یادداشت کوتاه پیرامون یک سند تاریخی فهرست مندرجات
[قبل] [بعد]
با وصف این‌که اسناد، مدارک، شواهد و دلایل معتبر و قابل اعتماد در اختیار اند، [اما] هدف از این یادداشت مختصر، توضیح همه‌جانبه و بررسی پروسۀ سقوط دولت جمهوری افغانستان و چگونگی فروپاشی حزب دموکراتیک خلق افغانستان (حزب وطن) نیست.
در این‌جا فقط می‌خواهم یادآور شوم که عده‌یی معدود از اعضای سابق این حزب، بدون آن‌که در آن هنگام در مراجع تصمیم‌گیرنده و معتیر حزبی و دولتی قرار داشته باشند، دربارۀ بسا موارد درون حزبی و دولتی و از جمله، در مورد چگونگی فروپاشی دولت جمهوری افغانستان، به پخش مطالب ناروا و نادرست، مبتنی بر شایعات، حدس و گمان و گفته‌های شفاهی این و آن مبادرت می‌ورزند. آنانی‌که از سال‌های طولانی بدین‌سو، بر مبنای علاقه‌مندی یا خصومت شخصی نسبت به جناح‌های حزبی و رهبران آن، به سم‌پاشی، جعل و تحریف عمدی یا ناآگاهانه در بارۀ حقایق تاریخی حزبی و دولتی دست زده‌اند و به نشر کتاب‌ها، مقالات، تحلیل‌ها و پخش تصاویر، بدون توجه به جریان و چگونگی اوضاع مسلط آن زمان و شرایط خاص آن لحظات می‌پردازند.
مسلم است که این اقدام‌های سبکسرانه هیچ سودی برای هیچ سازمان و حلقه‌ی متشکل از اعضای سابق حزب گذشتۀ ما ندارد و برعکس ابزار تبلیغاتی را در اختیار مخالفان برای تضعیف بیشتر ما قرار می‌دهد. زیرا این مخالفان، تا کنون، همه اعضای سابق حزب را، صرف‌نظر از اختلافات درونی و جناحی‌شان، در مجموع، خلقی و پرچمی می‌نامند و از هیچگونه اتهام ناروا در مورد رهبران، کادرها و اعضای آن دریغ نمی‌ورزند. بنا بر همین احساس مسؤولیت است که اینجانب مصمم شدم سند حاضر را در اختیار همه قرار دهم.
می‌خواهم به‌صراحت بگویم که من تا این لحظۀ، در حالی‌که بنابر وظایف حزبی و دولتی‌یی که در طول زندگی بر عهده داشتم، صدها سند، یادداشت و خاطرات و چشمدیدهای با اهمیت، تاریخی و استثنایی منحصر به فرد در دسترس دارم که به نشر آن‌ها اقدام نکرده‌ام، زیرا پیوسته اندیشیده‌ام که برای نشر آن‌ها به زمان، تفکر، حوصله‌مندی و خونسردی بیشتر نیاز دارم. من از اشتباهات گذشتۀ خود و دیگران در جریان کار و مبارزه دریافته‌ام که بایست در طرح مسایل بغرنج درون حزبی و اوضاع سیاسی کشور با احساس مسؤولیت برخورد و عمل کرد. از این روِی، ملاحظه می‌کنم که ممکن است، افشای این حقایق در اوضاع و احوال کنونی کشور، از یک‌طرف موجب پراکندگی، خصومت، کشیدگی و بی‌اعتمادی بیشتر میان ما اعضای سابق حزب شود که در مجموع و با وصف پراکندگی موجود، یگانه بدیل باالقوۀ مترقی و وطندوست در کشور خویش هستیم، و از جانب دیگر، مخالفان و دشمنان مشترک‌مان از نشر آن‌ها برای مقاصد شوم خود سوءاستفاده کنند.
نباید از نظر دور داشت که نشر اسناد و خاطرات در گرماگرم حوادث و اتفاقات که هنوز گردوغبار این رویدادها ته‌نشین نشده و در فضای قضاوت‌ها و نتیجه‌گیری‌های عجولانه، زیان‌های بزرگ و گمراه‌کننده‌یی به درک درست حقایق تاریخی می‌رساند. این نوع برخورد، به‌ویژه در کشور ما که تا هنوز فرهنگ تحمل نظریات مخالف، اعتراف به اشتباهات و خطاها و قبول حقایق تلخ تاریخی، بنا بر عوامل مختلف، کمتر معمول است، می‌تواند زیان‌بارتر باشد.
