- واژهشناسی
- آکروپولیس آتن
- تاریخچه
- بناهای واقع در آکروپلیس آتن
- يادداشتها
- پيوستها
- پینوشتها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمهها
- پيوند به بيرون
[یونان] [یونان باستان]
آکروپولیس (به انگلیسی: Acropolis؛ به یونانی: Ακρόπολις، به معنای: بلندشهر یا دژشهر[۱]) که شناختهشدهترین بنای تاریخی یونان باستان است، در شمال شرقی پارتنون در مرکز شهر آتن واقع است[٢].
آکروپولیس، در ۲۶ مارس ۲۰۰۷ میلادی (۶ فروردین ۱۳۸۶ خورشیدی)، رسماً بهعنوان بنای برجسته در میراث فرهنگی اروپا به ثبت رسیده است.
[↑] واژهشناسی
در زبان یونانی واژه آکروپولیس (Acropolis) از ترکیب دو واژه «akros» بهمفهوم مرتفعترین و «polis» بهمفهوم شهر ساختهشده و بهمعنای مرتفعترین بخش شهر است. در یونان باستان به دژ طبیعی مستحکم یا ارگ آکروپولیس میگفتند. یونانیان شهرهای خود را در دشتهای مجاور یک تپۀ صخرهای یا گرداگرد آن میساختند که میتوانست به آسانی دارای استحکامات و [در نتیجه] مصون گردد. واژه آکروپولیس هم به تپه و هم به آنچه بر روی آن ساخته میشد اشاره داشت. تقریباً همه شهرهای یونانی دارای آکروپولیس خود بودند، که مکانی را برای پناه گرفتن مردم شهر در زمان جنگ فراهم مینمود. برخی اوقات حاکم شهر درون دیوارهای این دژ زندگی میکرد. در موارد بسیاری آکروپولیس مکان معابد و بناهای عمومی بود و در نتیجه بهعنوان مرکز مذهبی شهر، کانون زندگی اجتماعی و مکانی برای پناه بردن مورد استفاده قرار میگرفت[٣].
[↑] آکروپولیس آتن
مجموعه تاریخی آکروپولیس برای مردم یونان یک نماد ملی است بر همین اساس، هر شهر یونان باستان دارای آکروپولیس معادل دژ یا قلعه مستحکم بوده است که با دقت و ظرافت بسیار دقیق هندسی و ریاضی ساخته میشدهاند[۴].
با این وجود، اگر چه آکروپلیسهای زیادی در یونان قرار دارد[۵]، اما اهمیت آکروپولیس آتن، بهمعنای شهر مرتفع یا صخره مقدس، آنقدر زیاد است که نام آکروپولیس بهعنوان اسم خاص مربوط به همین مکان اختصاص و شهرت جهانی یافته است[٦].
بنابراین، آکروپولیس آتن، مشهورترین آکروپولیس دنیای باستان است. ویرانههای معابد و مجسمههای آنها بهطور گستردهای بهعنوان بهترین نمونههای هنر و معماری یونان باستان مورد توجه هستند. آکروپولیس که بر روی تپهای از سنگ آهک به ارتفاع ۱۵٠ متر (در حدود ۵٠٠ فوت) از سطح دریا ساخته شده، بر شهر آتن مسلط است. آکروپولیس بقایای پارتنون (the Parthenon) (معبد باشکوه اهدا شده به الهه آتنا)، پروپولایا (the Propylaea) (دروازهای یادمانی از سنگ مرمر و ورودی اصلی به آکروپولیس)، ارختئوم (the Erechtheum) (معبدی که بهخاطر کمال جزییات خود مشهور است) و معبد آتنا نایک (Temple of Athena Nike) را در خود جای میدهد[٧].
این بنا، بر روی یک تپه سنگی صاف، در داخل شهر آتن یونان ساخته شده است که در گذشته بهنام «سکروپیا» مشتق از نام افسانهای مرد ماری، بهنام «ککروپس» یا «سکروپس»، نخستین پادشاه آتن، نامیده میشد[٨].
