 |
|
شهرستان‌های ایران‌شهر
فهرست مندرجات
.
شهرستان‌های ایران‌شهر
شهرستان‌های ایران‌شهر، کتاب منحصر به‌فردی است که به زبان پهلوی، در واپسین سده‌های فرمانروایی ساسانیان نوشته شده است. نامی از نویسنده‌ی آن بر جای نمانده است. به‌گفته‌ی تورج دریایی، این کتاب به بیان تاریخ، نام و ساختار سیاسی شهرهای «ایران‌شهر» و بیان ویژگی این شهرها می‌پردازد.
موسس خورناتسی، مورخ ارمنی عصر ساسانی، این کتاب کم‌نظیر را به‌زبان ارمنی ترجمه کرده است. اصل پهلوی این کتاب ارزشمند که در زمان ساسانیان در سه برگ تألیف شده، از بین رفته است. تنها ترجمه‌ای از آن به‌وسیله‌ی موسی خورنی به‌دست آمده است که جغرافیای موسی خورنی نامیده می‌شود و مبنای تحقیقات بعدی دیگر محققان در قرون متأخر را تشکیل می‌دهد. متن اصلی کتاب جغرافیای موسی خورنی به دو صورت دو نسخه‌ای یعنی متن کامل و دیگری متن خلاصه شده، به‌جای مانده است.
به‌نوشته‌ی احمد تفضلی، در صفجه‌ی ۳۶۴ کتاب «تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام»، در این رساله، ایران‌شهر، بر حسب جهات چهارگانه، به چهار ناحیه‌ی شرق و غرب و جنوب و شمال تقسیم شده است. چنین تقسیم‌بندی‌ای از زمان خسرو انوشیروان رواج یافته است، که در آن نخست نام شهرهایی می‌آید که در ناحیه‌ی شرق خراسان قرار داشته‌اند و با سمرقند شروع می‌شود. در این رساله، همانند اغلب آثار زبان پهلوی، اسطوره‌ها و واقعیت‌های تاریخی درهم آمیخته شده‌اند.
اين متن کهن توسط آقای تورج دريايی به زبان انگليسی تحرير شده متن فارسی آن در تارنما وابسته به «انجمن آريابوم» منتشر شده است.
«شهرستان‌های ایران‌شهر» (Šahrestānhā ī Ērānšahr) نام کتابی است به‌خط و زبان پهلوی (یا پارسی میانه یا Middle Persian) که در سده‌های دوم و سوم خورشیدی نوشته شده است و به‌بیان تاریخ، نام و ساختار سیاسی شهرهای «ایران‌شهر» و بیان ویژگی این شهرها در تاریخ‌نگاری ایرانیان [پارسيان] می‌پردازد.
این کتاب به‌گمان پژوهشگران می‌تواند همان کتاب «یادگار شهرها» باشد که در «بندهش» (بندهشن) از آن یاد شده است و نگارش آن‌را به فرمان «قباد یکم» (کباد) نسبت داده‌اند.
| ▲ | شهرستان‌های ایران‌شهر |
[شهرستان‌های ایران‌شهر]
| به‌نام و نیرو و یاری دادار اورمزد و بخت نیک
| |
|---|---|
| ۱ | شهرستان‌هایی که در زمین ایران‌شهر ساخته شده‌اند، هر کدام در چه روزگاری، در کجا و به‌دست کدام سرخدایی ساخته شده است، به تفضیل در این یادگار نوشته شده است.
|
| ٢ | در کوست خراسـان شهرسـتان سمرقند را کاووس پسـر قباد بنیان گذاشـت. سیاوش پسر کاووس آن را به‌فرجام رسانید.
|
| ٣ | کیخسرو پسر سیاوش آن‌جا زاده شد و او آتش بهرام ورجاوند را آن‌جا نشانید.
|
| ۴ | سپس زرتشت دین آورد. به‌فرمان شاه گشتاسپ ۱٢٠٠ فرگرد (اوستا) به (خط) دین دبیره بر روی لوحه‌های زرین کند و نوشت و در خزانه آن آتشکده نهاد.
|
| ۵ | سپس اسکندر ملعون آن‌را سوخت و در دریا افکند.
|
| ٦ | سغد را هفت آشیان است، و هفت آشیان آن این است که هفت خدای در آن بود. یکی از آن جمشید، یکی از آن ضحاک، یکی از آن فریدون، یکی از آن منوچهر، یکی از آن کاووس، یکی از آن لهراسب، یکی از آن شاه گشتاسپ.
|
| ٧ | سپس افراسیاب تورانی ملعون در هر یک از آن‌ها نشستگاهی برای دیوان (و) بتکده و بتخانه ساخت.
|
|---|---|
| ٨ | در بلخ بامی شهرستان نوازه را اسفندیار پسر گشتاسپ ساخت.
