فهرست مندرجات
ابی بن کعب بن قیس از صحابه بزرگ پیامبر بود. او در بیعت عقبه دوم و جنگ بدر و بسیاری از حوادث دیگر صدر اسلام حضور داشت. ابی بن کعب از کاتبان رسول خدا بود که بسیاری از آیات قرآن را مکتوب کرد. او را سید القراء (آقای قاریان) می‌خواندند و پیامبر به او می‌فرمود: "علم بر تو گوارا باد، ای ابا منذر." (کنیه‌اش ابامنذز بود.)
او یکی از چهار نفری است که در زمان رسول خدا کل قرآن را گرد آورد. مورخان او را جزو راویان معتبر حدیث می‌دانند و بسیاری از صحابه دیگر رسول خدا از او حدیث نقل کرده‌اند.
[↑] زندگی‌نامه
ابی پسر کعب نام کامل وی: "ابیّ بن کعب بن قیس بن عبید خزرجی" به کنیهٔ ابومنذر و ابوطفیل، از اصحاب محمّد پبغمبر اسلام و از جملهٔ انصار است. ابی پسر کعب در یثرب و در طایفهٔ بنوخزرج ولادت یافت. او در پیمان عقبه، با محمّد بیعت کرد. محمّد او را برای کتابت قرآن و مراسلات برگزید. او در یثرب، تمام قرآن را حفظ کرد. پس از مرگ محمّد، او از اعضای شورای انتخابی ابوبکر بود. دیگر اعضای این شورا عبارت بودند از: عمر، عثمان، علی، عبدالرّحمن پسر عوف ، معاذ پسر جبل و زید بن ثابت. در دوران خلافت عمر، در فتاوا به ابی پسر کعب ، عثمان و زید بن ثابت رجوع می‌شد. عمر همواره از ابی پسر کعب با لقب سیّد المسلمین به معنی سرور مسلمانان یاد می‌کرد. پس از مرگ عمر، ابی با عثمان بیعت کرد. در این زمان، ابی پسر کعب دومین مصحف قرآن را جمع آوری کرد که به مصحف کعبی مشهور است. او در سال ۶۴۹ میلادی معادل با ۲۹ هجری قمری در یثرب درگذشت و خلیفه عثمان بر جنازه وی نماز گزارد.[*]
[↑] آشنا به کتب ادیان دیگر
در میان یاران پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) چهره‌هاى مختلفى دیده می‌شد. سیاه، سفید، اشراف‌زاده، برده، جوان، پیر، برخى قبلاً بت‌پرست بوده و برخى دیگر پیرو آئین مسیحیت یا آئین یهود بودند. ولى تعداد کسانى که پیش از اسلام، از دانشمندان و علماى ادیان سابق به‌شمار می‌رفتند کم بود. یکى از این افراد ابى بن کعب نامیده می‌شد. "ابى بن کعب" پیش از آن که اسلام بیاورد از "احبار" و دانشمندان یهود به‌شمار می‌رفت و به "تورات" و "عهد عتیق" و کتب مذهبى یهودیان، کاملاً احاطه داشت و از بشارتى که در تورات درباره پیامبر اسلام وارد شده بود، آگاه بود.
[↑] همراه مصعب به مدینه
از این رو هنگامى که در نخستین مبلغ اسلام "مصعب بن عمیر" به شهر "یثرب"، در "مدینه" وارد شد و مردم را به آئین اسلام دعوت کرد، ابى با بینش کامل اسلام را پذیرفت، بى آنکه تا آن هنگام خود پیامبر (ص) را دیده باشد. او نخستین فردى بود از انصار که وحى الهى را نوشت و در ردیف نویسندگان مشهور وحى قرار گرفت و تا هنگامى که قرآن باقى است نام او نیز پاینده خواهد بود زیرا او استاد بزرگ علم قرائت قرآن بود.
[↑] قاری مسلم قرآن
پیامبر (ص) از جانب خدا فرمان یافت که ابى را با قرائت صحیح قرآن آشنا سازد تا حدى که عمر در این باره چنین گفت: على در قضاوت و فصل خصومت، و ابى در قرائت قرآن از همه استادترند. ابى بن کعب به‌عنوان کسى که قرائت صحیح قرآن را از زبان پیامبر (ص) شنیده بود، همواره مراقب بود کوچکترین تغییرى در کیفیت قرائت قرآن (که طبعاً گاهى موجب تغییر معنى می‌شود) رخ ندهد و احیاناً کسانى که مقاصد مادى یا سیاسى خود را زیر پوشش اسلام جستجو می‌کنند، دست خیانت به‌سوى قرآن دراز بنمایند تا قرآن از هرگونه تحریف و تغییر احتمالى محفوظ بماند.