[و این نکته را نیز] نباید فراموش کرد که در بسیاری کشورهای پیشرفتۀ جهان، افرادی که مسؤولیت‌های ملی و کشوری مهم را به‌عهده داشته‌اند، معمولاً خاطرات و یادداشت‌های خود را پس از سپری‌شدن سال‌های طولانی به‌نشر رسانیده‌اند. اکثر دولت‌ها و قدرت‌های جهانی اسناد محرم خود را پس از سپری‌شدن پنجاه سال یا بیشتر در اختیار افکارعامه قرار می‌دهند.
البته من ارائۀ صادقانه، شجاعانه و بی‌هراس این اسناد و یادداشت‌های معتبر، مستند و عینی را برای روشن‌شدن حقایق تاریخی و به‌منظور آگاهی مؤرخان، محققان و از آن‌جمله، اعضای سابق حزب، برای یک قضاوت عینی در بارۀ حوادث و وقایع تاریخی چند دهۀ اخیر، لازمی و حتمی می‌دانم.
[بنابراین] اینک، ۱٨ سال پس از رویدادهای ۱٣٧۱ خورشیدی، به‌منظور روشنی افکندن و دادن آگاهی دربارۀ یکی از عوامل فروپاشی دولت جمهوری افغانستان و ناکامی به‌اصطلاح «پلان پنج فقره‌یی صلح سرمنشی سازمان ملل متحد»، متن گفت‌وگوهای دیدار تاریخی عبدالرحیم هاتف، معاون رئیس جمهور آنوقت را که یک شخصیت با اعتبار، قابل احترام و اعتماد برای همه اعضای سابق ح د خ ا (حزب وطن) است، با بینن سوان، نمایندۀ خاص سرمنشی سازمان ملل متحد، به‌نشر می‌رسانم.
این دیدار به‌تاریخ ٢٠ ماه اپریل ۱۹۹٢ برابر با ٣۱ حمل ۱٣٧۱، در مقر ریاست جمهوری، در دفتر کار عبدالرحیم هاتف، چهار روز پس از پناهنده‌شدن رئیس جمهور آنوقت، دکتر نجیب‌الله، به دفتر سازمان ملل متحد صورت گرفته است. این متن گفت‌وگوها، به‌قلم دکتر اقبال، عضو بورد ترجمان‌های (بخش مترجم‌های) وزارت خارجه که ترجمانی این ملاقات را به عهده داشت، در همان روز به‌رشتۀ تحریر درآمده است.
قابل تذکر است که تمام مترجمان بورد ترجمان‌های وزارت امور خارجه وظیفه داشتند که جریان دیدارهای همه مقامات حزبی و دولتی را با نمایندگان دیپلوماتیک، به‌شمول بینن سوان یادداشت کنند و به مراجع مسؤول بسپارند.
برای رفع هرگونه سوءتفاهم احتمالی، متن کامل گفت‌وگوهای این دیدار را، بی‌کوچکترین کم‌وکاست، به‌قلم دکتر اقبال، عیناً و بدون هیچگونه نتیجه‌گیری و پیشداوری شخصی در معرض قضاوت رفقا، دوستان و هموطنانی می‌گذارم که به‌درک دقیق‌تر رویدادهای سرنوشت‌ساز آن‌زمان یاری می‌رساند.
این متن گفتگوها، بی‌تردید در آرشیف (بایگانی) سازمان ملل متحد نیز بایست ثبت باشد. از جانب دیگر، خوشبختانه عبدالرحیم هاتف هنوز در قید حیات است و می‌تواند با خواندن این سند، صحبت‌های خود را در آن‌زمان با بینن سوان به‌یاد آورند.
ناگفته نباید گذاشت که اینجانب، ده‌ها صورت کتبی ملاقات رئیس جمهور وقت، دکتر نجیب‌الله و سایر رهبران حزبی و دولتی را با بینن سوان، قبل از فروپاشی دولت و بعد از آن، به‌قلم دکتر اقبال و سایر همکاران و مترجمان وزارت امور خارجه در دسترس دارم. این اسناد، در کنار سایر اسناد و یادداشت‌های تاریخی، از تأسیس ح د خ ا تا فروپاشی جمهوری افغانستان و پراکنده شدن حزب در فرصت و شرایط مساعد و مناسب به‌نشر خواهند رسید.
