[شعر] [قالب‌های شعر فارسی دری]
مخمس یا تخمیس به مسمط[۱] پنج‌مصراعی می‌گویند که چهار مصراع اول آن هم‌قافیه (مصرع) هستند. معمولاً دو مصراع آخر مخمس تضمینی از یک غزل مشهور است[٢].
خلیل‌الله خلیلی، شاعر نامدار افغانستان، مخمس جالبی برای استقبال از غزل سعدی دارد[٣]. گذشـته از او، از دیگـر شـاعران معاصـر افغانسـتان، شـايق جمـال اسـت، که در کنار سـرودن غـزل و قطعـه و به سـرودن مخمـس نیـز تمايـل زيـاد داشـت[۴]. در ایران کنونی، نیز شاعرانی فراوان در این قالب شعر سروده‌اند.
[↑] تعریف
مخمس واژه‌ی عربی به‌معنای پنج‌گانه است که در اصلاح ادبی به شعری گفته می‌شود که در قالب مسمط سروده شده و پنج مصرح داشته باشد. این قالب برای استقبال از شعر دیگران است. شاعر، نخست چند بیت از خودش می‌آورد و بعد بیت شاعر استقبال‌شونده را در ادامه بیت‌های خود جا می‌دهد[۵].
[↑] نمونه‌ای از یک مخمس
مخمس عرفانی زیر از بهترین سروده‌های شیخ بهائی است. این مخمس از غزل "خانه به خانه‌ی" خیالی بخارایی تسمیه شده است[٦]:
| تـاکــی بـه تمـنـای وصـــال تــو یـگـانــه | اشکم شود از هر مژه چون سیل روانه | |
| خواهد به سرآید، شب هجران تو یانـه؟ | ای تیـر غـمـت را دل عشــاق نشــانـه | |
| جمعی به تو مشغول و تو غایب ز میانه | ||
| رفـتـم بـه در صـــومـعــه عـابــد و زاهــد | دیدم همه را پیـش رخت راکع و سـاجد | |
| در میکـده رهبـانم و در صـومـعــه عـابـد | گه معتکـف دیـرم و گه ســاکن مسـجد | |
| یعنـی که تـو را می‌طلبم خانـه به خانـه | ||
| روزی کـه بـرفـتـنــد حریفان پـی هـر کار | زاهد سوی‌مسجد شد ومن جانب‌خمار | |
| من یـار طـلـب کـردم و او جـلـوه گه یـار | حاجـی به ره کعبـه و مـن طالـب دیـدار | |
| او خانه همی جویـد و من صـاحب خانه | ||
| هـر در که زنم صـاحب آن خانه تویی تو | هر جـا کـه روم پرتـو کاشــانـه تویی تـو | |
| در مـیـکـده و دیـر کـه جانـانـه تـویی تـو | مقصـود من از کعبـه و بتخـانـه تویی تـو | |
| مقـصــود تـویـی کعـبـه و بتخـانه بهـانـه | ||
| بلبل به چمن زان گل رخسار نشان دید | پروانه در آتـش شـد و اسـرار عیان دیـد | |
| عارف صـفت روی تو در پیـر و جـوان دیـد | یعنی همه جـا عکـس رخ یـار تـوان دیـد | |
| دیوانـه منـم مـن که روم خانـه به خانـه | ||
| عـاقــل بـه قـوانـیــن خــرد راه تـو پـویــد | دیـوانـه بـرون از هـمــه آیـیـن تـو جـویــد | |
| تا غـنـچـه نشــکفـته ایـن بـاغ که بـویـد | هر کـس به زبانی صـفت حمـد تو گویـد | |
| بلبل به غزل خوانی و قمـری بـه تـرانـه | ||
| بیچاره بهائی که دلـش زار غـم توسـت | هرچندکه عاصی‌است زخیل‌خدم توست | |
| امیـد وی از عـاطـفـت دم به دم تـوست | تقصــیـر خیـالـی بـه امیـد کـرم توســت | |
| یعنی که گنه را به از این نیسـت بهانـه | ||
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- اگر چند بیت بر یک قافیه - دو یا سه بیت - و یک وزن گفته شود که مصرع آخر بر قافیه دیگر باشد و در ادامه چند بیت چونان حالت اول با همان وزن و با قافیهاى دیگر گفته شود، بهطورى که مصرع آخر بر قافیه مصرع آخر بند اول باشد و این شکل چندین بار تکرار شود، حاصل همه را مسمّط گویند. و اگر بندها داراى چهار مصرع باشد آن را مربع و اگر داراى پنج مصرع باشد مخمس و همینطور مسدس و... گویند.
[٢]-
[٣]-
[۴]-
[۵]-
[٦]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]
□
□