|
| ٩ | و آتش بهرام ورجاوند را آن‌جا نشانید، و نیزه خویش را آن‌جا زد و به یبغو خاقان و سنجبو خاقان و چول خاقان و خاقان بزرگ و گهرم و تژاو و ارجاسب شاه خیونان پیام فرستاد که: «به نیزه‌ی من بنگرید، هر که به وزش این نیزه بنگرد، همانند این است که به ایران‌شهر تازیده.»
|
| ۱٠ | شهرستان خوارزم را نرسه پسر جهود ساخت.
|
| ۱۱ | شهرستان مرورود را بهرام پسر یزدگرد ساخت.
|
| ۱٢ | شهرستان مرو و شهرستان هرات را اسکندر رومی ملعون ساخت.
|
| ۱٣ | شهرستان پوشنگ را شاپور پسر اردشیر ساخت، و او در پوشنگ پل بزرگی ساخت.
|
| ۱۴ | شهرستان توس را توس پسر نوذر ساخت و نهصد سال سپاهبد بود. پس از توس سپاهبدی به زریر و از زریر به بستور و از بستور به کرزم رسید.
|
| ۱۵ | شهرستان نیشابور را شاپور پسر اردشیر ساخت. در آن‌زمان که پهلیزک تورانی را کشت، در همان جا فرمود شهرستانی بسازند.
|
| ۱٦ | شهرستان قاین را کی لهراسب پدر گشتاسب ساخت.
|
|---|---|
| ۱٧ | در گرگان شهرستانی که آن را دهستان خوانند نرسه اشکانی ساخت.
|
| ۱٨ | شهرستان قومس پنج برج را ضحاک آن را شبستان خود کرد. اقامتگاه «اشکانیان» آن‌جا بود. در زمان فرمانروایی یزدگرد پسر شاپور آن را ساخت، در زمان هجوم چول در جهت ویروی پهر بود.
|
| ۱۹ | پنج شهرستان را خسرو پسر قباد ساخت و آن‌ها را خسرو-شاد، و خسرو-مُست آباد، و ویسپ-شاد-خسرو، و هوبوی-خسرو و شاد-فرخ-خسرو نام نهاد.
|
| ٢٠ | (او) فرمود که دیواری که ۱٨٠ فرسنگ دراز و ٢۵ ارش شاه بلند، ۱٨٠ دروازه کاخ و در داخل آن دستگرد بسازند.
|
| ٢۱ | در کوست خوروران، شهرستان تیسفون را ورازه گیوگان به‌فرمان توس ساخت.
|
| ٢٢ | شهرستان نصبین را ورازه گیوگان ساخت.
|
| ٢٣ | شهرستان اورها را نرسه اشکانی ساخت.
|
| ٢۴ | شهرستان بابل را بابل در فرمانروایی جم ساخته. و او سیاره تیر را در آن‌جا بست، و طلسم مربوط به هفت سیاره و دوازده برج و قسمت هشتم (آسمان) را با جادوگری زیر مهر (آفتاب) و به مردم بنمود.
|
| ٢۵ | شهرستان حیره را شاپور پسر اردشیر ساخت و او مهرزاد مرزبان حیره را بر حصار تازیان گماشت.
|
|---|---|
| ٢٦ | شهرستان همدان را یزدگرد پسر شاپور ساخت که او را یزدگرد خشن می‌خوانند.
|
| ٢٧ | در ماد و ناحیه نهاوند و حصار بهرام آوند، بهرام پسر یزدگرد که او را بهرام گور می‌خوانند شهرستانی ساخت.
|
| ٢٨ | بیست و یک شهرستان که در پدشخوارگر ساخته شده است، یا ارماییل یا به‌فرمان ارماییل آن کوهیاران ساخته‌اند که از (دست) ضحاک کوه را برای فرمانروایی در اختیار گرفتند.
|
| ٢۹ | کوهیاران هفت هستند: وسیمگان دماوند و آهگان و وسپور و سوباران و مسرگان و بروزان و مرنزان.
|
| ٣٠ | اینان بودند که از (دست) ضحاک کوه را برای فرمانروایی در اختیار گرفتند.
|
| ٣۱ | شهرستان موصول را پیروز پسر شاپور ساخت.
|
| ٣٢ | نـُه شهرستان که در جزیره ساخته شده است، (آن‌ها را) امیتوس برادرزاده‌ی قیصر ساخت.
|
| ٣٣ | بیست و چهار شهرستانی که در زمین شام و یمن و آفریقا و کوفه و مکه و مدینه ساخته شده است، بعضی را شاهنشاه و بعضی را قیصر ساخته است.
|
| ٣۴ | در کوست نیمروز، شهرستان کابل را اردشیر پسر اسفندیار ساخت.
|
| ٣۵ | شهرستان رخود را رهام پسر گودرز ساخت، در آن‌زمان که اسب‌ورز نر تورانی را کشت و یبغو را از آن‌جا گریزان کرد.
|
| ٣٦ | شهرستان بست را بستور پسر زریر ساخت، و در آن‌زمان که شاه گشتاسب برای نیایش دین در کنار (دریاچه) فرزدان بود و بنه گشتاسب و دیگر شاهزادگان را در آن جا مستقر کرد.
