|
فرگشت و ژنتيک
دوران سنوزوئیک
(نوزیستی)
نوزیستی یا دوران سنوزوئیک (به انگلیسی: Cenozoic)، آخرین دوران در ابردوران پیدازیستی است که دوران تاریخ زیستی زمین را ز پایان کرتاسه تا زمان حاضر در بر می‌گیرد و حدوداً ٦٦٫۵ میلیون سال طول کشیده است. این دوره، شامل دو دوره‌ی ترشیاری (Tertiary) و کواترنری (Quaternary) می‌شود. در مقیاس زمانی زمین‌شناسی، ترشیاری از ٦۵ میلیون سال پیش آغاز شد و تا ۲٫٦ میلیون سال پیش ادامه یافت و دوره کواترنری از حدود ۲ میلیون سال قبل آغاز شده و اکنون نیز ادامه دارد.
فعالیت زمین‌ساختی، در دوران نوزیستی افزایش یافته که نتیجه آن به‌وجود آمدن رشته‌کوه‌هایی مثل هیمالیا، البرز، زاگرس، آند و آلپ است. افزون بر این، در طول این دوران فعالیت کوهزایی آلپی به حداکثر خود رسیده است به‌طوری که دوسوم آن در این دوران روی داده است.
مهم‌ترین حادثه‌ی این دوران، گسترش و تنوع پستانداران است و به‌همین علت، این دوران را دوره‌ی پستانداران نیز می‌گویند. از دلایل عمده‌ی ازدیاد آن‌ها را می‌توان وجود منابع فراوان و سازش با محیط ذکر کرد. نومولیت‌ها که انواعی از آغازیان و از گروه روزن‌داران بودند؛ از سنگواره‌های راهنمای مهم اوایل دوران نوزیستی به‌شمار می‌آیند.
در دوره‌ی کواترنری با ظهور یخبندان عظیم در سطح زمین مشخص می‌شود که باعث تغییرات شدید آب‌وهوایی و انقراض بعضی جانوران و ظهور انواع دیگر شده است. در این دوران انسان پا به عرصه وجود نهاد و گیاهان و جانوران امروزی به‌وجود آمدند.[۱]
سنوزوئیک (حیات جدید) دورانی است که پرندگان در هوا و پستانداران در روی زمین تنوع و گسترش یافتند و زمین خود را برای فرمانروایی گونه‌ی هوشمند یعنی انسان آماده کرد. این دوران شامل تاریخ زمین از پایان دوره‌ی کرتاسه تا به امروز است و محدوده‌ی زمانی ٦۵ میلیون سال را دربرمی‌گیرد. در اواخر کرتاسه دایناسورها، آمونوئیدها و دریازیان بزرگ به‌کلی نابود شدند و تنها گروه‌هایی از پرندگان، نرم‌تنان، ماهی‌های استخوانی و اجداد پستانداران کنونی باقی ماندند. پستانداران ابتدایی که اغلب دارای جثه‌ای کوچک بودند، طی میلیون‌ها سال فرگشت یافتند و علی‌رغم انقراض‌های متعدد، به گونه‌های امروزی تبدیل شدند.
در این دوران هم‌چنین با برخورد صفحه‌ی پوسته‌ای هند به جنوب آسیا، در محل برخورد رشته‌کوه‌های بلند هیمالیا به‌وجود آمدند. در قاره‌ی آمریکا نیز رشته‌کوه راکی شکل گرفت. آب و هوای دوران نوزیستی به نسبت دوران میانه‌زیستی خنک‌تر شد و حتی در دوره‌هایی، بروز یخبندان باعث کم شدن سطح آب اقیانوس‌ها گردید. البته به‌نظر می‌رسد در زمان حاضر با افزایش آلودگی هوا توسط کارخانجات و ماشین‌های ساخت انسان، اثر گلخانه‌ای در اتمسفر زمین تشدید شود.این موضوع به افزایش دوباره‌ی هوا و ذوب شدن یخ‌های قطبی و بالا رفتن سطح دریاها منجر خواهد شد.
