ماتریالیسم دیالکتیک
و ماتریالیسم تاریخی
یکصد گفتار برای نخستین آشنایی
با شالوده‌های فلسفه مارکسیستی - لنینیستی
کتاب اول
ماتریالیسم دیالکتیک
فهرست مندرجات
ماترياليسم ديالکتيک را که درسنامه‌ای است به‌قلم زنده‌ياد امير نيک‌آئين، فصل به فصل منتشر می‌کنيم. اين درسنامه، برای نخستين‌بار از راديو پيک ايران (راديوی حزب توده ايران) به‌صورت گفتارهای آموزشی پخش شد و پس از آن يکبار در خارج از ایران انتشار يافت و سرانجام، پس از انقلاب ۵٧ در داخل ایران، پس از ويراستاری مجدد بازانتشار يافت.
[↑] یادآوری
از طریق این کتاب در دو بخش: ماتریالیسم دیالکتیک و ماتریالیسم تاریخی، نوآموز فلسفه مارکسیستی – لنینیستی، پایه‌های این دانش را می‌آموزد و پس از آن در عرصه تئوریک می‌تواند به مطالعه عمیق‌تر آن بپردازد، می‌تواند آسان‌تر مطالعه آثار کلاسیک‌های مارکسیسم – لنینیسم را آغاز کند و برای شرکت در بحث‌ها و پژوهش‌ها آماده گردد.
هر یک از بحث و قسمت‌ها را یک "درس" نامیده‌ایم. زیرا که این کتاب بر اساس درس‌های هفتگی فلسفه که از رادیو پیک ایران پخش می‌شد تهیه گردیده است و هدف از آن خدمت به آموزش سیستماتیک این علم است.
در آغاز هر فصلی فهرستی از درس‌های مربوطه با شماره‌گذاری مطالب مورد بحث در هر درس آمده که تنها به‌خاطر عرضه فهرست مندرجات تدوین نشده بلکه به‌ویژه می‌تواند به‌صورت پرسشنامه‌ای شامل چندین سئوال برای هر درس به‌کار رود. به‌کمک آن گیرنده نوآموز می‌تواند دقت خود در مطالعه و درک مطالب را مورد ارزیابی قرار دهد و یا اگر مطالعه به‌صورت گروهی انجام می‌شود می‌توان از آن به‌مثابه وسیله‌ای برای آزمون مطالب یک فصل بهره‌گیری کرد. در هر حال به‌هنگام آموزش منظم مفید است در آخر هر فصل با توجه به فهرست پرسشنامه یک خود آزمایی از آموخته‌ها به‌عمل آید.
تقسیم درس‌ها به‌نحوی است که بسته به وقت و امکانات هر فرد یا گروه می‌توان به‌طور سیستماتیک و منظم کلاس‌های خودآموزی یا آموزشی ترتیب داد.
برای آن که خودآموزی امکان‌پذیر باشد کوشش شده است تا حد امکان برای هر مسئله مثال و توضیحی ذکر شود. به‌همین منظور کوشش شده تا حد امکان مطالب ساده و همه فهم بیان گردد.
برای آموختن برخی از درس‌های کلیدی لازمست: اولا وقت بیشتری اختصاص داد. ثانیا پس از پایان فصل یا فصل دیگری که مربوط به آن است باز به‌همان درس بازگشت و دوباره در پرتو آموخته‌های جدید، درس قدیمی را فرا گرفت.
اگر در درسی ناگزیر از واژه‌ها و اصطلاحات و مفاهیمی استفاده شده که توضیح جامعی درباره آنها در خود آن درس داده نمی‌شود در پایان هر درس به علاقمندان و احتمالا به رهبران گروه آموزشی توجه داده شده است که در کدام درس می‌توانند توضیحات تکمیلی و معنای گسترده مطالب و مفاهیم و واژه‌های مربوطه را فرا گیرند. برخی توضیحات اضافی نیز برای علاقه‌مندان در زیر صفحات داده شده است که مطالب درس را تکمیل می‌کند ولی آموختن آنها اجباری نیست.
معادل اصطلاحات فلسفی تا حد امکان به‌زبان فرانسوی ذکر شده تا: اولا یگانگی در استعمال لغات و اصطلاحات حفظ شود و یک واژه فقط به‌یک معنا در همه‌جا به‌کار رود، ثانیا کسانی که به‌زبان‌های خارجی آشنایی دارند بتوانند مطالعات خود را از آن راه تکمیل کنند. همچنین طرز نوشتن اسامی اشخاص و مکاتب برای تلفظ درست آنها آمده است.