[↑] فهم دقیق از قرآن
ابى بن کعب نه تنها در قرائت صحیح قرآن، استادى مسلم بود، بلکه در درک و مهم مفاهیم بلند و عمیق قرآن نیز، از ذهن روشن و فکر باز، بهره فراوان داشت. ناگفته پیداست که فهم حقایق قرآن و مراتب فصاحت و بلاغت این کتاب آسمان، ذوق خاصى لازم دارد، البته هر کس که با لغات و قواعد زبان عربى آشنائى داشتند باشد، می‌تواند معانى ظاهرى قرآن را بفهمد. ابى بن کعب از کسانى بود که از این فراست برخوردار بود و آیات قرآن را به‌دقت مطالعه و بررسى می‌کرد. او پیوسته در زندگى از قرآن مجید الهام می‌گرفت و به مسلمانان دیگر نیز گوشزد می‌کرد،
[↑] یک نصیحت
روزى شخصى از او درخواست پندى کرد، ابى گفت: "کتاب خدا قرآن را راهنما و سرمشق و داور خود قرار بده زیرا قرآن یادگار پیامبر (ص) است، قرآن شاهدى است که از تهمت دور است، وضع مسلمانان و امت‌هاى گذشته در آن بیان شده، احکام و راه و رسم زندگى مسلمانان منعکس گشته است. قرآن از آینده مسلمانان کنونى و آیندگان خبر داده است." ابى بن کعب می‌گفت شخص با ایمان اگر گرفتار شود، صبر می‌کند اگر نعمتى به او برسد شکر می‌کند، اگر سخنى بگوید راست می‌گوید و اگر حکمى صادر کند حکم او عادلانه است. از سخنان دیگر او: هر کس عمل نا مشروعى را به‌خاطر خدا رها کند. خداوند عوضى بهتر از آن را از جائى که هیچ گمان نمی‌رود به او می‌دهد.
[↑] پس از رحلت
پس از رحلت پیامبر اسلام (ص) و بعد از جریان "سقیفه" و خلافت ابوبکر شکاف عمیقى در جامعه اسلامى به‌وجود آمد. ابى بن کعب که شاهد انحراف مردم از قطب اصلى رهبرى حضرت على (ع) بود و از این موضوع رنج می‌برد می‌گفت: روزى که پیامبر (ص) زنده بود، همه متوجه یک نقطه بودند، ولى پس از وفات پیامبر (ص) صورت‌ها به چپ و راست منحرف گردید. او هرگز با ابوبکر بیعت نکرد و شوراى به‌اصطلاح سقیفه را بى ارزش خواند. و در جریان استیضاح ابوبکر توسط دوازده نفر از مسلمانان که در پاى منبر ابوبکر صورت گرفت، ابى بن کعب که یکى از آنان بود خطاب به وى چنین گفت. "ابوبکر حقى را که خدا آن را به دیگرى داده انکار مکن نخستین کسى مباش که با فرمایش پیامبر (ص) در مورد جانشین و برگزیده او مخالفت نموده: از اجراى فرمان حضرت جلوگیرى کند. دست از گمراهى بکش و حق را به صاحبش واگذار تا اعمالت تباه نشود از عاقبت گناهى که مرتکب شده‌اى بترس و در پیشگاه الهى توبه کن و منصبى را که به تو نمی‌رسد به‌خود اختصاص مده تا آثار شوم عمل ناروایت گریبان گرت نشود. یقین بدان که به‌زودى از این جهان رخت بر خواهى بست و با پرونده سیاه به پیشگاه الهى خواهى شتافت. ابى بن کعب می‌دانست که اشغال منصب بزرگ و پر مسئولیت خلافت اسلامى، توسط افراد فاقد شایستگى و صلاحیت، چه عواقبى وخیم در جامعه اسلامى به‌دنبال دارد. از این رو در هر فرصتى به سران آن روز مسلمانان هشدار می‌داد و باصراحت کامل از روش آنها انتقاد می‌کرد.[*]
[↑] وضع حکومت عثمان و وفات وی
روزى از وضع حکومت عثمانى از او سؤال کردند گفت سران این امت گمراه شدند و آخرتشان تباه شد، ولى من دلم به حال آنها نمی‌سوزد، بلکه به حال مسلمانانى می‌سوزد که به‌دست آنان گمراه گشتند. آن‌گاه افزود "اگر تا روز جمعه زنده ماندم، پرده‌ها را کنار زده حقایق را بیان خواهم کرد. خواه مرا بکشند، خواه زنده بمانم. ولى افسوس که عمر او وفا نکرد و روز پنجشنبه همان هفته جهان را بدرود گفت. آرى او پس از یک عمر مجاهدت در راه خدا در سال ٣٠ یا ٣٢ هجرى قمرى در زمان خلافت عثمان، دیده از جهان فرو بست و مرغ روحش به سوى فردوس برین بال و پر گشود!
در تاریخ مرگ وی اختلاف است؛ عده‌ای سال ٢٠ هجری قمری در زمان خلافت عمر و عده‌ای سال ٣٠ در دوره عثمان را سال در گذشت او می‌دانند.[*]
[↑] مصحف ابی بن کعب
مصحف ابی بن کعب، با قرآن رایج در بین مسلمانان ظاهراً تفاوتهایی داشت که این تفاوتها عبارت هستند از:
- این مصحف دارای ۱۱۵ سوره بود.
