 |
|
نقد قرآن
مریم مادر عیسی آیا دختر عمران و خواهر هارون بود؟
فهرست مندرجات
- مریم مادر عیسی آیا دختر عمران و خواهر هارون بود؟
- ارزیابی واقعیت
- نتیجه‌گیری
- يادداشت‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
.
مریم مادر عیسی آیا دختر عمران و خواهر هارون بود؟
مریم، مریم مقدس یا مریم عذرا (به عبری: מרים)، یک زن یکتاپرست،از شهر ناصره جلیلی بود که در انجیل (عهد جدید کتاب مقدس) و قرآن مادر عیسی معرفی شده است. هم‌چنین، قرآن او را برخلاف روایات انجیل، دختر عمران (نام پدر موسی) و خواهر هارون بازگو کرده است. افزون بر این، به روایت مسلمانان، او از طایفه‌ی لاوی بود، در حالی‌که به روایت مسیحیان وی از لاوی نبود، بلکه نسبش به داوود پادشاه می‌رسید و از طایفه یهودا بود (عبرانیان، باب ۷: آیه‌ی ۱۴).
یکی از بارزترین اشتباهات تاریخی قرآن این است که به مریم مادر عیسی خواهر هارون خطاب می‌شود: «اى خواهر هارون پدرت مرد بدى نبود و مادرت [نيز] بدكاره نبود»[۱] و یا در جای دیگر او را دختر عمران خوانده است: «و مريم دختر عمران، همان كسى كه خود را پاكدامن نگاه داشت»[٢] چنان‌که حتی یکی از سوره‌های قرآن نیز به‌نام «آل عمران» است.
از این اشاره‌های قرآن چنین به‌نظر می‌آید که محمد، پیامبر اسلام در قرآن، مشخصاتِ «مریم مادر عیسی» را با مشخصاتِ «مریمِ نبیّه» که بر طبق روایاتِ تورات خواهر موسی و هارون بود، اشتباه گرفته است. زیرا میان مریم مادر عیسی و مریم خواهر موسی و هارون حدود یک هزار و چهار صد سال تفاوت زمانی است. بنابراین، پیامبر به‌درستی نتوانسته این دو مریم را از همدیگر تفکیک کند.
در این نوشتار برآنیم تا وجودِ چنین اشتباهی را در قرآن نشان داده و به نقد توجیهاتِ مفسران قرآن بپردازیم.
| ▲ | مریم مادر عیسی آیا دختر عمران و خواهر هارون بود؟ |
در قرآن، مادر عیسیِ مسیح «دختر عمران» و «خواهر هارون» دانسته شده است:
- «چون زن عمران گفت پروردگارا آنچه در شكم خود دارم نذر تو كردم تا آزاد شده [از مشاغل دنيا و پرستشگر تو] باشد پس از من بپذير كه تو خود شنواى دانايی. پس چون فرزندش را بزاد گفت پروردگارا من دختر زادهام و خدا به‌آنچه او زاييد داناتر بود و پسر چون دختر نيست و من نامش را مريم نهادم و او و فرزندانش را از شيطان راندهشده به تو پناه مىدهم.»[٣]
«پس [مريم] در حالی كه او [= عیسای نوزاد] را در آغوش گرفته بود به نزد قومش آورد گفتند اى مريم بهراستی كار بسيار ناپسندى مرتكب شدهای. اى خواهر هارون، نه پدرت مرد بدى بود و نه مادرت [نيز] بدكاره!»[۴]
این‌که آیات قرآن مریم مادر عیسی مسیح را «دختر عمران» و یا به نقل‌قول از بنی‌اسراییل او را «خواهر هارون» نامیده، سبب تفسیرهاى مختلفى در میان مفسران اسلامی شده است.
برخی گفته‌اند که چون عمران پسری به‌نام هارون داشته است، از این‌رو، بنی‌اسراییل از مریم مادر عیسی با عنوان خواهر هارون یاد می‌کرده‌اند.[۵]
جالب این‌جاست که نه‌تنها مریم مادر عیسی برادری به‌نام هارون نداشته، چون در هیچ منبع از جمله کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان و حتی منابع معتبر اسلامی - جز به‌حدس و گمان - چنین برادری یاد نشده است، بلکه در کتاب مقدس هیچ‌جا به‌طور مستقیم از پدر مریم نیز نام برده نشده است. اما بسیاری از مفسّران کتاب مقدس شجره‌نامه‌ی موجود در انجیل لوقا را در اصل متعلق به مادر عیسی دانسته‌اند.[٦] اگر این نظر را درست بدانیم، در این صورت، نام پدر مریم «هالی» بود نه «عمران»!
