نـوشـــته: سعید حقیقی
(گزارشگر بخش فارسی بی بی سی)
منشا و ساختار زبان گجری
زبان گجری، از زبان های شاخه هندو ایرانی است و به گروه زبانهای هند و اروپایی تعلق دارد. به گفته زبانشناسان این زبان اصلا همان زبان قبایل گجر است که در هند، پاکستان و کشمیر به آن صحبت می شود.
دکتر مجاور احمد زیار، زبانشناس افغان می گوید: "این زبان از گجرات آمده و مربوط به آنها است. گویشوران آن هم معمولا کوچی ها اند و کار شان مالداری است. من چهل سال قبل در منطقه کله گوش ولایت لغمان این زبان را ثبت کردم. زبان شان با زبان گجراتی فرق زیادی دارد، به دلیل اینکه در جوار پشتو زبانان و فارسی زبانان قرار داشته اند."
زبان گجری در بخش های شرقی و جنوب شرقی افغانستان بیشترین گویشوران را دارد، هرچند که مولوی محمد صادق، رییس شورای گجرهای افغانستان معتقد است که این قوم در بخشهای بیشتری از این کشور پراکنده اند و نزدیک به یک و نیم میلیون جمعیت دارند.
او می گوید: "گجرها در تمام نقاط افغانستان حضور دارند ولی بیشتر در کنر، نورستان، لغمان، بغلان، تخار و بدخشان هستند."
براساس برخی اسناد تاریخی زمانی که در قرن های شانزدهم و هفدهم میلادی، شماری از پارسی زبانان به هند مهاجرت کردند، در آن دیار زبان گجری را فرا گرفتند و تا هنوز به این زبان سخن می گویند.
شاهنامه و دیوان حافظ
دکتر فریده معتکف، از محققان کشور ایران در این مورد چنین می نویسد:
"در اواخر قرن شانزدهم میلادی بود که گجرات ضمیمه قلمرو اکبر شاه، پادشاه مغولی هند شد و بندر سورت یکی از مراکز معتبر و مهم برای تجارت با غرب شد. پارسیان برای تجارت و داد و ستد، در آنجا گرد آمدند و در همین بندر بود که در اوایل قرن هفدهم میلادی اروپائیان برای اولین بار، با پارسیان تماس حاصل کردند. اکبر پادشاه مغول که علاقة فراوانی به درک حقایق ادیان مختلف داشت، از یکی از موبدان مشهور به نام مهرجی رانان دعوت کرد که به دربار او بیاید. در این زمان بود که دین الهی بوجود آمد و برخی از مبانی دین مزدیسنا در دین الهی وارد شد."
او می افزاید: "باید اضافه کرد که دربار شاهنشاه مغول را در هند، می‌توان چون فرهنگستانی تعبیر کرد. دانشمندان ادیان مختلف از اطراف و اکناف کشور، به دربار دعوت شدند و فعالیت کردند. به راستی دورة مغول، دوره درخشان هند بود همایون شاه عاشق کتاب بود و همواره در مسافرتهای خود، کتابخانة نفیس خویش را همراه داشت. اکبر پسر و جانشین همایون از پدر پیشی گرفت. او خود عاشق اشعار صوفیانة فارسی بود. اکبرشاه در تمام مراحل زندگی با محبوب خویش یگانه بود. پارسیان نیز در این دوره به ادبیات و زبان فارسی، تا حد توانایی خدمت کردند و بسیاری از کتب اوستا و پهلوی را به زبان فارسی ترجمه کردند و حتی کتابهایی چند دربارة آداب و رسوم مذهبی به شعر فارسی سرودند.
"باید اضافه کرد که پارسیان هند، از آغاز ورود به هندوستان تا به امروز، هیچگاه از زبان فارسی و یاد گرفتن آن غافل نبودند اگر چه رفته رفته زبان گجراتی زبان مادری ایشان شد ولی هرگز ارتباط خود را با زبان فارسی قطع نکردند. هنوز هم درخانة پارسی زبانان یک جلد شاهنامه و یک جلد دیوان حافظ وجود دارد."
پیشینه تاریخی
ولی گجرها از چه زمانی در افغانستان زندگی می کنند؟
مولوی محمد صادق می گوید که قوم گجر در این کشور بیش از سه هزار سال سابقه تاریخی دارند و در یک زمان نیز از اقوام حاکم در این منطقه بشمار می رفته اند.
