زرتشت، پيامبری از يادرفته

از: مهدیزاده کابلی (استاد پیشین دانشگاه کابل)

زرتشت، پيامبری از يادرفته

(سخنی چند پيرامون زندگی زرتشت)

فهرست مندرجات

◉ سخنی چند پيرامون زندگی زرتشت
◉ يادداشت‌ها
◉ پی‌نوشت‌ها
◉ جُستارهای وابسته
◉ سرچشمه‌ها

تاریخ افغانستان

افغانستان مهد آیین زرتشت

سخنی چند پيرامون زندگی زرتشت

مهدیزاده کابلی، استاد پیشین دانشگاه کابل، نویسنده‌ی کتاب «افغانستان مهد آیین زرتشت»

مهدیزاده کابلی (به انگلیسی: Mehdizadeh Kabuli) (زاده‌ی ٢٠ شهریور ۱٣٣٧ خ در کابل)، دانش‌اموخته و استاد پیشین دانشکده‌ی مهندسی دانشگاه کابل، که کارشناسی ارشد را در رشته‌ی مدیریت مهندسی صنعتی از آکادمی مدیریت و اقتصاد شهر درسدن آلمان به‌دست آورده و هم‌چنین دارای پذیرش درجه‌ی کارشناسی ارشد و دکترا از دانشگاه‌های تی‌یو درسدن آلمان و دانشگاه اوهایو آمریکا است. افزون براین، او در رشته‌ای دین‌شناسی تحصیلاتی در کشورهای ایران و هلند دارد و مطالعات تاریخی را به‌طور اختصاصی در زمینه‌ی ایران‌شناسی و افغانستان‌شناسی شخصاً پی‌گیری کرده و در آن صاحب‌نظر است.

زرتشت، پيامبری از يادرفته

در روزگار باستان، مردی پاک سرشت و خردمند از ميان آريايی‌‌های بدوی ائيريانه ويجه (شمال افغانستان امروزی) برخاست و به دين کهنی که از زمان‌های پيش ميان اين قوم معمول بود، خرده گرفت و راه و روشی نو در پرستش خدای يکتا بنيان نهاد.

اين مرد زرتشت نام داشت. هرچند آگاهی‌های تاريخی و واقعی درباره‌ی زندگی او بسيار اندک است و آنچه در منابع کهن آمده است، بيشتر جنبه‌‌ی اساطيری دارد. ولی با اين‌هم، می‌‌توان چکيده‌‌ی زندگی راستين او را از لابلای منابع زير خوشه‌‌چين کرد:

نخست، گاتاها که سروده‌‌های خود زرتشت است. گذشته از آن‌که زبان گاتاها گواهی می‌‌دهد زرتشت از مردم شمال افغانستان بوده، حاوی قراين و اشاراتی در مورد خانواده و حوادث زندگی او نيز است.

دوم، اوستای متأخر که به دوره‌­ی پس از زرتشت تعلق دارد. در آن اسم شخصيت‌های عمده­‌ی گاتاها تکرار می‌شود و چند نفر بر حلقه­‌ی خانوادگی زرتشت افزوده می­‌شوند. اما در اين سرودها، به‌جز حوادث اندک، از زندگی­‌نامه­‌ی خود زرتشت هيچ خبری نيست؛ ظاهراً به‌اين دليل که اين­‌گونه آگاهی ربطی به ادعيه، که تنها بخشی بازمانده از اوستا است، نداشته است و آن را در متن­‌های جداگانه با نام‌های «اسپند نسک» و «چهرداد نسک»، که به زندگانی زرتشت اختصاص داشتند، آورده بودند. اين متن­‌ها، که قدمت آن‌ها مجهول مانده، نيز مدت­‌ها است ناپديد شده­‌اند. اما بخش‌های مهمی از کتاب‌های موجود پهلوی يعنی دينکرد و گزيده­‌های زادسپرم وام‌دار اين دو متن و حاوی نقل و قول­‌های صريح از آن‌ها است و سرانجام عبارت­‌های مختصرتر در اين باره که در کتاب‌های ديگر پهلوی پراکنده­‌اند.[۱]