راهنمای مطالعه‌ی کتاب مقدس می‌نویسد: «شجرنامه‌ی مریم بر حسب رسوم یهودی، در اسم شوهرش یوسف مستقر بود»[٧]. پس در واقع «هالی» پدر زن یوسف[٨] یعنی پدر مریم بود که عیسی از خون مریم است «به‌حسب جسم از نسل داوود متولد شد.»[۹]
برخی از پاسداران قرآن، برای توجیه این اشتباه مدعی شده‌اند که در زمان قدیم به‌کاربردن اصطلاحاتی چون «برادر» یا «خواهر هارون» در بین یهودیان رسم بوده است. به‌عنوان نمونه، آیت‌الله مکارم شیرازی، در تفسیر نمونه (ذیل آیه‌یِ ۲۸ از سوره‌یِ مریم)، چنین اظهار داشته است:
- «اين‌كه آن‌ها به مريم گفتند، «اى خواهر هارون»، موجب تفسيرهاى مختلفى در ميان مفسّران شده است. امّا، آنچه صحيح‌تر به‌نظر مىرسد اين است كه هارون مرد پاک و صالحى بود؛ آن‌‌چنان كه در ميان بنی‌‌إسرائيل ضرب‌‌المثل شده بود، هركس را مىخواستند به پاكى معرفی كنند، مىگفتند: «او برادر يا خواهر هارون است.» مرحوم طبرسى، در مجمع البيان، اين معنی را در حديث كوتاهى از پيامبر(ص) نقل كرده است.»[۱٠]
چنان‌که در حديث ديگرى كه در كتاب «صحیح مسلم» (که از مهم‌ترین منابع حدیث برای اسلام‌پژوهی به‌شمار می‌آید) و نیز، در کتاب «سعد السعود»، به‌نقل از شخصی به‌نام مُغِيرَة بْن شُعْبَة چنین روایت شده است:
- «پيامبر اسلام «مغيره» را به نجران (براى دعوت مسيحيان به اسلام) فرستاد، جمعى از مسيحيان به‌عنوان (خردهگيرى بر قرآن) گفتند مگر شما در كتاب خود نمىخوانيد «يا أُخْتَ هارُونَ»؛ در حالی‌كه مىدانيم اگر منظور هارون برادر موسى است ميان مريم و هارون فاصله زيادى بود؟
مغيره چون نتوانست پاسخى بدهد مطلب را از پيامبر پرسید، پيامبر گفت: چرا در پاسخ آن‌ها نگفتی كه در ميان بنی‌اسرایيل معمول بوده كه افراد نيك را به پيامبران و صالحان نسبت می‌دادند.»[۱۱]
این توجیه پذیرفتنی نیست؛ زیرا نه‌تنها کتاب‌ِمقدس از رایج بودن چنین رسمی خبر نمی‌دهد، بلکه نه در تلمود و نه در آثار آپوکریفا و نه در هیچ اثری دیگری که از آن دوران برجای مانده است (مانندِ آثار مشهور به طومارهای دریای مرده) اثری از چنین سنت دیده نمی‌شود.
به‌طور کلی، این ادعا که یهودیان هم‌عصران خود را خواهر یا برادر افراد شناخته‌شده یا مشهوری خطاب می‌کردند، ادعایی است که هیچ شاهدی به نفع آن در دست نیست. به‌طور مسلم، اگر چنین رسمی در بین یهودیان (یا مردمانی با فرهنگ‌های سامی و هم‌خانواده‌یِ آنان) وجود می‌داشت، بایستی اثری از آن را در جایی مشاهده می‌شد. نکته‌ی جالب‌تر این‌جاست که حتی بر طبق روایت یادشده، عربی چون مُغِيرَة بْن شُعْبَة و مسیحیانِ نجران (که از لحاظ زبان و فرهنگ، دارای نقاط اشتراک زیادی با یهودیان بودند) نیز، از وجود چنین رسمی در بین یهودیان (و کلاً فرهنگ‌های سامی) کاملاً بی‌خبر بودند.