دوران سنوزوئیک به دو دوره‌ی ترشیاری و کواترنری تقسیم گردیده است. دوره‌ی ترشیاری که از ٦۵ تا ٢ میلیون سال پیش طول کشیده است، خود به دو زیردوره‌ی پالئوژن و نئوژن تقسیم می‌شود. در این دوره نهنگ‌ها، پنگوئن‌ها، خوک‌ها و شیرهای دریایی فرگشت یافتند. هم‌چنین نسل دیگر پستانداران خشکی‌زی مانند رسته‌ی سُم‌داران، جوندگان و نُخُستی‌ها به‌خاطر شرایط مساعد زیستی افزایش قابل ملاحضه‌ای یافتند. البته در پایان دوره‌ی ترشیاری، گونه‌های مختلفی منقرض شدند که آثار فسیلی زیادی از آن‌ها تاکنون کشف شده است. دوره‌ی کواترنری نیز از حدود ٢ میلیون سال پیش آغاز شده است و تاکنون ادامه دارد. این دوره با توسعه‌ی گونه‌های مختلف پستانداران امروزی مشخص می‌گردد. دوره‌ی کواترنری شاهد یخبندان‌های دور‌ه‌ای بسیاری بوده است که آخرین آن‌ها در حدود ۱٠ هزار سال پیش پایان یافت. در اواخر دوره‌ی کواترنری گونه‌ی جدیدی از موجودات باهوش؛ یعنی انسان‌های خردمند کنونی پدید آمدند.
| ▲ | دوره‌ی ترشیاری |
گفتیم که در دوران میانه‌زیستی، گونه‌های معدودی از پستانداران کوچک حشره‌خوار و پشمالو زندگی می‌کردند. در پایان دوره‌ی کرتاسه و برخورد شهاب‌سنگ به زمین، بسیاری از گیاهان از بین رفتند و به دنبال آن نسل بسیاری از خزندگان بزرگ منقرض شد. کاهش چشمگیر دما نیز پیامد بعدی بود که خزندگان خونسرد با آن مواجه شدند. در این میان، پستانداران خون‌گرم کوچک که از مهلکه‌ی انقراض، جان سالم به در برده بودند، امکان بقا و رشد بیشتری یافتند. طی ۱٠ میلیون سال بعدی، فرگشت‌های متمادی باعث پیدایش گونه‌های مختلف و با اندازه‌های متفاوت از نسل این پستانداران مانند بونتوپس، پاراسراتریوم و مگاتریوم گردید.
در ابتدا همه‌ی پستانداران در خشکی زندگی می‌کردند، اما به مرور گونه‌هایی از آن‌ها که در نزدیکی دریا بودند، در غیاب خزندگان درنده‌ی دریازی دوران پیشین، به غذاهای دریایی علاقمند شدند و دوباره وارد آب شدند. نهنگ‌ها و دلفین‌های امروزی نمونه‌هایی از این پستانداران فرگشت یافته هستند. این آبزیان هنوز هم مانند اجداد ۵٠ میلیون ساله‌ی خود به فرزندان‌شان شیر می‌دهند و به‌جای آبشش، شُش دارند و می‌بایست برای نفس کشیدن به‌سطح آب بازگردند. در این جانوران، به مرور، لگن و پاهای عقب تحلیل رفته و به زائده‌ی استخوانی کوچک داخل بدن تبدیل شده است.