مجموعه­‌ی متن­‌های فارسی ميانه، نيز سومين منبع آگاهی از زندگی زرتشت است، که همراه با اوستای متأخر، سنت موجود را تشکيل می­‌دهند.[٢]

در برخورد با اين سنت، لازم است ميان واقعيت و افسانه­‌ای که در اوستای متأخر ساخته و پرداخته شده، فرق گذاشت. در اوستای متأخر داستان زرتشت چنان بازگو می­‌شود که او بازيگر آن نمايش‌نامه‌ی هيجان­‌انگيز نهايی است، که خود وی آن را وصف کرده بود. شاخ و برگ‌هايی از توانايی مافوق طبيعی و حوادث معجزه­‌آسا بر زندگی­‌نامه­‌ی او بافته­‌اند، که در ادبيات پهلوی مقام شامخ يافته است و در بيشتر شرح احوال­‌های عامه­‌پسند وی، نقل می­‌شوند.[٣]

اما آنچه قريب به يقين در مورد زندگی زرتشت، از سه منبع ياد شده بر می­‌آيد، اين است که: زرتشت از خاندان اسپيتمان يا اسپنتمان بود[۴] که در شمال افغانستان در کنار رود جيحون می­‌زيست.[۵] پدرش پوروشسپ و مادر دوغدو نام داشت و نوشته­‌اند که چون زرتشت به‌دنيا آمد به‌جای آن‌که مانند همه­‌ی نوزادان گريه کند، لبخند زد. ظاهراً «به پيامبری که تعليم می­‌داده خنده و شادی اهورايی و گريه و اندوه اهريمنی است، نسبتی بهتر از اين نمی­‌شد داد»[٦] هيچيست از اسلاف نزديک‌­تر اوست که سنت می­‌گويد نيای پدری او بوده است.[٧] «اين اسم‌ها برای مردمی که به‌طور سنتی گله­‌داری می­‌کرده­‌اند، جور می­‌آيد. اسم خود او که در اوستا زرتوشتره آمده احتمالاً معنای «شتردار» را می­‌رسانده است؛ پيشه­‌ای که در ميان مردم گله­‌دار خالی از اعتبار و احترام نبوده است. اسم پدر وی همانند ديگر نزديکان و از جمله نيای پدری او ترکيبی است با واژه­‌ی «اسپه» به‌معنای اسب. معنای پورشسپ، «صاحب اسبان خاکستری رنگ» است و معنای دوغدو، اسم مادر او معادل «کسی که شير می­‌دوشد» است.[٨] اين اسم­‌های سنتی خانواده زرتشت دلالت بر مشخصات وضع مدنی جامعه­‌ی او می­‌کند.

به‌روايت زادسپرم[۹]، او دو برادر بزرگ‌تر و دو برادر کوچک‌تر از خود داشت و خود فرزند ميانی از پنج پسر پورشسب بود.[۱٠] اسامی برادران او در متن­‌های پهلوی آمده است؛ «اما به‌سبب ابهام خط پهلوی چگونگی دقيق تلقظ آن­‌ها روشن نيست.»[۱۱]

مطابق گاتاهای اوستا، پيدايش زرتشت در عصر کی‌­گشتاسپ، پادشاه کيانی، اتفاق افتاده است.[۱٢] درباره‌­ی زمان زايش زرتشت نظرهای مختلفی ابراز شده است «تا آنجا که يکی او را به اعماق اسطوره­‌های ماقبل تاريخ می‌­برد و ديگری بر پايه­‌ی همنامی ويشتاسپ کيانی پسر لهراسپ با وشتاسپ هخامنشی، پدر داريوش بزرگ، او را معاصر داريوش می­‌‌داند. اما از اين جهت خاص، هرگز موشکافی نشده است که سروده­‌های زرتشت – يعنی گاتاها – در چه دورانی می­‌‌تواند سروده شده باشد.»[۱٣]

امروزه، بيشتر پژوهشگران بنابر شواهد زبانی و قراين تاريخی به اين نظر هستند که زرتشت در فاصله­‌ی زمانی بين حدود ۱۰۰۰ تا ۱٨۰۰ پيش از ميلاد مسيح می‌زيست و به‌گفته­‌ی دکتر علی­‌اکبر جعفری «در آغاز بهار ۱٧۵۵ سال پيش از ميلاد به‌دنيا آمده»[۱۴] است.