در کتاب از اندیشه‌های متفکران ایرانی و اشعار فارسی در رابطه با موضوع استفاده پراکنده‌ای شده است که هدف از آن تنها جلب توجه به‌برخی برداشت‌ها و سنن طرح مسائل فلسفی در کشور ما و غنای آن و نزدیک کردن فرا گیرنده مطلب با مطلب و آسان تر کردن فهم آن است نه بحث تحلیل این نظریات و اندیشه‌ها. ولی در هر حال فراگیرنده می‌تواند بدین وسیله نخستین آشنایی کلی را با نام‌ها و مکاتب و برخی اصول عقاید متفکرات ایرانی حاصل کند.
هدف از تدوین کتاب حاضر کمک به نوآموزان فلسفه مارکسیستی است علمی که شالوده خارائین آگاهی انقلابی هر مبارز راستین و پی‌گیر را تشکیل می‌دهد علمی که باید در خدمت عمل انقلابی قرار گیرد. در تجربه انقلابی درک و هضم شود، با تجربه انقلابی غنی شود و به آن راه پیشرفت را نشان دهد.
بدیهی است که دریافت نظریات و انتقادات، راهنمایی‌ها و پیشنهادهای علاقه‌مندان و آموزندگان می‌تواند کمک موثر و مفیدی برای بهبود مضمون و شیوه تنظیم این کتاب در آینده باشد و به‌ویژه که علاوه بر مثال‌ها و یادآوری‌های سیاسی و ادبی و فلسفی ویژه به‌منظور آسان کردن آموزش برای خواننده ایرانی در افاده مسائل و تبویب مطالب و برخی بخش‌بندی‌ها و توضیحات در مواردی، شیوه‌ای که از نظر آموزشی روشن‌تر شمرده می‌شده به کار برده شده است.
فصل اول
کلیاتی درباره فلسفه و فلسفه مارکسیتی - لنینیستی
[↑] درس اول - جهان‌بینی پرولتری و جای فلسفه مارکسیستی در آن
مارکسیسم - لنینیسم جهان‌بینی پرولتاریاست. فلسفه مارکسیستی پایه تئوریک جهان‌بینی مارکسیستی - لنینیستی است. در این درس خواهیم دید که معنای جهان‌بینی چیست. معنای تئوری چیست و مقصود از مارکسیسم - لنینیسم در ساده‌ترین بیان چیست.
[۱]- نخست درباره جهان‌بینی و اهمیت آن:
جهان‌بینی عبارت است از مجموعه اندیشه‌ها و عقاید درباره زندگی، گیتی، پدیده‌ها و رویدادهای آن، جهان‌بینی عبارت است از یک سیستم نظریات، تصورات و عقاید درباره کلی‌ترین مسائل طبیعت یا جامعه و انسان.
در جوامع طبقاتی یعنی در آن اجتماعاتی که بر اساس وجود طبقات متخاصم بهره‌ده و بهره‌کش استوار باشد این دید کلی نسبت به جهان و رویدادهای آن بر شالوده موقعیت اقتصادی - اجتماعی طبقه بنا شده است.
جهان‌بینی طبقاتی است. جهان‌بینی کارگر زحمتکش با جهان‌بینی سرمایه‌دار استثمارگر به‌مثابه طبقه از بیخ و بن متضاد است.
پرولتاریا یعنی طبقه کارگر، دارای جهان‌بینی خاص خود است که در عالی‌ترین شکل به‌صورت علمی همان آموزش مارکسیسم - لنینیسم است. این جهان‌بینی بیانگر منافع همه زحمتکشان یدی و فکری در سراسر دنیا و روشنگر راه رهایی قطعی همه خلق‌های گیتی است. لنین نوشته است که یک مبارز راه سوسیالیسم برای آنکه بازیچه دست حوادث نشود و بتواند بر آنها چیره شود نیاز به یک جهان‌بینی مستحکم و بالغ دارد. آن کس که نخواهد در برابر جامعه خود و سرنوشت همه زحمتکشان خاموش و بی‌تفاوت بماند، بلکه بکوشد تا عضوی فعال و مبارزی سرنوشت‌ساز گردد باید اعتقادی راسخ، روشی بی‌تزلزل و ایمانی مستحکم داشته باشد که بر روی یک جهان‌بینی پیشرفته و علمی استوار گردد. جهان‌بینی مارکسیستی - لنینیستی خود چنان اعتقادی را می‌آفریند. بر این شالوده استوار است که می‌توان آن اعتقاد راسخ را بنا نهاد، در هماوردی با دشمن وی را به زانو درآورد و سرمشقی برای همه مبارزان و پویندگان راه سعادت و آزادی شد. در کشور ما از حیدر عمواوغلی و ارانی گرفته تا روزبه و حکمت جو و تیزابی بسیار قهرمانان نامدار یا گمنام بر شالوده همین جهان‌بینی و اعتقاد عمیق به‌درستی آن، به مظهر شجاعت و مقاومت خلقی در نبرد علیه امپریالیسم و استبداد مبدل شده‌اند. نیروی شناخت و اعتقاد به یک جهان‌بینی مترقی و علمی نیروی عظیمی است. توده‌ها را سازمان می‌دهد، آنها را متشکل می‌کند، به نبرد قطعی رهنمون می‌شود، راه تکامل جامعه را می‌گشاید و نظامی نو را پایه می‌ریزد.