|
|---|---|
| ٣٧ | شهرستان فره و شهرستان زابلستان را رستم، شاه سیستان ساخت.
|
| ٣٨ | شهرستان زرنگ را نخست افراسیاب تورانی ملعون ساخت و آتش ورجاوند کرکوی را در آن‌جا نشانید و منوچهر را به پدشخوارگر (محاصره) کرد و (افراسیاب) اسپندرمد را به‌زنی خواست و اسپندرمد در زمین آمیخت. او (افراسیاب) آن شهرستان را ویران و آن آتش را خاموش کرد و سپس کیخسرو پسر سیاوش آن شهرستان را بازساخت و آتش کرکوی را بازنشانید، و اردشیر بابکان آن شهرستان را به فرجام رسانید.
|
| ٣۹ | شهرستان کرمان را «قباد» پیروزان شاه کرمان ساخت.
|
| ۴٠ | شهرستان به‌اردشیر را سه فرمانروا ساختند، و اردشیر بابکان آن‌را به فرجام رسانید.
|
| ۴۱ | شهرستان استخر را اردوان شاه «پارتیان» ساخت.
|
| ۴٢ | شهرستان دارابگرد را دارا پسر دارا ساخت.
|
| ۴٣ | شهرستان بیشابور را شاپور پسر اردشیر ساخت.
|
| ۴۴ | شهرستان گور-اردشیرخوره را اردشیر بابکان ساخت.
|
| ۴۵ | شهرستان توج را هما چهرآزاد ساخت.
|
| ۴٦ | شهرستان هرمزد-اردشیر و شهرستان رام-هرمز را هرمز دلیر پسر شاپور ساخت.
|
| ۴٧ | شهرستان شوش و شوشتر را شیشین دخت زن یزدگرد پسر شاپور ساخت که دختر راس الجالوت شاه جهودان و مادر بهرام گور بود.
|
|---|---|
| ۴٨ | شهرستان جندیشاپور و شهرستان ایران-کرد-شاپور را شاپور پسر اردشیر ساخت و آن‌را بیل‌آباد نام نهاد.
|
| ۴۹ | شهرستان نهره تیر را ضحاک در دوران فرمانروایی (خویش) آن‌جا را شبستان خود کرد، و زندان ایران‌شهر بود و زندان اشکان نام نهاد.
|
| ۵٠ | شهرستان هماوران را فریدون پسر آبتین ساخت، و مسروق شاه هماوران را کشت، و زمین هماوران را باز به تصرف ایران‌شهر در آورد، و او دشت تازیان را به ملکیت به بخت-خسرو شاه تازی داد به‌خاطر پیوندی که با او داشت.
|
| ۵۱ | شهرستان آرست را شاپور پسر اردشیر ساخت.
|
| ۵٢ | شهرستان آسور و شهرستان به‌اردشیر را اردشیر پسر اسفندیار ساخت و اُشک هگر را به عنوان مرزبان (بر سپاه) دوسر و بورگل بر حصار تازیان بگمارد.
|
| ۵٣ | شهرستان جی را اسکندر ملعون پسر فلیپوس ساخت، اقامتگاه جهودان آن‌جا بود. در دوران فرمانروایی یزدگرد پسر شاپور به‌خواهش زن خویش شیشین دخت (جهودان را) به آن‌جا آورد.
|
| ۵۴ | شهرستان ایران-اسان-کرد-قباد را «قباد» پسر پیروز ساخت.
|
| ۵۵ | شهرستان اشگر را بهرام پسر یزدگرد ساخت.
|
|---|---|
| ۵٦ | شهرستان آذربایجان را ایران-گشسب که سپاهبد آذربایجان بود (ساخت).
|
| ۵٧ | شهرستان ون را ون دختر گلخشان ساخت که به زنی کیقباد درآمد، و تور برادریش کرب با جادوگری آن‌جا را به‌صورت دژ اروندسب در آورد، برای حفظ جان خویش.
|
| ۵٨ | در کوست آذربایجان شهرستان گنزک را افراسیاب تورانی ساخت.
|
| ۵۹ | شهرستان آمُل را زندیق پر مرگ ساخت. زرتشت پسر اسپیتمان از آن شهر بود.
|
| ٦٠ | شهرستان بغداد را ابوجعفر که او را دوانیقی خوانند ساخت.
فرجام یافت به درود و شادی و رامش.[۱]
|
[▲] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانش‌نامه‌ی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[▲] پی‌نوشت‌ها
[۱]- تورج دريايی، شهرستان‌های ایران‌شهر، تارنما وابسته به انجمن آريابوم
[▲] جُستارهای وابسته
□
[▲] سرچشمه‌ها
□ تارنما وابسته به انجمن آريابوم؛ برگرفته از:
Daryaee, Touraj, "Šahrestānhā ī Ērānšahr : A Middle Persian Text on late antique Geography, Epic, and History", Mazda Publishers, Costa Mesa, 2002.