زادگاه زرتشت نيز، سبب مشاجرات بسياری در ميان محققان شده است. اما بيشتر آن‌ها تقريباً بر اين نکته اتفاق نظر دارند که زرتشت از خراسان بزرگ گذشته برخاسته است. محلی که زرتشت را بدان منتسب می‌کنند، می­‌بايست در شمال افغانستان کنونی واقع شده باشد. احتمالاً آن ناحيه، روستای راغ در ولايت بدخشان است. اکنونی در بلخی­‌بودن زرتشت ترديدی نيست؛ زيرا در دوران کيانيان، بلخی­‌ها سراسر شمال افغانستان را در اختيار داشته­‌اند.

از پدر و مادر زرتشت جز نام آن­‌ها چيزی نمی­‌دانيم. پيشه­‌ی پورشسپ هرچه می­‌خواهد بوده باشد، ظاهراً، زرتشت را از کودکی می­‌خواسته است که در سلک روحانی درآيد. در گاتاها، زرتشت خود را «زوتر» يعنی سرودخوان مذهبی می‌خواند.[۱۵] در اوستای متأخر اصطلاح جامع‌­تر «اَثروان» برايش به کار رفته که به معنای مطلق روحانی است.

از روی ظرافت سبک گاتاها آشکار است، تنها کسی می­‌توانسته اين چنين، با موفقيت انديشه‌‌های نو و برانگيخته را، در قالب­‌های ادبی دشوار سنتی بريزد و از عهده به نظم کشيدن اين سرودها برآيد که آموزش‌‌‌های حرفه­‌ی پی­گير ديده باشد.[۱٦] آن‌چه به احتمال می­‌توان حدس زد، آن است که آموزش ابتدايی زرتشت از حوالی هفت سالگی آغاز شده بود و از آن لحظه به‌بعد، به‌سبب وسعت آن‌چه که می‌بايست فراگيرد، شب و روز به ياد گرفتن می‌گذارنيد. پس از آموزش­‌های بنيادين، که همه داوطلبان سلک روحانيت واجب بود فراگيرند، زرتشت می­‌بايست درباره‌ی مسايل ژرف دينی مطالعه و تفحص نموده باشد. از سرودهای باشکوه زرتشت بر می­‌آيد که استعداد ذاتی او را فراسوی مطالعات نظری جذب کرده است. «قصيده­‌ی غرا و شکوهمند يسنای ٤٤ را در سبکی می­‌‌سرايد که تنها الهامات را با آن می‌‌توان ابراز کرد و قدمت آن، به‌گونه­‌ی ناگسسته، به روزگار هند و آرياييان می‌‌رسد. با آن که در يکتايی و بی­‌نظيری انديشه‌های دينی زرتشت ترديد روا نيست، اما آشکارا از عقاب و اسلاف صاحب‌دلان و اوليايی است که کرامات ادبی و معنوی آنان را نسل‌‌های بی­‌شمار آدمی در بُعد زمان، حامل و ناقل بوده­‌اند».[۱٧]

تاريخ­‌گذاری روی داده­‌های زندگی زرتشت را تنها در آثار سنتی می­‌توان يافت. از آن‌جا که در فاصله­‌های ده سال به ده سال ذکر می­‌شوند، آشکار است تصنعی می­‌باشد.[۱٨]