در اخیر می‌خواهم خاطر نشان سازم که من با نشر این سند، عدۀ معدودی را که در نوشته‌های‌شان، خود را جانبدار حفظ نظام در حال فروپاشی می‌نمایانند، به‌یک جدل مطبوعاتی در سایت‌های انترنیتی دعوت نمی‌کنم، بلکه توجه آن‌ها را به این حقیقت جلب می‌نمایم که از قضاوت‌ها و پیشداوری‌های جانبدارانه هیچ‌سودی برای هیچیک‌ما حاصل نمی‌شود و باید به این برخوردها پایان بخشند.
عده‌یی از صاحب‌نظران داخلی و خارجی را عقیده بر این است که فروپاشی حاکمیت جمهوری افغانستان، از مدت‌ها پیش، بنابر دخالت‌های خصمانۀ کشورها و نیروهای دخیل منطقه‌یی و بین‌المللی از طریق پشتیبانی بیدریغ آنان از نیروهای تندرو جهادی و بنابر اشتباهاتی که از جانب حاکمیت حزبی و دولتی در طی سالیان متمادی و به‌درجات مختلف صورت گرفت، رقم خورد.
[↑] متن گفت‌وگوهای عبدالرحیم هاتف با بینن سیوان
هاتف[۱] - از کجا باید شروع کرد. اکنون ما در تنگنا قرار گرفته‌ایم، خلای قانونی و خلای قدرت پس از اقدام اخیر نجیب‌الله ایجاد شده است. جمهوری افغانستان صادقانه خواهان پیاده شدن صلح در چهارچوب اعلامیۀ سرمنشی و طرح پنج فقره‌یی وی می‌باشد.
سیوان[٢] - قبل از آمدن ۵ ساعت با صدراعظم پاکستان دیدم وی نیز می‌گوید که «دست و پاچه» می‌باشد. برخی رهبران مجاهدین در مجلس یک چیز می‌گویند برون مجلس انکار می‌کنند. همه کس در پی منافع گروپی، تنظیمی و قومی است. هیچ‌‌کس در بارۀ آینده نمی‌اندیشد.
یقیناً دوران کنونی گرهگاه تاریخ افغانستان به‌شمار می‌رود.
بایست به‌خاطر اهداف بزرگ ملی از اهداف کوچک و کوتاه‌مدت صرف‌نظر کرد.
هاتف - آیا قوای ملل متحد نمی‌تواند در زمینه جلوگیری از خونریزی و جدال میان نیروهای گوناگون جلوگیری کند؟
سیوان - نخیر در حال حاضر خطرناک تمام خواهد شد حتی احتمال استفاده نیروهای حافظ صلح هم مشکل به‌نظر می‌رسد. در این زمینه سرمنشی متردد می‌باشد. زیرا در یوگوسلاویا نتیجه خوب نداده است.
و برای افغانستان اکنون بسیار ناوقت شده است. در حال حاضر پس از ۵ روز توقف امروز می‌خواهم فراخوانی به مردم افغانستان و سایر نیروهای ذیدخل در داخل و خارج طی کنفرانس مطبوعاتی بنمایم تا همه نیروها دست از جنگ و برخورد برداشته و کشور را به تباهی مواجه نسازند. نجیب که یک مانع بود از صحنه برآمده است، حزب وطن دیگر در قدرت نیست و به احتمال قوی همه‌شان در مورد تشکیل یک شورای مؤقت بی‌طرف یا مؤقت مجاهدین موافقت خواهند کرد.
هاتف - می‌ترسیم که بسیار دیر نشده باشد.
سیوان - بلی فکر می‌کنم دیرشده است یا شورای قوماندانان یا شورای مجاهدین به‌میان خواهد آمد.
هاتف - پلان صلح ملل متحد چه خواهد شد؟
سیوان - ما پلان صلح برای ملل متحد نداریم پلان برای افغانستان به‌خاطر قطع جنگ و انتقال صلح‌آمیز قدرت بود کار را خود افغان‌ها پیش می‌برند.
هاتف - در حال حاضر فیر حتی یک مرمی مصیبت بزرگی به‌بار خواهد آورد. آیا این شوراها ممکن است کدام شخصیت بی‌طرف مثل شاه سابق در رهبری بپزیرند؟
سیوان - چه فایده! البته این کار خود افغان‌ها است کی را در کجا و به‌کدام سطح می‌پزیرند.
