- واژه‌شناسی
- کیومرث در اوستا
- کیومرث در متون پهلوی
- کیومرث در متون اسلامی
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
[اسطوره‌های آریایی] [پیشدادیان]
کیومرث یا گیومرث در فارسی دری، گیومرت یا گیومرد در پهلوی، گَیومَرَتَن (گَیَ - مَرِتَن Gaya - Maretan یا گَیُ - مَرَثَن Gayo marathan) در اوستایی نام نخستین نمونه انسان در جهان‌شناسی اساطیری مَزدَیَسنیان و نخستین شاه در روایات دوره‌ی اسلامی به‌ويژه در شاهنامه فردوسی است[۱].
[↑] واژه‌شناسی
گیومرث نام مرکبی است از دو کلمه که هر دو جزء آن در اوستا بارها به‌صورت جداگانه آمده است. در زبان اوستایی جزء اول واژۀ "گَیو" یا "گی" (Gaya) است، به‌معنای زندگانی و جان[٢]. جزء دوم مَرَتَن (Maretan) است که صفت می‌باشد، به‌معنای میرنده، درگذشتنی یا فناپذیر[٣]. به این ترتیب، گی مرتن به معنای "زندگی گذران" یا "حیات فانی" است، چنان که مورخان اسلامی نیز به تقریب همین معنا را آورده‌اند[۴].
به نوشتۀ هاشم رضی، دو نام مشیگ و مشیانگ (Meshia - Meshiana) که در روایات متأخر زرتشتی نام زوج نخستین بشر است نیز از همین ریشه می‌باشند که در ادبیات دینی پهلوی به گونه‌های چندی آمده است. از لحاظ معناشناختی، مرتن و مشیگ دارای یک معنا هستند. واژۀ مر (Mar) که به‌معنای مردن است، با کلمۀ مش (Mesha) که دومین جزء "امش شپنتا" (A-mesha-Spenta) می‌باشد و به‌معنای مرگ است، یکی است.[۵] در اوستای موجود از مشیگ و مشیانگ اثری نیست، اما به موجب نامه‌های پهلوی در بخش‌های گمشدۀ کتاب مقدس، چنان‌که ذکرش بیاید، داستان این زوج نخستین وجود داشته است.[٦]
[↑] کیومرث در اوستا
اساطیر آریایی با با گیومرث آغاز می‌شود. در اوستا "گَیَّه‌مَرِتَ" نخستین کسی است که از فرمان و رأی اهورامزدا متابعت کرد و اهورامزدا از او قبایل سرزمین‌های آریایی را آفرید. اغلب گیه‌مرت در اوستا با صفت نیکوکار و پاک ذکر می‌شود[٧].
به‌گفته‌ی دکتر عبدالعپیم رضایی، در اوستا چندین بار از کیومرث یاد شده و از او به‌عنوان نخستین بشر نام رفته است؛ چنان که آخرین فرد بشر و موعود پیروزگر مزدایی را سوشیانت دانسته‌اند[٨]:
- "فروهرهای مردان پاک را می‌ستاییم؛ فروهرهای زنان پاک را می‌ستاییم. همه‌ی فروهرهای نیک توانای مقدس پاکان را می‌ستاییم: از فروهر کیومرث تا سوشیانت پیروزگر."[۹]
و در بند بعدی درباره‌ی کیومرث چنین آمده است:
- "فروهر کیومرث پاک را می‌ستاییم، نخستین کسی که به گفتار و آموزش اهورامزدا گوش فراداد. از او خانواده‌ی ممالک آریا و نژاد آریا به‌وجود آمد."[۱٠]
در متون بالنسبه متأخر، گیومرث اغلب به‌عنوان نخستین شاه جهان شناخته شده، اما متن‌های قدیم‌تر او را نخستین انسان می‌دانند، و بنابر سنتی بازهم قدیم‌تر، گیومرث نمونۀ اولیۀ انسان است که پیش از آفرینش جهان انسانی وجود داشته است. بنابراین سنت اخیر نخستین پدر و مادر بشر مشی و مشیانه بودند. از این زوج در بخش‌های موجود اوستا نامی نیامده است. اما صورت معمولی این دو نام در پهلوی یعنی مَشیگ و مشیانگ نشان می‌دهد که این نام‌ها در متون اوستایی وجود داشته است.[۱۱] بخش‌هایی که در آن از گیومرث و گاو نخستین یعنی نمونۀ اولیۀ جانوران سخن رفته، شامل اطلاعات مسلم بسیار کمی دربارۀ افسانه‌های مورد نظر است.
[↑] کیومرث در متون پهلوی
[↑] کیومرث در متون اسلامی
[۱٢]
[۱٣]
[۱۴]
[۱۵]
[۱٦]
[۱٧]
[۱٨]
[۱۹]
[٢٠]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[٢]-
[٣]-
[۴]-
[۵]-
[٦]-
[٧]- صفا، ذبیح‌الله، حماسه‌سرایی در ایران، ص ۴٠۱؛ به نقل از: به یشت ۱٣ فقرۀ ٨٧؛ یسنا ٢٦ فقرات ۱۴ و ٣٣؛ یسنای ۵٨ فقرۀ ٢؛ خرده اوستا ۱۴۵؛ یسنای ٦٧ فقرۀ ٢؛ یسنای ٦٨ فقرۀ ٢٢؛ ویسپرد ٢۱ بند ٢.
[٨]- رضایی، عبدلعظیم، تاریخ ده‌هزارسالۀ ایران، ج ۱، ص ٢٧
[۹]- اوستای متأخر، یشت ۱٣، بند ۱۴۵ (و یسن ٢٦، بند ۱٠): همۀ فرَوشی‌های نیرومند، مقدس و نیک راستان را می‌ستاییم، از گیه‌مرتن (Gaya marətan) تا سئوشینت (Saoŝyant) پیروزگر.
[۱٠]- همان‌جا، ج ۱، صص ٢٧-٢٨
[۱۱]- آرتور کریستن‌سن، نخستین انسان و نخستین شهریار، چاپ سوم، صص ۱۱-۱٢
[۱٢]-
[۱٣]-
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱٦]-
[۱٧]-
[۱٨]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]
□
□