مفهوم ظاهری آن‌ها منظور اصلی او نیست... و فقط وقتی که از این نظر بدین مجموعه نگریسته شود روشن می‌شود که راز عظمت و اشتهار عجیب «کمدی الهی» چیست و چرا متفکران و ادبای اروپا مقام این اثر را تا بدین درجه بالا شمرده‌اند.
با این حال، به نوشته‌ی شجاع‌الدین شفا، شهرت خاص این اثر از همان زمان دانته شروع شد، ولی ویژگی عجیب آن در این است که برخلاف سایر آثار بزرگ ادبی که هر یک دوران افتخاری کوتاه یا بلند دارند، و بعد از آن اهمیت‌شان فرو می‌نشیند، این اثر، در تمام دوره‌ی شش‌صد ساله‌ای که از تدوین آن می‌گذرد، جز مدت کوتاهی در عصر رنسانس همواره در صدر آثار ادبی مغرب‌زمین جای داشته است.
یک ویژگی دیگر کمدی الهی این است که در سراسر آن اسطوره‌ها و افسانه‌های یونان و روم باستان با اعتقادات مسیحی در آمیخته و همه‌جا حوادث قدیم و جدید در کنار هم قرار گرفته است. این ترکیب که شاید در نظر یک مسیحی متعصب کفرآمیز تلقی شود، حاکی از آن علو روح و بزرگ‌بینی است که چنین ترکیبی را پدید آورده تا این مجموعه را تبدیل به یک اثر ماندگار جهانی کند.
| ▲ | ساختار و موضوع |
این منظومه بلند، متشکل از سه بخش دوزخ، برزخ و بهشت است و هر بخشی سی‌وسه چکامه (کانتو) دارد که به اضافه مقدمه، در مجموع شامل صد چکامه می‌شود. در کتاب مذکور آمده‌است: دانته برای این اثر از قافیه‌پردازی جدیدی که به «قافیه سوم» مشهور شد، سود جست. هر چکامه به بندهای «سه بیتی» تقسیم می‌شود که بیت اول و سوم، هم قافیه‌اند و بیت میانی با بیت اول و سوم بند بعدی، دارای قافیه جداگانه‌است. مبنای وزن هر بیت یازده هجایی است. مجموع ابیات کمدی الهی به ۱۲۲۳۳ بیت می‌رسد. زبان این اثر گویش ایالت توسکانا است که در تثبیت آن به‌عنوان گویش برتر زبان ایتالیایی و مبنای زبان ایتالیایی جدید مؤثر بوده است.
پوبلیوس ورژیلیوس مارو یا ویرژیل (به لاتین: Publius Vergilius Maro، به فرانسوی: Virgile)، شاعر کلاسیک روم و راهنمای دانته در سفر دوزخ و برزخ، در اثر حماسی او کمدی الهی، موزائیک قدیمی رومی، کار تقریباً ٢٠٠٠ سال پیش که در شهر Sousse ایتالیا به دست آمده است.
در ابتدای کتاب، دانته، شاعر و راوی داستان در نیمه راه ٣۵ سالگی، در جنگلی تاریک، سرگردان است كه ناگهان «ويرژيل» شاعر باستانی روم بر او ظاهر می‌شود و آن دو به دنيايی ديگر سفر می‌كنند. ویرژیل، به‌عنوان راهنما، دانته را به سفری به دوزخ و برزخ و بهشت می‌برد. این سفر در طول هفت روز، از شب جمعه هشتم آوریل سال ۱٣٠٠ میلادی تا پانزدهم آوریل سال ۱٣٠٠، انجام می‌گیرد.
بئاتریس پورتیناری (Beatrice Portinari)، زنی از اهالی شهر فلورانس ایتالیا که به باور بیشتر پژوهشگران، همان بئاتریسی است که الهام‌بخش دانته آلیگیری برای نوشتن کتاب زندگانی نو و کمدی الهی بوده و در کمدی الهی به‌عنوان راهنمای دانته در بهشت و چهار سرود پایانی برزخ حضور دارد.
- دوزخ:
اولین مقصد دانته و ویرژیل، دوزخ است. دانته دوزخ را به‌شکل قیفی به تصویر می‌کشد که تا عمق زمین فرو می‌رود و در مرکز زمین پایان می‌یابد. در آن‌جا شیطان فرمانروایی می‌کند. دوزخ از نظر او زیر بیت‌القدس، مکان شهادت عیسی مسیح، قرار دارد.
اساسی‌ترین ویژگی دوزخ، نبودن امید است. هنگام ورود به دوزخ، روی تابلوی ورودی، چنین نوشته شده است: «ای آن‌که وارد می‌شوی، دست از هر امیدی بشوی.»
در طبقات دوزخ، گناهکاران مختلف جا دارند. هرقدر که گناهان افراد سنگین‌تر باشند، به مرکز زمین نزدیک‌ترند. در سراسر دوزخ هر كیفری مناسب با نوع جرم است و این ارتباط گناه با مجازات و اشارت تمثیلی خاصی كه در این موارد آورده شده از شاهكارهای دانته در تدوین این كتاب به‌شمار می‌رود.
در این کتاب، طبقه‌بندی گناهان در دوزخ، طبق نظریه فلسفی ارسطو صورت گرفته است. دانته گناهان را به «گناهان افراط‌كاری» و «گناهان بدخواهی» تقسیم می‌كند.
