لوحههای تختجمشید
اسناد بنیادین از نظامهای اجتماعی و اداری در ایران هخامنشیفهرست مندرجات
- لوحههای تختجمشید و پیدایی آنها
- ماندگاری لوحهها تا به امروز
- شکل ظاهری
- زمان نگارش
- خط و زبان
- امانت به دانشگاه شیکاگو
- پژوهش و خوانش لوحهها
- محتوا و مضمون لوحهها
- يادداشتها
- پینوشتها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمهها
[کتیبههای هخامنشی] [تختجمشید]
در تختجمشید چند گونه کتیبه از دوره هخامنشی دیده شده و به دست آمده است. یکی، سنگنبشتههای پادشاهان هخامنشی که به زبان و خط میخی "پارسی باستان" بر روی نمای سنگی کاخها و بناهای تختجمشید نویسانده شده و معمولاّ با ترجمان آن به خط میخی و زبانهای "عیلامی" و "بابلی نو (اکدی)" همراه هستند. دوم، لوحههای زرین و سیمین داریوش بزرگ که از صندوقهای سنگی در پایه دیوارهای تالار آپادانا پیدا شد و یکی از لوحههای زرین آن در چند سال پیش مفقود و پس از اظهارنظرهای فراوان و متناقض در باره سرنوشت آن، در نهایت چنین گفته شد که یکی از مسئولان موزه ایران باستان آنرا ربوده و "آب" کرده است. سوم، کتیبههایی که بر روی اشیایی همچو سنگ وزنه، مهر، دستگیره در، آجرهای لعابدار و آوندهای گوناگون دیده شده است. بجز اینها، تعداد فراوانی کتیبههای جعلی در بسیاری از موزههای دنیا وجود دارند که به اندازهای با مهارت ساخته شدهاند که تا مدتها جعلی بودن آنها دانسته نشد و در کتابها و کاتالوگهای قدیمیتر جزو آثار هخامنشی معرفی شدهاند.
[↑] لوحههای تختجمشید و پیدایی آنها
اما گونه دیگری از کتیبههای تختجمشید که موضوع این گفتار است، عبارت است از حدود سی هزار لوحه گلی یا "گلنوشته" که در کاوشهای باروی استحکامات خاوری تختجمشید و نیز در کاخ خزانه بهدست آمدند. این لوحهها در کاوشهای سالهای ۱٣-۱٣۱٢ و ۱٧-۱٣۱٦ کشف شدهاند. بیشتر آنها که از باروی استحکامات شمال خاوری بهدست آمدند، به نام "لوحههای بارو / استحکامات" با علامت اختصاری (PF) و بخش دیگری که از کاخ خزانه در جنوب خاوری تختجمشید پیدا شدند بهنام "لوحههای خزانه" با علامت اختصاری (PT) شناخته میشوند. 
بدستآمده از کاخ خزانه
سال پانزدهم پادشاهی خشایارشا
سند پرداخت دستمزد کارگران هندی
٢٣×۵۵×٧٢ میلیمتر
شماره کاوش: PTT 29
بررسی و منتشرشده توسط جرج کامرون
تهران، موزه ایران باستان
شمار این لوحهها در اصل بسیار بیشتر از این تعداد بوده است؛ اما به دلیل اینکه بر روی گل رس خام یا نپخته نوشته شده بودهاند و قرار هم بر این نبوده که برای زمانهای بسیار دوری از آنها نگهداری شود، به مرور زمان از بین رفتهاند. اما اینکه چرا همین تعداد از لوحهها تاکنون سالم باقی ماندهاند، داستان شگفتی دارد. پس از یورش سپاه اسکندر مقدونی به ایرانزمین در سال ٣٣٠ پیش از میلاد (تقریباّ ۱٧٠ سال پس از نگارش لوحهها)؛ گرمای شدید ناشی از آتشسوزی کاخ خزانه و تالار صدستون (که در کنار باروی خاوری قرار دارد) موجب پختهشدن و استحکام بیشتر آن لوحههای گلی، و پایدار ماندن آنها تا به امروز میشود.
[↑] شکل ظاهری
این لوحهها تقریباّ به اندازه یک کف دست هستند و بر روی گل خام نوشته و نگهداری میشدهاند. هر لوح در چند نسخه نوشته میشده تا برای بایگانی ادارات دیگر شهرهای مورد نیاز فرستاده شوند و یکی هم در بایگانی تختجمشید نگهداری شود. بر کنار حدود ٦٠٠ لوحه، اثر چند مهر فشاری و غلتان باقی مانده است که متعلق به صادرکننده و دریافتکننده آن سند بوده است. نقش و نگارهای این مهرها نیز میتوانند آگاهیهای فراوانی از هنر و باورهای آن روزگار را در اختیار بگذارند. به موجب همین لوحهها دانسته شده است که از چرم و اوراق پوستگیاهی (در فارسی باستان به نام "پَـوَسـتا") نیز برای نوشتن بهرهبرداری میشده که امروزه هیچ نمونهای از آن به دست نیامده است.