سنت می­‌گويد: «در سن پانزده سالگی دانش­‌های زمان خود را فراگرفته بود. از همان زمان بود که، در درستی باورهای کهن آريايی و پرستش خدايان گوناگون، ترديد کرد و به‌جستجوی حقيقت برخاست»[۱۹] و در بيست سالگی بی­‌رضايت پدر و مادر، خانه‌ی پدری را ترک گفت، تا به سير آفاق و انفس بپردازد. اين روايت بايد کم و بيش درست باشد، زيرا فرصتی کافی می­‌دهد تا زرتشت دوره­‌ی آموزش فشرده و مطالعات خويش را، پيش از آن که در جستجوی حقيقت به گشت و سياحت بپردازد، به پايان رساند. سرانجام، پس از سال­‌ها «بررسی و تفکر درباره‌­ی آفرينش، و موشکافی در آن‌چه که آموخته بود، بينش زرتشت به آن‌جا رسيد که بداند خدايان پنداری نادرست است، و تنها يک آفريننده وجود دارد که همه هستی جهان از اوست»[٢٠] و چون به سی سالکی رسيد، به وی مکاشفه دست داد و مقام نزول وحی گرديد. پس اهورا مزدا، خدای بزرگ، بر او پديدار شد و فرمان داد که در راستی بر دروغ بکوشد. اشاراتی که در يسنای ٤٢ به چگونگی اين امر شده است، در آثار پهلوی گسترده و برجسته می­‌نمايد. [اما، من نه تنها در درستی نزول وحی بر زرتشت ترديد دارم، بلکه حتی قبول اين روايت دروغ از زبان کسی که او همواره دروغ را پديده­‌ی اهريمنی می­‌دانست، برای من دشوار است!]

دو سال پس از آن که اهورامزدا اسرار دين را بر او آشکار کرد، باز «بدو فرمان داد که پيامبری دين مزديسنا و رسالت خود را اعلام دارد!»[٢۱] زرتشت به راهنمايی مردم پرداخت. اما کرپنان، اوسيگ‌ها و کويان که بزرگان و پيشوايان دين کهن آريايی و فرمانروايان محلی بودند «به دشمنی با او برخاستند و برای نابودی او به تکاپو افتادند.»[٢٢]

دکتر علی‌­اکبر جعفری می­‌نويسد: «لجبازی و دشمنی پيشوايان مذهبی و سران قبيله برای اين بود که سودهای بی­‌شمار خود را در خطر می­‌ديدند، اما بی­‌پروايی و ناشنوايی مردم از روی نادانی آنان بود و زرتشت [به تجربه] دريافت که با لجبازان و نادانان سخن گفتن بيهوده است.»[٢٣]

پس از ساليان دراز و دلسرد از سخت‌دلی اطرافيان، زرتشت تصميم به هجرت گرفت. در سياهی نااميدی روحش فرياد برآورد که[٢۴]: «به کدام سرزمين روی آورم، به کجا روم، [از که] پناه جويم؟ از آزادگان و ياورانم دور می­‌دارند. برزگران و فرمانروايان دروند سرزمين [دهيو] خوشنودم نمی­‌کنند.»[٢۵]

زرتشت زمانی که چهل ساله بود، ناچار از زادگاه خود به‌سوی بلخ گريخت. در آن‌جا کی‌گشتاسپ فرمانروايی داشت. زرتشت به نزد شهبانوی آن ديار هوتوسا، يکی از معدود زنانی که در اوستا از او با عزت ياد شده، راه يافت. ديری نگذشت که هوتوسای نيک و بزرگوار را بر آن داشت تا همواره «دينی بينديشد و دينی سخن گويد و دينی رفتار کند و به دين مزداپرستی بگرود و آن را دريابد و در انجمن زرتشت مايه‌ی آوازه‌ی نيک شود».[٢٦] چه بسا هوتوسا سبب شد تا به توصيه او، شوهرش کی‌گشتاسپ نيز به پيروی از آموزه­‌های زرتشت بپردازد.

با اين وصف، گرويدن کی­‌گشتاسپ به کيش زرتشت، سبب شد که تمام طايفه­‌ی گشتاسپ نيز به پيروی از او به دين نو بگروند و بدين­‌سان، اولين جامعه­‌ی زرتشتی در بلخ پديد آيد، و رشد و گسترش يابد. در اين ميان، گشتاسپ، مبلغان دينی به اطراف و اکناف فرستاد تا بشارت دين نو را به گوش طوايف مجاور و همسايه نيز برسانند. آشکار است که همه‌جا از اين مبشرين با آغوش باز استقبال نمی­‌شد و روايت است که ارجاسپ، شاه توران، کوشيد تا آيين جديد را با خشونت لگدمال کند:[٢٧]