در دوره‌ی ترشیاری هم‌چنین برای نخستین‌بار علف‌ها و سبزه‌ها به‌وجود آمدند و گُل‌ها و گیاهان دانه‌دار، سطح علفزارها را پوشاندند. با گسترش مراتع، پستانداران گیاه‌خوار مانند فیل، کرگدن، خوک، گاو و اسب ظاهر شدند. البته اجداد این حیوانات چندان شباهتی به‌ظاهر کنونی آن‌ها نداشتند. برای مثال، جد اسب‌ها در ٦٠ میلیون سال پیش، جثه‌ای بسیار کوچک‌تر از نژاد کنونی داشت و طول آن کمتر از نیم متر بود، اما به مرور نسل این حیوانات نیز مانند بقیه فرگشت یافت و نسل‌های گوناگونی از آن‌ها به‌وجود آمد. در این میان، تنها گونه‌هایی توانستند به تولید مثل بیشتری برسند که هم هیکل بزرگ‌تری داشتند و هم توانایی فرار سریع‌تری از دست دشمنان غول‌پیکر خود (مانند پرنده‌ی دیاتریما) داشتند. به این ترتیب، نسل این اسب‌های کوچک نیز طی میلیون‌ها بزرگ‌تر و بزرگ‌تر شد و پنجه‌های آن‌ها نیز برای دویدن بهتر تبدیل به سُم گردید.
در حدود ۵٠ میلیون سال پیش نیز گونه‌ی جدیدی از پستانداران بهنام نُخُستی‌ها ظاهر شدند. اجداد این گونه، موجوداتی بودند که به دلیل فرگشت در پنجه‌های‌شان، قادر به گرفتن شاخه‌ها و بالا رفتن از درخت شدند. هم‌چنین از آن‌جا که گودی چشم‌های این موجودات، در جلوی سرشان واقع بودند، به مرور امکان دید دو چشمی و مشاهده‌ی سه بعدی و دقیق اجسام را پیدا کردند.
در پایان دوره‌ی ترشیاری، به‌علت تغییرات شدید آب‌وهوایی، مجدداً بسیاری از جانداران از جمله ببردندان خنجری منقرض شدند یا تغییر مکان دادند. در این دوره هم‌چنین نُخُستی‌ها طی فرگشت‌های متوالی به چند خانواده (میمون‌ها، لمورها و هومونیدها) تقسیم شدند. ۴٠ میلیون سال بعد، گونه‌ای از هومونیدها که انسان‌نما (با نام علمی استرالوپتیکوس) نامیده می‌شدند، توانستند به مرور روی دوپا را بروند. این موجودات که صاحب هوش بیشتری شده بودند، از خانواده‌ی هومونیدها جدا شدند و شاخه‌ی جدیدی تشکیل دادند. ۴ میلیون سال بعدی، گونه‌های بسیاری از انسان‌نماها به‌وجود آمدند که البته برخی منقرض شدند و برخی دیگر به بقای خود ادامه دادند تا این‌که در حدود ٢ میلیون سال ؛ یعنی در ابتدای دوره‌ی کواترنری آن‌ها به گونه‌ی فرگشت یافته‌ی هوموها (انسان‌ها) تبدیل شدند.
| فرمانروی جانوران |
در ابتدای فصل گفتیم که جانداران به شش فرمانروی اصلی (باکتری‌ها، باستانیان، آغازیان، قارچ‌ها، گیاهان و جانوران) تقسیم می‌شوند. در این میان، جانوران با بیش از یك میلیون گونه، شاخه‌ی بزرگ‌تری از درخت زندگی را به‌خود اختصاص داد‌ه‌اند. مهم‌ترین شاخه‌های فرمانروی جانوران عبارتند از:
- ۱- شاخه‌ی اسفنج‌ها که حدود نُه هزار گونه‌اند.
٢- شاخه‌ی كیسه‌تنان (مانند عروس دریایی و مرجان) که حدود ده هزار گونه‌اند.
٣- شاخه‌ی شانه‌داران دریازی که حدود صد گونه‌اند.
۴- شاخه‌ی نرم‌تنان (مانند اختاپوس و صدف دریایی) که حدود ۱۱ هزار گونه‌اند.
٦- شاخه‌ی خارپوستان (مانند ستاره‌ی دریایی) که حدود شش هزار گونه‌اند.
٧- شاخه‌ی بندپایان که شامل بیشترین گونه‌های جانوری (حدود یك میلیون) هستند. حشرات، خرچنگ‌ها، عنکبوتیان، هزارپایان، عقرب‌ها و ... جزو این شاخه محسوب می‌شوند.