او می افزاید: "قوم گجرها از اقوام حاکم بوده اند، در تاریخ مصر آمده است که این قوم از ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد در افغانستان حاکمیت داشته اند و همچنان در تاریخ عرب ها هم نوشته شده که سخت ترین مقاومت ها را در آن دوران در مقابل عربها، گجرها انجام دادند."
پیشینه تاریخی سه هزار ساله قوم گجر می تواند محل شک و تردیدهای قرار داشته باشد.
عبدالقیوم زاهد، از کارمندان اداره نصاب تعلیمی وزارت معارف افغانستان به این نظر است که قوم گجر از مهاجران گجراتی اند که از هند به افغانستان آمده اند.
او می گوید: "براساس اطلاعاتی که من دارم زبان گجری به اندازه زبانهای دیگر در افغانستان پیشینه تاریخی ندارد. این زبان بعدها به این کشور آمده است. چرا که منشا این مردم و محل مرکزی آنها منطقه پنجاب و گجرات است."
تاثیرپذیری
ولی مولوی محمد صادق، رییس شورای گجرها می گوید که به مرور زمان مردم گجر زبان خود را زیر تاثیر دیگر زبانهای حاکم فراموش کرده اند.
وی می افزاید: "در حال حاضر ۵۰۰۰ خانواده در مناطق اطراف فرودگاه بگرام زندگی می کنند، آنها زبان خود را از دست داده اند و به زبان های پشتو و دری صحبت می کنند به جز تعداد کم از پیرمردان که هنوز زبان خود را حفظ کرده اند."
گویشوران زبان گجری در افغانستان دارای ادبیات نوشتاری نیستند و اگر چیزی هم به این زبان می نویسند از الفبای موجود در زبان های پشتو و فارسی استفاده می کنند.
مولوی صادق می گوید که به تازگی وزارت معارف افغانستان تصمیم گرفته تا کتاب های درسی را به زبان گجری منتشر کند.
وی می افزاید: "ما حق داریم که زبان خود را به کودکان خود بیاموزیم. به همین دلیل وزارت معارف برای ما کتاب های را به زبان گجری چاپ خواهد کرد."
رسم و رواجها
گجرها در افغانستان به گفته مولوی صادق، به سی و دو قوم تقسیم شده اند و هر کدام از خود عنعنات ویژه دارند ولی این عنعنات بیشتر به دلیل تاثیر پذیری از محیط های دیگر در حال فراموشی است و تنها در مناطقی که گجر ها اکثریت دارند رسم و رواج های آنها اجرا می شود.
مولوی صادق می گوید: "در مناطقی که حدود ۵۰۰ یا هزار خانواده گجری با هم زندگی می کنند، رسم و عنعنات خود را هنوز حفظ کرده اند ولی در مناطق دیگر که گجرها با اقوام دیگر زندگی می کنند فرهنگ آنان را پذیرفته اند."
زبان های دارای گویشوران کمتر در افغانستان با این تهدید مواجه هستند که به مرور زمان با تاثیر پذیری از زبان های مسلط کم کم به فراموشی سپرده شوند و یا اصالت خود را از دست بدهند.
نقش دولت
سمیع الله تازه، از کارمندان اکادمی علوم افغانستان که در باره زبانهای نورستانی تحقیق می کند، اقدامات دولت را در زمینه بقای زبانهای اقلیت در این کشور بسنده نمی داند.
به نظر آقای تازه دولت افغانستان باید برای حفظ زبانها هزینه های را اختصاص دهد.
وی می گوید: "برای بقای زبان های محلی در افغانستان دولت باید اقدام های جدی تری را انجام دهد. در اکادمی علوم روی زبان های محلی کار صورت می گیرد ولی باز هم مشکلات زیادی بر سر راه وجود دارد. اگر مشکلات به همین منوال پیش برود امیدی زیادی برای کار جدی روی زبان های محلی وجود نخواهد داشت."
ولی به هر حال دولت افغانستان در قانون اساسی این کشور خود را متعهد دانسته تا در جهت بقای زبان های رایج این کشور در کنار دو زبان رسمی فارسی و پشتو کارهای را انجام دهد.
بخشی از این کارها فعالیت های است که در حال حاضر در وزارت معارف برای تهیه کتاب های درسی به زبان های دیگر آغاز شده است.
__________________________________________
جُستارهای وابسته
__________________________________________
□
□
__________________________________________
پيوند به بیرون
__________________________________________
□
□