پس ما مبارزان به جهان‌بینی نیاز داریم نه برای آن که رویدادهای جهان را درک و ضبط کنیم بلکه برای آن که آنها را تغییر دهیم، بر آنها فعالانه تأثیر بگذاریم، به‌کار انقلابی تحول بخشنده و زندگی آفرین دست زنیم.
[٢]- اینک توضیحی درباره تئوری:
جهان‌بینی طبقه کارگر، جهان‌بینی مبارزان راه سوسیالیسم، مارکسیسم ـ لنینیسم است که فلسفه مارکسیستی پایه تئوریک آن راتشکیل می‌دهد. تئوری یعنی چه؟ تئوری انقلابی از تعمیم پراتیک اجتماعی به دست می‌آید و عصاره تجربه است.
تئوری عملی به طور کلی مجموعه شناخت مدون بشر است که این یا آن جهت واقعیت را توضیح می‌دهد.
تئوری بخشی از جهان‌بینی است چرا که یک جهان‌بینی مرکب از تئوری‌های مختلف مربوط به عرصه‌ها و مسائل گوناگون است. آموزش مارکسیستی - لنینیستی به مثابه جهان‌بینی پرولتاریا از سه بخش عمده تشکیل شده است: فلسفه، اقتصاد سیاسی، کمونیسم علمی.
در هر بخش مارکسیسم تئوری‌های خود را در عرصه‌ها و زمینه‌های مختلف بیان می‌دارد. (مثلا در فلسفه تئوری ماده و شعور، تئوری انعکاس، تئوری تکامل، تئوری طبقات، تئوری دولت، تئوری انقلاب و غیره در اقتصاد سیاسی تئوری کالا، اضافه ارزش، مبادله و غیره در کمونیسم علمی تئوری استراتژی و تاکتیک حزب انقلابی، سانترالیسم دمکراتیک، تئوری انقلاب، مراحل مختلف ساختمان سوسیالیسم و کمونیسم و غیره.) ولی چون تئوری‌های فلسفی به عام‌ترین و کلی‌ترین مسائل مربوط به طبیعت و جامعه و تفکر نظر دارند، این تئوری‌ها اساس و پایه سایر تئوری‌ها و هسته مرکزی را تشکیل می‌دهند. هر تئوری ساخت و بافت بغرنج و در هم پیچیده‌ای دارد و مرکب از اندیشه‌های مدون و راهنما در این یا آن زمینه است.
اصولا عقاید فلسفی هسته مرکزی همه جهان‌بینی‌ها را تشکیل می‌دهند زیرا که فلسفه عمده‌ترین مسائل مربوط به طبیعت و جامعه را مطرح می‌کند و به آنها پاسخ می‌گوید و قوانین عام و طرق شناسایی جهان، طبیعت و جامعه را مورد بررسی قرار می‌دهد. سایر مسائل و مطالب در هر سیستم جهان‌بینی بر شالوده نظریات و فلسفی طرح و حل می‌شود.
فلسفه مارکسیستی پایه تئوریک جهان‌بینی مارکسیستی ـ لنینیستی است.
[٣]- بیان اجمالی مفهوم مارکسیسم - لنینیسم و جای فلسفه در آن
مارکسیسم ـ لنینیسم جهان‌بینی پرولتاریا، مجموعه عقاید و نظریات فلسفی و اقتصادی و اجتماعی و سیاسی و آموزش انقلابی است که مارکس و انگلس و سپس لنین بنیانگذاران آن بوده اند و توسط جنبش جهانی کمونیستی و کارگری بسط و تکامل داده شده و می‌شود.
سوسیالیسم علمی با نام کارل مارکس (۱٨٨٣-۱٨۱٨) و فردریک انگلس(۱٨۹۵-۱٨٢٠) و ولادیمیرایلیچ لنین (۱۹٢۴-۱٨٧٠) رهبران برجسته طبقه کارگر جهانی و دانشمندان سترک پیوند ناگسستنی دارد.