هاتف - آیا پرابلم ربانی و گلبدین می‌تواند تحت فشارها رفع گردد؟
سیوان - متأسفانه این مسأله بسیار شکل فارسی و پشتو را گرفته. به من اطلاع رسید که عبدالحق حتی تا نغلو و سروبی رسیده است. خالص به پلچرخی این‌ها همه از انکشاف شمال می‌ترسند. لیست حکومت 16 نفری مجاهدین تهیه شده در آن دو نفر دیگر از وحدت علاوه شده است.
هاتف - نقش روشنفکران اروپا و آمریکا چطور؟
سیوان - آن‌ها زندگی خوب دارند خود را در جنجال نمی‌اندازند.
هاتف - سازمان کنفرانس اسلامی (OIC)[٣] چطور؟
سیوان - سازمان کنفرانس اسلامی کدام سابقۀ مؤفق و تجربه عملی در چنین حالات نداشته فقط اعلامیه صادر کرده می‌تواند و بس. ما با سازمان کنفرانس اسلامی تماس داریم پلان صلح ملل متحد را تأیید کرده‌اند.
سیوان - اکنون زمان برای تنفس است.
هاتف - بهتر است بگوییم مجال برای تنفس
هاتف -
هاتف - آیا ملاقات وزیر خارجه با مسعود را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
سیوان - خوب است تماس مستقیم و علنی آغاز شده. عملآ دیالوگ است ولی بهتر است توازن در این سمت دیالوگ حفظ شود تا صرف به شمال نه بلکه به مناطق دیگر نیز تماس گرفته شود تا دیگران تحریک نشوند.
وزیر از من دعوت کرد که با او یکجا نزد مسعود بروم. احتمالآ فردا به شمال بروم با مسعود و نادری دیدار کنم.
من دیگران را در جنوب و شرق زیاد دیده‌ام. شما چه فکر می‌کنید؟
هاتف - تماس شما مفید خواهد بود. اگر از آن‌ها دعوت کنید که پس بروند حالا زور بازوی‌شان را نشان دادند بهتر عقب بروند زیرا دیگران فکر می‌کنند مسعود به ادارۀ حزب نفوذ کرده است. اگر عقب بروند دیگران تحریک نخواهند شد.
سیوان - من شبی که در میدان هوایی آمدم ۵٠ نفر کشته شد البته همان شب که نجیب می‌خواست برود. به من اطلاع رسید که همه چیز آماده است. من فکر می‌کردم که همان‌طوری که در ۱٨ مارچ در مورد اعلامیه خود به همه شماها مشوره کرد، در این مورد نیز به تفاهم با همه شماها خارج می‌شود . و انتظار داشتم که مقامات حزبی و دولتی به وداع وی نیز آمده باشند.
ولی می‌دانی چه شد. از ورود من استقبال عجیب و غریبی شد. دورادور طیاره‌ام را قواء گرفت و تفنگ‌های ماشیندار ثقیل به‌طرف طیاره هدف گرفتند من فکر می‌کردم لحظات آخر زندگی من است. به‌هر صورت بزودی دلاور، عظیمی و صاحب‌منصبان دیگر پیدا شدند از گیر مو درازها[۵] خلاص شدم. از آن‌ها تقاضا کردم که طیاره اجازه دهند پس برود و همین‌طور شد.[٦]
سیوان - اکنون خورسندم که مقامات حکومتی و حزبی موافقت دارند تا نجیب هرچه زودتر خارج برود. من نزد وزیر خارجه با سفرای هند و روسیه و شارزدافیران ایران و پاکستان رفتم و همه تقاضا کردیم که او را اجازه دهند که از افغانستان خارج شود. روز دیگر شارزدافیران فرانسه، ایتالیا، ترکیه و چین به‌همین منظور نزد معاون وزیر خارجه کاویان رفتند. باید او به‌طور مصؤون از کشور خارج شود و این امر اکنون به جزء پروسۀ صلح مبدل شده است.
هاتف - شخصاً یا با افرادی که همراه‌اش هستند .
سیوان - خودش مهم است. مشوره من این است که دیگر افراد همراهش نظیر توخی و غیره نیز بروند.