[↑] زمان نگارش
محتوای این لوحهها نشان میدهد که تاریخ نگارش لوحههای بارو به سالهای ۵٠۹ تا ۴۹۴ پیش از میلاد، یعنی سالهای سیزدهم تا بیست و هشتم پادشاهی داریوش بزرگ بر میگردد. اما لوحههای خزانه در فاصله سالهای ۴۹٢ تا ۴۵٨ پیش از میلاد، یعنی در فاصله سیامین سال پادشاهی داریوش بزرگ تا هفتمین سال پادشاهی اردشیر یکم نوشته شدهاند.
[↑] خط و زبان
تقریباّ همگی لوحهها به خط و زبانی نگاشته شدهاند که امروزه به خط و زبان "عیلامی" معروف هستند. امروزه اطلاعی از نام واقعی این خط و زبان در دست نیست. بجز این، حدود ۵٠٠ لوح به زبان آرامی (آریایی)، ٨٠ لوح همراه با ترجمه به آرامی، سه لوح به زبان بابلی نو (اکدی)، یک لوح به زبان یونانی و یک لوح دیگر به زبان فریگیهای نوشته شده است. شنیدهام که چند لوح هم به خط و زبان پارسی باستان به دست آمده است که هنوز آگاهی کاملی در این باره ندارم.
[↑] امانت به دانشگاه شیکاگو
از آنجا که کاوشهای تختجمشید توسط هیئتی از دانشگاه شیکاگو انجام میشد، چنین توافق شد که لوحهها برای خوانش و پژوهش بر روی آن، به صورت امانت به دانشگاه شیکاگو منتقل شوند. دانشگاه پس از چند سال، شماری از لوحهها که از شدت آسیبدیدگی، خواندن آنها امکانپذیر نمیشد را به ایران بازگرداند و پژوهش بر روی شماری از آنها که سالمتر و خواندنیتر بودند را آغاز کرد. پس از آن تعداد ٣٠٠ لوح دیگر به ایران بازگردانده شده و بقیه آن همچنان در امانت دانشگاه شیکاگو است.
[↑] پژوهش و خوانش لوحهها
نخستین گزارش و ترجمان متن لوحهها توسط ایرانشناس بزرگ و متخصص زبانهای باستانی ایرانی، یعنی جرج کامرون (G. Cameron) انجام شد. او دستاورد پژوهش ماندگار خود را در کتابی به نام لوحههای خزانه تختجمشید (Persepolis Treasury Tablets) در سال ۱۹۴٨ در شیکاگو منتشر کرد. کتابی که هیچگاه در کشور ایران ترجمه و منتشر نشد. پس از آن ریچارد هالوک (R. T. Hollock) همتای دیگر کامرون، کار را بر روی حدود دو هزار لوحه بدست آمده از باروی تختجمشید ادامه داد و گزارش و ترجمان خود را در کتاب گرانقدر لوحههای استحکامات تختجمشید (Persepolis Fortification Tablets) در سال ۱۹٦۹ در شیکاگو منتشر ساخت و پس از آن نیز مقالههای متعددی در این زمینه در نشریات گوناگون به چاپ رساند. او در سال ۱۹٧٧ خبر از خوانش ۴۵٠٠ لوح دیگر را داد که پس از درگذشت او، تکمیل و منتشر نشدند. این کتاب و مقالهها نیز هیچگاه به دیده ایرانیان نیامد تا در اندیشه ترجمه و انتشار آن باشند. در واقع دنیای شگفت نهفته در این کتیبهها که از آن ایرانیان است با بیتوجهی عمیق و گسترده آنان روبرو شد.
[↑] محتوا و مضمون لوحهها
این لوحهها برخلاف دیگر کتیبههای هخامنشی تختجمشید که بیانیهها و گفتارهایی رسمی برای همگان و برای آیندگان بوده، برای خواندن عموم نوشته و عرضه نشده بودهاند و در واقع اسناد داخلی و حسابداری کارکنان تختجمشید و یک بایگانی اداری بوده است. آنها بازگوکننده رویدادهای رسمی و حکومتی و سیاسی نیستند، بلکه در کنار آگاهیهای فراوان دیوانی و اداری، اطلاعات فراوانی از زندگی روزمره و روزگار مردمان عصر هخامنشی در اختیار ما میگذارند که تاکنون با کمبود حیرتانگیزی در زمینه منابع و اسناد آن روبرو بودهایم. البته بجز لوحهای تختجمشید، چندین بایگانی اداری دیگر از عصر هخامنشی در مصر و بابل (همچو بایگانی "موروشو") پیدا شده است.
