[شناخت]
[↑] ابزارهای شناخت
شناخت یعنی آگاهی و آگاهی احتیاج به تعریف ندارد ولی ابزار شناخت چیست؟ برای شناخت ابزار متعددی متصور میباشد. یكی از وسائل و ابزارهای شناخت برای انسان "حواس" است. انسان دارای حاسههای متعدد است: حس باصره، حس سامعه، حس ذائقه ،... اگر فرض كنیم انسان فاقد همه حواس باشد فاقد همه شناختها خواهد بود. جملهای است كه از قدیم الایام معروف است و شاید از ارسطو باشد: «من فقد حسا فقد علما؛ هر كس كه فاقد یك نوع حس باشد، فاقد یك نوع شناخت است».
علاوه بر حواس، انسان نیاز به یك امر و یا امور دیگری دارد. انسان برای شناختن، به نوعی تجزیه و تحلیل و گاهی به انواع تجزیه و تحلیل نیاز دارد. تجزیه و تحلیل، كار عقل است. برای شناسائی، ابزار حس شرط لازم است، ولی شرط كافی نیست. یك نیرو و قوه دیگری هم هست. اسم آن قوه را هر چه میخواهید بگذارید: قوه فكر، قوه تفكر، قوه اندیشه، قوه عاقله، آن قوهای كه تجرید میكند، آن قوهای كه تعمیم میدهد، آن قوهای كه تجزیه و تركیب میكند، آن قوهای كه حتی كلیات را تجزیه و تركیب میكند، ما به آن، قوه عاقله میگوئیم. بنابراین حس یكی از ابزارهاست، آن قوه دیگری كه اسمش عقل، اندیشه، فكر، فاكره یا هر نام دیگری است، ابزار دیگری است، این هر دو برای شناختن ضرورت دارد و ما از اینها بینیاز نیستیم.
قرآن در یکی از آیاتش در سوره مبارکه نحل به صراحت مطلبی را بیان میکند که نظرش در مورد ابزار شناخت معلوم میشود. در سوره مبارکه نحل میفرماید: «و الله اخرجکم من بطون امهاتکم لاتعلمون شیئا؛ اوست خدایی که شما را از شکمهای مادرانتان بیرون آورد در حالی که شما هیچ چیز نمیدانستید»[۱]، یعنی از نظر شناخت هیچ چیز را نمیشناختید، بیشناخت بودید. «و جعل لکم السمع و الابصار؛ و برای شما گوش و چشمها و دیدها قرار داد». میدانید که در میان حواس انسان، آن حواسی که بیش از همه در شناسایی تأثیر دارد، چشم و گوش است. لامسه و ذائقه و شامه هر کدام میشناسد ولی چند قلم کوچک را. به شما چشم و گوش داد، حواس داد، یعنی ابزار دانستن داد. نمیدانستید، نمیشناختید، این ابزار را داد که بشناسید. «و الافئده لعلکم تشکرون؛ و دلها قرار داد تا شکر گزارید».
آیا قرآن فقط به حواس قناعت کرد؟ نه، پشت سرش آن چیزی (را ذکر میکند) که در اصطلاح قرآن به آن "لب" و یا "حجر" گفته میشود آن چیزی که مرکز تفکر است. گاهی میگوید افرادی دل ندارند و خدا برای شما دلها قرار داد. بعد از چشم و گوش، دل را ذکر میکند، یعنی همان قوهای که تجزیه و ترکیب میکند، تعمیم میدهد، تجرید میکند، قوهای که نقش بسیار اساسی در شناخت دارد. برخی مثل افلاطون فقط عقل را ابزار شناخت میدانند و بس. بعضی برای عقل ارزش زیادی قائل نیستند، ابزار شناخت را فقط حواس، و نقش عقل را بسیار ضعیف میدانند، میگویند هر چه نقش هست مربوط به حس است، مثل فیلسوفان حسی اروپائی كه چنین نظریهای دارند. هیوم در رأس آنها قرار دارد. جان لاك انگلیسی از رؤسای حسیون است.هابز نیز از حسیون است. یكی دیگر از ابزارها - كه به یك معنا همان ابزار حس است و به یك معنای دیگر باید حسابش را جدا کرد، عمل است. تا وقتی که ما سر و کارمان فقط با حس محض باشد و پای عمل در کار نباشد اسمش استقراء است، وقتی پای عمل نیز در میان بیاید که پای عقل هم بیشتر در کار میآید اسمش آزمون یا تجربه و یا آزمایش است.
یكی دیگر از آن ابزارها ابزار دل است (تعبیر بهتر این است كه دل منبعی برای شناخت است و تزكیه نفس ابزار این منبع، چنان كه طبیعت منبعی برای شناخت است و حواس ابزار آن، و نیز عقل منبعی برای شناخت است و استدلال و برهان ابزار آن)، دل به اصطلاح عرفانی نه اصطلاح قرآنی. قرآن هم گاهی به این معنا اطلاق میكند، ولی این اصطلاح خاص، اصطلاح عرفا است. عدهای از علمای جدید مانند پاسكال ریاضیدانان معروف، ویلیام جیمز روانشناس و فیلسوف معروف آمریكائی، الكسیس كارل و برگسون دل را ابزار شناخت میدانند. برگسون بیش از همه اینها معتقد است كه انسان فقط یك ابزار شناخت دارد و آن دل است، برای حواس و برای عقل نقشی قائل نیست.
دكارت مثل افلاطون عقل را ابزار شناخت میداند، حس را ابزار شناخت نمیداند، میگوید حس به درد عمل میخورد، به درد زندگی میخورد، مثل اتومبیل است برای انسان، به درد كار میخورد ولی با حس هیچ چیز را نمیشود شناخت. شناخت فقط و فقط با عقل است. قرآن نیز علم و تزکیه نفس (دل) را هم به رسمیت میشناسد اما هرگز مثل یك صوفی، مثل یك عارف (البته همه عرفا این طور نیستند، بعضی از آنها خیلی اهل فكر و علم هستند)، مثل بعضی از آنها كه در دنیای هند وجود داشتهاند نمیگوید دنبال علم نرو، برو دنبال تزكیه نفس. قرآن میگوید دنبال علم برو، دنبال عمل هم برو، دنبال علم برو، دنبال تقوی هم برو، این دو را از یكدیگر تفكیك نكن.[٢]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- سورۀ نحل، آیۀ ٧٨
[۲]- ابزارهای شناخت، کتابخانه طهور، برگرفته از: شناخت، ص ۱۹-۱٨ و ص ۵٨-۳٧
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ کتابخانۀ طهور (متعلق است به موسسه فرهنگی جام طهور)
[برگشت به بالا]