٨- شاخه‌ی طنابداران که حدود ۴٢ هزار گونه‌اند و خود به زیر شاخه‌های مختلفی از جمله مهره‌داران تقسیم می‌شوند. جانوران مهره‌دار حدود ۴٠ هزار گونه‌اند؛ در بیشتر آن‌ها ستون‌فقراتی متشكل از مُهره‌ها، از طناب عصبی بدن محافظت می‌كند. این جانوران جمجمه‌ی مشخصی دارند كه در وسط آن مغز قرار گرفته است.
رده‌های مختلف مهره‌داران عبارتند از الف: رده‌ی ماهیان غضروفی (مانند کوسه‌ها) که حدود ٨۵٠ گونه‌اند. ب: رده‌ی ماهیان استخوانی که حدود ۱٨ هزار گونه‌اند. ج: رده‌ی دوزیستان که حدود چهار هزار گونه‌اند. این موجودات در مرحله‌ای از زندگی آبشش دارند و در مرحله‌ی دیگر صاحب شُش می‌شوند. پوست آن‌ها اغلب لزج و فاقد فلس است؛ تخم‌ها نوعاً در آب رها می‌شوند و لقاح‌شان خارجی است. د: رده‌ی خزندگان که حدود هفت هزار گونه‌اند؛ خشكی‌زی یا نیمه‌آب‌زی هستند؛ در همه مراحل زندگی با شش تنفس می‌كنند؛ بدن آن‌ها با فلس پوشیده شده است و بیشتر گونه‌ها تخم‌های آمنیوتیك می‌گذارند كه با پوسته‌ی محافظ آهکی پوشیده شده است. ه: رده‌ی پرندگان که حدود نُه هزار گونه‌اند؛ بدن آن‌ها با پَر پوشیده شده است؛ اندام حركتی جلویی آن‌ها به بال تبدیل شده است؛ قلب چهار حفر‌های دارند؛ خون‌گرم‌اند؛ تخم‌گذارند و تخم‌های آن‌ها نیز دارای پرده‌ی آمنیوتیك و پوسته‌ی سخت است. ی: رده‌ی پستانداران که حدود چهار هزار گونه‌اند؛ حداقل در بخشی از بدن خود مو دارند؛ بچه‌های آن‌ها با شیری كه از غدد شیری مادر ترشح می‌شود، تغذیه می‌شوند؛ خون‌گرم‌اند؛ به‌وسیله‌ی شش‌ها تنفس می‌كنند و شامل راسته‌های زیر هستند:
- راسته‌ی تخم‌گذاران (مانند پلاتی‌پوس)، - راسته‌ی كیسه‌داران (مانند كانگوروها)، - راسته‌ی جوندگان (مانند سنجاب‌ها)، - راسته‌ی خفاش‌ها، - راسته‌ی حشره‌خواران (مانند موش‌های پوزه‌دار)، - راسته‌ی گوشت‌خواران (مانند خرس‌ها، شیرها، ببرها و گرگ‌ها)، - راسته‌ی جُفت‌سمان (مانند اسب‌های آبی، شترها، گوزن‌ها، زرافه‌ها، گاو، گوسفند و بزها)، - راسته‌ی فردسمان (مانند كرگدان‌ها، اسب‌ها و گورخرها)، راسته‌ی آب‌بازان (مانند دلفین‌ها)، راسته‌ی خرگوش‌ها، - راسته‌ی باله‌داران (مانند فوك‌ها و شیرهای دریایی)، - راسته‌ی بی‌دندانان (مانند مورچه خوارها)، - راسته‌ی خرطوم‌داران (مانند فیل‌ها)، ... و راسته‌ی نُخُستی‌ها که شامل: میمون‌ها، لمورها، اروانگوتان‌ها، گوریل‌ها، شامپانزه‌ها و از همه مهم‌تر انسان‌ها می‌باشد!
| ▲ | دوره‌ی کواترنری |