کشف این لوحهها و خوانش آنها، انقلابی در دنیای تاریخ و باستانشناسی هخامنشی بشمار میرفت. چرا که اکنون پژوهشگران بجز کتیبههای رسمی و آثار مکتوب تاریخنگاران یونان، به سرچشمهای غنی و گسترده از اسناد هخامنشی دست یافتهاند که چون برای همگان نوشته نشده بوده و قصد تبلیغ و کسب مشروعیت و یا هرگونه ملاحظههای سیاسی و تأثیرگذاری بر افکار عمومی را در سر نداشتهاند؛ از ارزش استنادپذیری فراوانی برخوردار بوده و هستند. از سوی دیگر، هیچ تاریخنگار یا سیاستمداری نمیتوانسته است مانند همیشه متن تاریخی آنرا به نفع اهداف خود تحریف و بازنویسی کند. محتوای لوحهها نشان داد که سخنان بسیاری از مورخان عصر کلاسیک یونان همچو هرودوت، تا اندازهای نادرست بوده است. نشان داد که برخلاف برخی ادعاها، یونانیان در ساخت تختجمشید مشارکتی نداشتهاند. نوشتههای روی لوحهها آگاهیهای فراوانی از نظام گاهشماری خورشیدی - مهی هخامنشی و نیز بسیاری از نامهای کسان و نامهای جغرافیایی (همچو شیراز و نیریز) بهدست میدهد.
به موجب این لوحهها، ما امروز دانستهایم که سازندگان تختجمشید را بردگان تشکیل نمیدادند، بلکه مردان و زنان آزادهای بودهاند که به اندازه تخصص خود و کاری که انجام میدادهاند، دستمزد میگرفتهاند. به آنان نهتنها دستمزدی شایسته، که گاه پاداش و هدیه و کمک هزینه جنسی نیز پرداخت میشده است. آنان میتوانستهاند به هنگام پیمان زناشویی، در هنگام زایش نوزادی تازهرسیده، در جشنها و بیماریها از این پاداش برخوردار شوند. زنان در تختجمشید نه تنها کار میکردهاند، بلکه پابهپای مردان در کارهای تخصصی و مدیریت شرکت داده میشدند. نوجوانان به کارآموزی میپرداختند و کودکان در ساعتهای کاری والدین در کودکستان تختجمشید نگهداری و تربیت میشدهاند. لوحهها حاکی از آن است که پرداخت نهایی و ریزهکاریهای سنگنگارههای باشکوه تختجمشید، بیشتر دستاورد هنر و تواناییهای زنان هخامنشی است.
نظام اداری تختجمشید کاملاّ دقیق و منظم بوده است. دستمزدها و پاداشها و کمک هزینهها در اسناد متعدد ثبت و از سوی طرفین مهر میشده است. آنگاه این اسناد به دقت طبقهبندی و بایگانی میشدهاند و رونوشتی از آن بسته به نیاز، برای نواحی و شهرهای دیگر فرستاده میشده است. هیچکس از این رویه مستثنا نبوده و مخارج بزرگان و وابستگان دربار و حتی شخص پادشاه به دقت بازبینی و حسابرسی میشده است.
لوحهها به ما پاسخ میدهند که در ایران هخامنشی هیچ دینی بهعنوان دین رسمی شناخته نمیشده و هیچ دینی نیز تبلیغ نمیشده است. اما در عینحال باورمندان بههمه ادیان از پشتیبانی حکومت برخوردار بودهاند. پیروان همه ادیان نه تنها در امور داخلی خود آزاد بودهاند، بلکه برای آیینهای ویژه خود مقرری و کمک هزینه دریافت میداشتهاند.[۱]
[↑] يادداشتها
يادداشت ۱: اين مقاله برای وبسايت پژوهشهای ايرانی توسط آقای دکتر رضا مرادی غیاثآبادی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پینوشتها
[۱]- مرادی غیاثآبادی، رضا، لوحههای تختجمشید، وبسايت پژوهشهای ايرانی
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمهها
□ وبسايت پژوهشهای ايرانی
[برگشت به بالا]