- ترتیب سوره‌های مصحف ابن ابی کعب تقریباً هماهنگ با مصحف ابن مسعود بوده مگر اینکه سوره انفال را قبل از سوره توبه نوشته بود و گاهاً در تقدیم و تأخر بعضی از سوره نیز تفاوت داشتند و برخلاف مصحف ابن مسعود، حاوی سوره‌های حمد، فلق و ناس نیز بود.
- در این مصحف، دو سوره بنامهای سوره حفد و سوره خلع نیز وجود داشت که این دو دعای قنوت می‌باشند که ظاهرا به اشتباه در میان سوره‌های قرآنی ضبط گردیده بود.
- در این مصحف ما بین سوره‌های فیل و قریش، بسم‌الله الرحمن الرحیم نیامده است و ظاهراً یک سوره فرض گردیده‌اند، البته روایات اهل بیت (علیهم السلام) نیز به این حقیقت اشاره گردیده که اگر خواستید در نماز بعد از حمد سوره فیل را بخوانید باید سوره قریش نیز بخوانید.
- در این مصحف ابتدای سوزه زمر با حم شروع می‌شود. در نتیجه تعداد سوره‌های حواهیم در این مصحف هشت سوره می‌باشد.
- در این مصحف برخلاف مصحف رایج بین مسلمانان، اختلاف قرائت وجود داشت بدین صورت که برخی از کلمات تبدیل به کلمات مترادفشان شده بود. به‌عنوان مثال در سوره یس آیه ۵٢ "قالوا یا ویلنا من بعثنا من مرقدنا" چنین نوشته شده بود که "... من هبّنا من مرقدنا" و یا آیه ٢٠ سوره بقره "کلما اضاء لهم مشوا فیه" به‌صورت "مروا فیه" یا "سعوا فیه" خوانده می‌شد.
- در این مصحف بعضی کلمات به‌منظور توضیح و تفسیر آیه قرآن ما بین آیات آمده که این نیز یک امر رایج و عادی در آن زمان بوده به‌عنوان مثال در آیه ۱۹٦ سوره بقره کلمه متتابعات را اضافه کرده برای معلوم کردن اینکه باید روزه سه روز پی در پی گرفته شود که متن آیه چنین است "فصیام ثلاثه ایام فی الحج" که در مصحف ابن ابی کعب چنین است "فصیام ثلاثه ایام متتابعات فی الحج" که نباید چنین اضافاتی را به‌عنوان تحریف در قرآن به‌حساب آورد بلکه چنین کلمات حکم تفسیری دارند که البته چنین روش بعداً به‌کار برده نشد.
یکی از محققین در رابطه با نوشته شدن دعاهای قنوت حفد و خلع در مصحف ابن ابی کعب توضیح می‌دهد که ابن ابی کعب اینها را به‌عنوان سوره‌های قرآنی نمی‌دانست، بلکه وی به این خاطر این دعاها را در مصحفش نوشت تا مردم این دعاها را (حفد و خلع) را که دعاهای قنوت می‌باشند فراموش نکرده و به‌خاطر بسپارند، چون وی این دعا را در قنوت و نماز وتر از رسول خدا شنیده بوده؛ پس این دو، دعا هستند، نه سوره قرآنی.
براساس برخی نقلها، در جریان یکی کردن مصحف‌ها در زمان عثمان، مصحف ابیّ بن کعب به‌عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفت و در برخی از روایات‌ها این مصحف مانند سایر مصاحف به استثناء مصحف ابن مسعود، بعد از توحید المصاحف، سرنوشتش مانند سایر مصحف‌ها یا سوزانده و یا نوشته‌هایش را بوسیله آب و سرکه جوشانده و محو نمودند.[*]
[۱]
[٢]
[٣]
[۴]
[۵]
[٦]
[٧]
[٨]
[۹]
[۱٠]
[۱۱]
[۱٢]
[۱٣]
[۱۴]
[۱۵]
[۱٦]
[۱٧]
[۱٨]
[۱۹]
[٢٠]
[٢۱]
[٢٢]
[٢٣]
[٢۴]
[٢۵]
[٢٦]
[٢٧]
[٢٨]
[٢۹]
[↑ ] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط … برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[۲]-
[۳]-
[۴]-
[۵]-
[۶]-
[٧]-
[۸]-
[۹]-
[۱٠]-
[۱۱]-
[۱۲]-
[۱۳]-
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱۶]-
[۱٧]-
[۱۸]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[٢۱]-
[٢۲]-
[٢۳]-
[٢۴]-
[٢۵]-
[٢۶]-
[٢٧]-
[٢۸]-
[٢۹]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]
□
□
<برگشت به بالا><گفت و گو و نظر کاربران در بارهٔ مقاله>