از این گذشته، این‌که چرا در قرآن مریم خواهر هارون خطاب شده، در مجمع‌البیان چهار قول بیان شده است: «اول: هارون مرد نیکوکارى در بنى‌اسرائیل بود، اشخاص نیکوکار را به او نسبت مى‌دادند. دوم: هارون برادر پدرى مریم بود و به حسن سلوک معروف بود، سوم: منظور هارون برادر موسى است که مریم از اولاد او بوده است، و چهارم: هارون در آن روزگار ، مردی بدکار مشهور به زنا و فساد بود که مریم را به او نسبت داده و گفته‌اند: اى شبیه هارون.»[۱٢].
این اختلاف‌نظر بین مفسران قرآن، خود نشان‌دهنده‌ی ضعف اساسی دیدگاه‌های آنان است که برای توجیه اشتباه آشکار قرآن بر اساس خيال‌بافی‌ها عالمانه تلاش ورزیده‌اند. اما به‌نظر می‌رسد که این تلاش‌ها در جهت کتمان واقعیت چندان موفق نبوده است. پرسشی که این‌جا مطرح می‌شود، این است که «پس واقعیت چیست؟»
| ▲ | ارزیابی واقعیت |
بر اساس روایاتِ تورات، موسی و هارون خواهری به‌نام «مریم» (מִרְיָם) داشتند. این مریم که در کتاب مقدس «مریمْ نبیّه» خوانده می‌شود، از شخصیت‌های مشهور نزدِ اهل کتاب بوده است. از سوی دیگر، نام پدر موسی و هارون نیز در تورات «عمْرام» (עַמְרָם) ذکر شده که «عمْران» همان شکل عربی‌شده‌یِ این نام است.
در کتاب خروج، درباره‌ی شجره‌نامه‌ی موسی و هارون آمده: «عمرام با عمه‌ی خود یوکابد ازدواج کرد و صاحب دو پسر شـد به‌نام‌هـای هاورن و موسـی»[۱٣]. این هارون و موسـی، «همـان هارون و موسـی هسـتند که خـدا به آنان فرمـود تا تمام بنی‌اسـراییل را از مصـر بیرون ببرند و آنان نزد فرعـون رفتنـد تا از او بخواهند قوم اسراییل را رها کند[۱۴]؛ و خواهر هارون و موسی که نقشه‌ی نجات موسی را در هنگام کودکی او کشید، مریم نام داشت.[۱۵] در خروج باب پانزده آمده: «آنگاه موسی و بنی‌اسراییل در ستایش خدا سرود خواندند»[۱٦]... «پس از خواندن سرود، مریم نبیه، خواهر هارون دف به‌دست گرفت و به رقصیدن پرداخت و زنان دیگر نیز به‌دنبال وی چنین کردند».[۱٧]
باری دیگر، نام خواهر هارون در کتاب اعداد بیان شده است: «زمانی که لاوی در مصر بود، صاحب دختری به‌نام یوکابد شد که بعد به همسری عمْرام، پسر قهات، درآمد. یوکابد و عمْرام پدر و مادر هارون و موسی و مریم بودند.»[۱٨] و در کتاب اول تواریخ آمده: «هاورن، موسی و مریم فرزندان عمرام (= به‌تعبیر قرآن آل عمران[۱۹]) بودند.»[٢٠]
پر واضح است که با وجودِ چنین تطابقی، تصور این‌که در قرآن مشخصاتِ این دو مریم باهم اشتباه نشده باشد، بسیار دشوار است. البته، با در نظر گرفتن شهرت این دو مریم نزد اهل کتاب، و این حقیقت که عباراتِ «خواهر هارون» و «دختر عمْرام» مشخصاتی بودند که اهل کتاب برای «مریمِ نبیة» به‌کار می‌بردند، و سپس پیامبر اسلام با شنیدن چنین اوصافی، به اشتباه آن‌ها را برای مادر عیسی - که نام او هم «مریم» بود - به‌کار برده؛ بی‌آن‌که توجّه کند که آن مریمِ مورد اشاره‌ی اهل کتاب، خواهر موسی و هارون بود و نه مادر عیسیِ مسیح که چندین قرن پس از موسی و هارون می‌زیست، رخ‌دادِ چنین اشتباهِ بزرگی در قرآن را بایستی امری طبیعی دانست.