هاتف - کجا می‌خواست برود؟ هند؟ یا کدام جای دیگر؟ زیرا هند گفته که به او پناهندگی نمی‌دهد؟ و پاکستان هم گفته که پناهندگی نمی‌دهد؟
سیوان - یک بار از کشور برون شود باز احتمال است!
هاتف - از نظر قانونی او باید استعفا بدهد. ما را در خلای قانون قرار داد. قانوناً استعفا نکرد . معاون اول را تعین نکرد. تمام مراحل را از اعلامیه گرفته تا آمدن حکومت موقت من از نظر قانون برایش تنظیم کردم ولی همه ما را اغفال کرد و این کار خوب نیست. باید او حداقل در تلویزیون خطاب به مردم استعفا کند.
سیوان - این کار احساسات را تحریک خواهد کرد. وقت کم است قانون را بگذارید به‌جایش، تمام سیستم‌تان در خطر است. چیزی عاجل بکنید.
هاتف - مشکل در میدان هوایی است. باید تدبیری در میدان گرفته شود. اگر نیروهای موجود به‌زور دور شوند وضع مشکل‌تر می‌شود. و پرابلم‌های جدید آغاز می‌شود. لهذا اگر به احمدشاه و دوستم بگویید تا فشار آورند زیرا احمدشاه آدم با کلتور است و می‌تواند دوستم را تحت فشار آورد تا از میدان دور شوند. نمیدانم چطور آمدند کی آن‌ها را آورد و میدان را اشغال کردند. نمیدانم؟
سیوان - وقتی که آن‌ها آمدند دیگران گریختند.
سیوان - به‌هر صورت باید اکنون همکاری صورت گیرد.
هاتف - با سازمان ملل متحد (UN)[٧] وسیعاً همکاری کرده‌ایم. من خودم همه کارها را گام به گام با نجیب‌الله پیش بردم. متن استعفانامه‌اش را در هفت صفحه ترتیب کردم گفتم که کدام کارهای قانونی باید یکی پی دیگر اجرا شود. تا خلاء قانون و خلاء قدرت ایجاد نشود. نمیدانم بی‌خبر من چرا این تصمیم آخری را گرفت
ما مطلقاً در خلاء قدرت قرار داریم.[٨]
او حتی کفیل برای خود انتخاب و تعین نکرد. در سابق جایی که می‌رفت مرا کفیل می‌ساخت.
سیوان - او ترسید. حالا شما قانوناً معاون وی هستید.
هاتف -
هاتف - معاون اول فقط کشتمند بود. معاون اول باید از طرف رئیس جمهور پیشنهاد شود و پارلمان منظور کند و سپس با فرمان رئیس جمهور تعین می‌شود.
سیوان - صحت کشتمند چطور است؟
هاتف – صدایش را از بی بی سی (BBC) شنیدم و معلوم می‌شود که خوب باشد.
نمیدانم چه کنیم خلاء مطلق قدرت ایجاد شده است متأسف هستیم. در این کارهای اخیر نجیب‌الله هیچ کاری را قانونی نکرده است دشواری مطلق قانون و خلای قدرت موجود است وقت هم کم است باید حداقل استعفا می‌کرد؛ ولی نکرد.
سیوان - باید
هاتف -
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ویرایش و منتشر شده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- در سند حرف «ه»، مختصر اسم عبدالرحیم هاتف است.
[٢]- در سند حرف «س»، مختصر اسم بینن سوان است.
[٣]- در سند «oic» مخفف سازمان کنفرانس اسلامی است.
[۴]- توسط مترجم روی این عبارت خط کشیده شده است
[۵]- یادداشت مترجم: به گمانم قوای دوستم آنجا را گرفته است
[٦]- اشاره مترجم: این بخش به‌خواهش خودش «بینن سیوان» [ضبط نشد] (off record) بود «یعنی دستگاه ضبط خاموش شده بود»
[٧]- در سند «un» مخفف ملل متحد است.[٨]- we are in total vacume of power[۹]- توسط مترجم روی این عبارت خط کشیده شده است
[۱٠]- روی «آزاد شود» توسط مترجم خط کشیده شده است
[۱۱]- روی «آزادی‌اش» توسط مترجم خط کشیده شده است
[۱٢]- اشارات داخل قوس از رونویس است
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ عبدالوکیل، تذکری مختصر و دوستانه در اطراف یک سند تاریخی، سایت اینترنتی «وطن» ارگان نشراتی شورای اروپایی حزب واحد