مارکسیسم - لنینیسم یک جهان‌بینی علمی منظم و ذو جوانب است. این یک علم است و به مثابه علم قله تکامل معرفت بشری است و به تمام دستاوردهای دانش در همه شئون تکیه دارد. به مثابه علم محدودیت جغرافیایی و زمانی نمی‌شناسد یعنی مانند هر دانش واقعی مربوط به سرزمین و قاره خاص یا زمان و قرن خاصی نیست. این آموزش از آنجا که علمی و بیان واقعی حقیقت است راهگشا و نیرومند است. شکست ناپذیری اش در آن است که حقیقت است. دائما در حال تکامل و غنی شدن است. در هر جا و در هر زمان و در شرایط مشخص به شکل خلاق به کار می‌رود دگم نیست، رهنمای عمل است.
[۴]- ضرورت و اهمیت فراگرفتن فلسفه مارکسیستی در چیست؟
در این است که با فرا گرفتن آن ما می‌توانیم بینش کامل و همه جانبه‌ای درباره کلیه پدیده‌ها و روندها و رویدادهای گیتی و چگونگی تکامل آن در باره نقش انسان در جهان و امکان شناخت واقعیات موجود و همچنین درباره علل دگرگونی‌های جامعه و راهی که بشر می‌تواند زندگی اجتماعی را تغییر دهد داشته باشیم. آموختن فلسفه مارکسیستی سرگرم شدن به مطالب تجریدی و دور از ذهن و بی فایده و به قول معروف به معنای فلسفه بافی نیست. فلسفه مارکسیستی و تمام تار و پود آن به واقعیات جهان و به نیازهای تاریخی جامعه انسانی وابسته است. این فلسفه علم‌ترین و کلی‌ترین قوانین تکامل طبیعت و جامعه را به ما نشان می‌دهد. مطالعه فلسفی مارکسیستی منجمله به ما می‌آموزد که چرا انقلاب سوسیالیستی ناگزیر است و به چه نحو می‌توان جامعه سعادتمند سوسیالیستی و کمونیستی را بنا نهاد. فلسفه مارکسیستی دانشی است که می‌تون آن را به چراغ راهنمای زحمتکشان در مبارزه برای بدست آوردن زندگی بهتر، غلبه بر عقب ماندگی، در راه ایجاد میهنی مستقل، دمکراتیک پیشرو و شکوفایی شخصیتی بشری تشبیه کرد. فلسفه مارکسیستی به ما می‌آموزد که جهان پیرامون و جامعه خود را بهتر بشناسیم. به تناقضات درونی آن به آرایش قوا در آن پی ببریم، دشمنان ترقی میهن و نیکبختی خلق را از دوستان و متحدین باز شناسیم، نیروهای میهنی و مترقی را به درستی تشخیص دهیم و طرق نجات آن را از یوغ نواستعمار و استبداد و راه اعتلای آن را به قلل عالی تمدن و بهروزی و صلح و آزادی، سعادت و برابری، کار و برادری تمیز دهیم. در عین حال فرا گرفتن فلسفه مارکسیستی وسیله‌ای است تا فضیلت‌های یک مبارز کمونیست و سجایای عالی انسانی را در خود پرورش دهیم. همراه با شرکت فعال در کوره پیکار و تجربه عملی، این فراگیری برای پرورش فرد انقلابی یا نوسازی و خودسازی مبارزان اهمیت ویژه‌ای دارد. آموختن درست و جدی فلسفه مارکسیستی یک سرمایه فناناپذیر فکری و معنوی برای مبارزان و یک وثیقه ثمر بخشی نبرد آنان است. فرا گرفتن این علم به ویژه در میدان عمل اجتماعی و انقلابی در شخصیت فرا گیرنده تولدی دیگر به وجود می‌آورد و به آن بعدی تازه می‌بخشد و افق تازه‌ای را در برابرش می‌گشاید. داشتن دید صائب و تشخیص درست در مسائل سیاسی و مبارزه انقلابی مرهون آموزش این فلسفه است [۱].
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- توضیح بیشتر – تئوری و پراتیک در درس ۳۱اسامی و معادل اصطلاحات این درست: کارل مارکس karl marx - فردریک انگلس Fridrich Enlels - ولادیمیر ایلیچ لنین Vladimid Ilitcn Lenine - تئوری Theorie - پراتیک Pratique - پدیده Phenomene – روند Processus - رویداد (حادثه) evenement - جهان بینی Consption du monde
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ کتاب اول ماتریالیسم دیالکتیک، انتشارات حزب توده ایران - ۱۳۵٨ خورشیدی (سایت اینترنتی راه توده)