گناهان افراط کاری، گناهانی هستند كه اگر جانب اعتدال نگاه داشته شود فی‌نفسه جرم نیستند، ولی همین كه از این حد تجاوز كنند و به‌صورت اساس زندگی درآیند جرم می‌شوند. افرادی که مرتکب این دسته از گناهان شده‌اند در ۵ طبقه اول دوزخ هستند که دانته به آن دوزخ علیا می‌گوید. دوزخیان این ۵ طبقه، به ترتیب عبارتند از: بی‌تكلیفان، شهوترانان، شكم‌پرستان، خسیسان، اسراف‌كاران، تندخویان.
گناهان بدخواهی که از طبقه ششم به بعد جا دارد، گناهانی هستند كه با سوءنیت و به قصد اضرار صورت می‌گیرند و به دو دسته گناهان ناشی از زورگویی و تعدی و گناهان ناشی از مكر و حیله تقسیم شده‌اند. در این طبقه از گناهان بدترین انواع گناه، گناه حیله و غدر است. طبقاتی که این افراد در آن‌ها هستند، دوزخ سفلی نامیده می‌شوند.
- برزخ:
دانته و ویرژیل به برزخ، یعنی مرحله حد فاصل گناه و طهارت می‌روند و آن‌جا خود را با آب پشیمانی و توبه می‌شویند و با نیروی امید، راه منزل سوم یعنی فردوس (مظهر صفا و رستگاری) را در پیش می‌گیرند. برزخ جایگاه کسانی است که گناه‌آلودند اما نیکی‌هایی نیز کرده‌اند.
ویرژیل تا نیمه‌های برزخ همراه دانته است اما از آن‌جا به بعد به دلیل این‌که ویرژِل یک دوزخی بود، دیگر نمی‌تواند دانته را همراهی کند و گناه او این بود که زمان قبل از مسیح به‌دنیا آمده بود.
در این‌جا بئاتریس که جایگاه او در طبقه‌ی نهم بهشت، یعنی بالاترین طبقه‌ی که آدمیان می‌توانند به آن بروند، بود به کمک و همراهی دانته می‌آید و تا آخر سفر با او همراه است.
- بهشت:
مرحله پایانی سفر، بهشت است که از راهی صعب‌العبور به نقطه والای بهشت می‌رسند. بهشت جایگاه همه نیکوکاران، مهمان‌نوازان، دوستداران وطن، راستگویان و دین‌داران است.
نه طبقه به‌علاوه عرش اعلی. نه طبقه یا نه فلک بهشت عبارتند از ماه، عطارد، زهره، خورشید، مریخ، مشتری، زحل و فلک ثوابت و فلک الافلاک. دانته در پایان سفر که از دوزخ آغاز شده بود، در پایان به بهشت و سپس به عرش اعلی می‌رسد و منظر نورانی خداوند را می‌بیند.
دانته در بهشت چند تن از بزرگان و عزیرانش را می‌بیند، به توصیه آن‌ها گوش فرا داده، داستان سفر خود را به‌شکل خاطرات می‌سراید تا دیگران از آن عبرت بگیرند.
در این سفرنامه‌ی خیالی، جنبه‌ی معنوی و تمثیلی آن عالی‌ترین جنبه‌ها و امتیازات کمدی الهی به‌شمار می‌آید. درک این تمثیل‌ها از نظر مفهوم یکایک آن‌ها کاری بس دشوار است، ولی درک مفهوم تمثیلی اساس کتاب بر عکس خیلی آسان است: سراسر این مجموعه‌ی طولانی، چنان‌که گفته شد، شرح سفری است که از راه دراز و پُر موانع و مشکلات از وادی گناهکاری به سرمنزل رستگاری و صفای معنوی صورت می‌گیرد و در واقع «جهاد با نفس» نام دارد. [زندگی انسان] راهی است صعب و جاده‌ای ناهموار که در آن قدم به قدم فریب و اغوا در کمین نشسته است تا مسافر [زندگی] را از ادامه‌ی سفر باز دارد. در چنین راهی که «منزل بس خطرناک است و مقصد ناپدید» مسافر تنها و بی‌راهنما نمی‌تواند رفت، زیرا به‌قول حافظ: «به‌کوی عشق منه بی‌دلیل اه قدم، که گم شدآن‌که در این ره به‌رهبری نرسید».
بدین‌جهت است که مسافر خطاکار این سفر را نخست به راهنمایی عقل (ویرژیل) و بعد به راهنمایی عشق (بئاتریس) انجام می‌دهد. نخستین شرط این سفر اقرار به گناهکاری و توجه به زشتی خطاست، زیرا هیچ‌کس نمی‌تواند از گناه دوری گزیند مگر آن‌که واقعاً متوجه گناهکاری خود بشود. این مرحله‌ای است که «دوزخ» کمدی آلهی را تشکیل داده است که در آن مسافر از وادی گناه می‌گذرد و به محافظت خطای خود پی می‌برد. مرحله‌ی دوم، مرحله‌ی پشیمانی و توبه، و بعد فراموشی گناه است، و این آن بخشی از سفر است که «برزخ» را شامل می‌شود. مرحله‌ی سوم، راه سربالایی سخت ولی خوش‌عاقبت رستگاری است که در طی آن بر خلاف آن دو مرحله‌ی دیگر فقط عقل راهنما نمی‌تواند بود، و راهنمای بزرگ‌تر لازم است که «عشق» نام دارد.
| ▲ | تأثیرپذیری و تأثیرگذاری |
...
| ▲ | نگارخانه |
[▲] يادداشت‌ها
[▲] پيوست‌ها
...
[▲] پی‌نوشت‌ها
...
[▲] جُستارهای وابسته
□
□
□
[▲] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[▲] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
رده‌ها: │ کتاب‌شناسی │ ادبیات جهان │ آثار دانته آلیگیری