| ▲ | نتیجه‌گیری |
در این نوشتار به‌واسطه‌یِ شواهدی که ارائه گردید، روشن شد که مشخصاتی که قرآن از مریم مادر عیسی مسیح ارائه می‌دهد، با مشخصاتِ مریم نبیة که خواهر و هم‌عصر موسی و هارون و فرزند عمران بود، منطبق است. بنابراین، این تطابق بیش از آن است که قابل انکار باشد. پس وجودِ چنین اشتباه بزرگی در قرآن که حتّی بر علما و مفسّران نخستین قرآن نیز پوشیده نبوده است. را نمی‌توان با توجیهاتی برای لاپوشانی‌یِ حقیقت، که از دیرباز برساخته شده‌اند، کتمان کرد. اشتباهی که بهترین مفسّران قرآن نیز از لاپوشانی‌یِ آن قاصر مانده‌اند.
[▲] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانش‌نامه‌ی آريانا توسط مهدیزاده کابلی نگاشته شده است.
يادداشت ٢: قرآن نیز در سوره‌ی طه، آیه‌ی ۴٠ و سوره‌ی قصص، آیات ۱۱ و ۱۲ به خواهر موسی اشاره دارد، بدون آن‌که اسمی از وی ببرد. در سوره‌ی طه، آیآت ۲۹ و ۳۰ از زبان موسی می‌گوید: «و براى من دستيارى از كسانم قرار ده، هارون برادرم را». بنابراین، در قرآن نیز از موسی، هاورن و خواهر آنان یاد شده است.
يادداشت ۳: این اشتباه قرآن، حتی در ادبیات و فرهنگ‌نامه‌های پارسی دری نیز راه یافته است. لغت‌نامه دهخدا می‌نویسد: «مریم دختر عمران و مادر عیسی(ع).» و منوچهری می‌سراید:
بی‌شـوی شــد آبسـتن چون مریـم عمـران
وین قصه بسی خوبتر و خوشتر از آن است
[▲] پی‌نوشت‌ها
[۱]- سوره‌ی مریم: آیه‌ی ۲۸
[٢]- سوره‌ی تحریم: آیه‌ی ۱۲
[٣]- سوره‌ی آل عمران: آیات ۳۵-۳٦
[۴]- سوره‌ی مریم: آیات ۲۷-۲۸
[۵]- سوره‌ی مریم: آیه ۲۸؛ مجمع‌البیان، ج ۵ و ٦، ص ٧۱۹؛ التبیان، ج ٧، ص ۱٢٢.
[٦]- رجوع شود به: لوقا ۳: ۲۳-۳۸
[٧]- راهنمای کتاب مقدس، ص ۴۳۱
[٨]- همان‌جا
[۹]- رومیان ۱: ٣
[۱٠]- مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ۱٣، ص ۵۱
[۱۱]- Sahih Muslim (rendered into English by ‘Abdul Hamid Siddiqi, Copyright © Sh. Muhammad Ashraf, Lahore), Book 25 (Kitab Al-Adab), Number 5326.از مُغِيرَة بْن شُعْبَة روایت شده است: «وقتی [از طرف پیامبر] به نجران رفتم، آن‌ها [= مسیحیانِ نجران] از من پرسیدند: «[چگونه است که] در قرآن [برای مادر عیسی] آمده است «خواهر هارون»، در حالی که موسی خیلی پیش از عیسی زاده شد؟!» وقتی به پیش رسول‌الله بازگشتم، از او راجع به این مسأله پرسیدم. او گفت: «در بین مردم روزگار پیشین رسم بود که اشخاص خود را با نام‌های رسولان و افراد صالح که پیش از آنان می‌زیستند، نام‌گذاری می‌کردند.»و نیز: تفسیر نمونه، ج ۱٣، ص ۵۱[۱٢]- تفسیر أحسن الحدیث، ج ٦
[۱٣]- خروج ٦: ٢٠
[۱۴]- خروج ٦: ٢٦ و ٢٧
[۱۵]- راهنمای کتاب مقدس، ص ۹۱
[۱٦]- خروخ ۱۵: ۱
[۱٧]- خروخ ۱۵: ٢٠
[۱٨]- اعداد ۲٦: ۵٨ و ۵۹
[۱۹]- توجّه شود که در روایات و سنن اسلامی نیز، موسی و هارون پسران «عمران» خوانده شده‌اند و این نام پدر آن‌ها توسطِ علما و مفسّران قرآن عموماً پذیرفته شده است.
[٢٠]- اول تواریخ ٦: ۳
[▲] جُستارهای وابسته
□
[▲] سرچشمه‌ها
□