[وقتی] ديو خشم خبر گرويدن گشتاسپ را به دين نو به ارجاسپ رسانيد، ارجاسپ برآشفت و می‌نوشيد و در عالم مستی خيونان را بر آرياييان برانگيخت.[٢٨] بدين ترتيب، گشتاسپ ناگزير می‌شود تا با حکمرانان همجوار خويش که از پيدا شدن آيين نو سخت دل‌آزرده شده بودند، به جنگ بپردازد. «نام برخی از اين فرمانروايان مخالف زرتشت در آبان يشت (يشت ۵، بند ۱۰٩) آمده است که از ميان آن‌ها ارجاسپ تورانی از همه نامورتر بود.»[٢۹] ياوران گشتاسپ در اين نبردها برادرش «زيری ويری» (در پهلوی زرير) که بر «هوميکه»ی ديوپرست غلبه کرده است[٣٠] و پسر زرير «بست ويری» (در پهلوی بستور)[٣۱] و جاماسپ[٣٢] بوده‌اند. اما قهرمان برجسته اين درگيری‌ها «اسپنتوذاته» (در پهلوی سپندياد، و در دری اسفنديار) بوده که وصف دلاوری‌های او در شاهنامه فردوسی آمده است؛ همان‌گونه که «شرح ستيز ارجاسپ با گشتاسپ را نيز در رساله‌ی يادگار زريران و شاهنامه می‌توان ديد.»[٣٣]

با اين حال، اشاره ديگری در اوستا حکايت از اين می‌کند که از آن پس نشر و پيشرفت زرتشت‌گری نه با شمشير، بلکه با کوشش و تقلای مبلغان و مبشران آن کيش به‌دست آمده است، در بخشی از نيايش يسنا که با گويش کهن گاتايی سروده شده می­‌گويد: «بازگشت اثربانان را می‌ستاييم، آنان که به سرزمين‌های دور رفته‌اند؛ به سرزمين‌های ديگر که [آموزش] اشه را خواسته‌اند.»[٣۴]

بدين­‌سان، اين کيش در آغاز کم کم در سراسر افغانستان رواج يافت و بعدها دامنه­‌ی آن ايران کنونی نيز گسترده شد؛ چنان­که ظاهراً آخرين شاهان هخامنشی هم آن را پذيرفته بودند. اما اين محرز نيست.

از همين‌جاست که به يقين می­‌توان گفت که «کيش زرتشت يگانه دين مبتنی بر ايمان يکتاپرستی می­‌باشد که پس از پيدايش، صدها سال بدون اتکا بر متون مکتوب، پا بر جا بود.»[٣۵]

به‌هر تقدير، اوستا و منابع پهلوی از وابستگان و پيروان بزرگ زرتشت نيز نام می­‌برند. بنا بر سنت، زرتشت سه بار ازدواج می­‌کند. از نخستين همسر خود که نامش جايی ذکر نشده است، پسری داشت با نام «ايست واستره» (آرزومند چراگاه) و سه دختر که «فرينی» و «ثريتی» و «پورچيستا» (پر چيست = پر دانش) ناميده می­‌شوند. در يسنای ۵۳ ازدواج پورچيست، جوان­‌ترين دخترش ستايش شده است. از زوجه دومش، که نام او هم ضبط نشده است، دو پسر پيدا می‌کند به‌نام­‌های «اوروتت نره» (مردسالار) و «هورچيثره» (خورشيد چهر). از زن سومش «هووی» ظاهراً صاحب فرزند نشده است. اين زن از خاندان قدرتمند و با نفوذ «هووگوه» (دارنده­ی گله­‌های خوب) بود. «جاماسپه» (جاماسپ) و «فرشوشتره» (فرشوشتر)، که در گاتاها از هر دو با نيکی ياد شده است، نيز از همين خاندان بودند. «بر طبق سنت، هووی دختر فرشوشتر بود[٣٦] و جاماسپ وزير خردمند گشتاسپ داماد زرتشت و شوهر پورچيست شد و رابطه‌ی دو خاندان با اين وصلت­‌ها استوارتر گرديد».[٣٧]

نام هفت نفر شاگردان زرتشت که در گاتاها آمده است، «ميديوی مانگهه» (در پهلوی ميديوماه)، يعنی نخستين کسی که به او ايمان آورده بود و نامش در فروردين يشت (يشت ۱۳، بند ٩۵) ذکر شده و در گزيده‌های زادسپرم پسر عموی او به­‌شمار آمده است، پورچيست، فرشوشتر، جاماسپ، «فريانه» که از خاندان تورانی بود، کی‌گشتاسپ و هوتوسا می­‌باشند.

در مورد سال‌های آخر زندگی زرتشت که ظاهراً با عزت و احترام در دربار گشتاسپ بسر می‌برد، هيچ­‌گونه اطلاعی دقيق در دست نداريم. در اوستای به‌جا مانده سخنی در باره­‌ی سرانجام زرتشت نيامده است. اما در يکی از عبارات زند با فحوای کلامی معمولی و مؤدبانه از مرگ او چنين ياد می­‌شود:

درباره‌ی معجزاتی که از هنگامی که گشتاسپ دين را پذيرفت تا رفتن زرتشت - که فروهر او ستوده باشد - به‌سوی برترين جهان آشکار شد. هنگامی که درگذشت هفتاد و هفت سال از زايش او گذشته بود.[٣٨]

سنت مرگ آرام زرتشت دوام آورد. در متن متأخر صد در بندهشن آمده است، پس از آن که گشتاسپ دين را پذيرفت و آن را در سراسر گيتی رواج داد، زرتشت به ايرانويج بازگشت.[٣۹] از اين عبارت تلويحاً چنين استنباط می­‌شود که زرتشت به مرگ طبيعی در آن‌جا از دنيا رفته است.[۴٠] اما روايات تراژيک دوره‌های بعد می­‌سرايند که زرتشت در هنگام يورش ناگهانی قبايل تورانی در بلخ به‌دست يک تن از آن‌ها کشته شد.[۴۱]

چنان‌­که در منابع پهلوی، مانند کتاب پنجم دينکرد، بندهشن، زند و هومن يسن، و دادستان دينک به اين رويداد و قاتل فرضی زرتشت که نامش را به‌صورت­‌های گوناگون نوشته‌اند، اشاره­‌هايی تلويحی و صريح شده است. از جمله در روايات پهلوی و دادستان دينک، اهورامزدا خطاب به زرتشت پيشگويی می­‌کند: «تور برادروش، آن کس است که اهريمن برای کشتن تو آفريد.»[۴٢]

به‌هر حال، اگر روايات موجود را بپذيريم، زرتشت عمر دراز داشت و هفتادوهفت سال زندگانی کرد. سرانجام، در سن کهولت «در آتشکده­ی بلخ به‌دست قاتلی تورانی»[۴٣]، که احتمال می­‌دهند کرپ يا کرپن (يعنی از روحانيون مخالف کيش زرتشت) بوده باشد، کشته شد. در کتاب­‌های پهلوی نام قاتل او «توربرادروش» (يا برادرورش) ياد شده است.

[▲] يادداشت‌ها

يادداشت ۱: اين مقاله برای دانش‌نامه‌ی آريانا توسط مهدیزاده کابلی برشته‌ی تحرير درآمده است.

[▲] پی‌نوشت‌ها

[۱]-
[٢]-
[٣]-
[۴]-
[۵]-
[٦]-
[٧]-
[٨]-
[۹]-
[۱٠]-
[۱۱]-
[۱٢]-
[۱٣]-
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱٦]-
[۱٧]-
[۱٨]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[٢۱]-
[٢٢]-
[٢٣]-
[٢۴]-
[٢۵]-
[٢٦]-
[٢٧]-
[٢٨]-
[٢۹]-
[٣٠]-
[٣۱]-
[٣٢]-
[٣٣]-
[٣۴]-
[٣۵]-
[٣٦]-
[٣٧]-
[٣٨]-
[٣۹]-
[۴٠]-
[۴۱]-
[۴٢]-
[۴٣]-

[▲] جُستارهای وابسته

□ زمان زرتشت

[▲] سرچشمه‌ها

□ برگرفته از: مجموعه مقالات «پيامبری از ياد رفته»، ملحقات کتاب «افغانستان مهد آيين زرتشت»، نوشته‌ی مهديزاده کابلی، مشهد: نشر نوند، چاپ اول - ۱۳٨۱ ، صص ۱٢٩-۱٤٧

1