[↑] تاریخچه
سرنوشت بناهای واقع در آکروپولیس، تاریخ آتن را بازتاب میدهند[۹]. نخستین دست ساخته بشر مربوط به بخش میانی دوران نوسنگی در بالای این تپه است، مدارکی نیز درباره امکان وجود ساکنانی در بنای آتیک (اتاق کوچک زیر شیروانی) وجود دارد که مربوط به آغاز دوران نوسنگی - هزاره ششم پیش از میلاد میباشد. اطلاعات مشکوکی نیز حکایت کنندهای آن است که یکی از اهالی «مای سنی» که با ایجاد بناهای پادشاهی برای خود و خانواده و پایهگذاری آیین دینی و ایجاد معابد، تعدادی کارگاه و سکونت دادن به گروهی از مردم عادی در این مکان یعنی بالای این تپه تشکیلاتی راه انداخته است. این مجموعه با دیوارهای قطر ۴٫۵ تا ۶ متر محصور گردیده بود که دروازه مایل با جانپناه و برخی را که از دست راست وارد شوندگان غریبه را آویزان مینمود و بنابراین وسایلی برای دفاع بهشمار میرفت. در بخش شمالی دو راه پلهای تنگ با شیب زیاد بود که در بین صخره ایجاد شده بود. هومر مورخ یونانی به این محکمسازی ساختمانی بهنام «خانهای قوی ارچ توس» اشاره مینماید. این در زمانی بود که زلزله در ضلع شمال شرقی شکافی ایجاد کرد که تا بخش خاکی زمین ادامه یافت و در آن آب جمع میشد. در این بخش پلههایی استادانه ساخته شد و بهعنوان بخش محافظت شده آب آشامیدنی در دوران مای سنین استفاده میشد که در اعصار بعد از ارزشی برخوردار نبود[۱٠].
احتمال میرود که آکروپولیس بازمانده از انهدام قصرهای مای سنیها باشد، زیرا در این بنا هیچ اثری از آتشسوزی و تخریب عمده یک بنای ساخته آن زمان وجود ندارد. بر اساس عقیده ساکنان آتن این منطقه در مقابل تهاجم «دوریان»ها با موفقیت دفاع کرد. اطلاعات باستانی زیادی در مورد موقعیت ساختمان روی این صخره وجود ندارد، غیر از آن که آکروپولیس یک بار توسط کایلون در شورش کایلونیها و دو بار توسط پیسی استراتوس فتح شد که این عملیات طی سلطه یافتن با کودتا محقق گردید. با این حال بهنظر میرسد که دیوار ۹ دروازهای یا «انه آپیلون» در اطراف بزرگترین چشمه یعنی «کلپسیدرا» در پای شمال غربی سـاخته شـده بود. در آغاز همان «پیسی اسـتراتوس» بود که مرزی را برای آرتمیـس (الـهه ماه و شـکار) بنا نمود[۱۱].
در آکروپولیس باستانی، یک معبد قابل ملاحظه مقدس بهنام «آتنا پولیاس» (بانوی محافظ شهر) در سده ششم پیش از میلاد مسیح بنا گردید. این ساختمان سنگ آهکی دوریسی که از آن آثار مقدس فراوانی بهجا مانده است، بهنام معبد «ریش آبی» معروف گردید، که وجه تسمیه آن وجود ستون مجسمه سهگانه انسان و مار بوده است که ریشهای آن رنگ آبی سیر داشتهاند. موضوع این که این معبد جانشین یک معبد قدیمی شده است یا صرفاً مکان مقدس و یا قربانگاه بوده بهدرستی معلوم نیست. ۶ قرن قبل از میلاد مسیح معبد دیگری بهنام «آرکایوس نائوس» (معبد قدیمی) ساخته شد. تصور میرود که بناهای «دورپ فلد» متعلق به این معبد باشد که به افتخار پولیاس مقدس ساخته شده بود بلکه بهخاطر آتنا پارتنون مقدس ایجاد گردیده بود و لااقل در حد قدمت معبد ریش آبی وجود داشته و مشخص نیست که این معابد چه مدت باهم وجود داشتهاند. امروزه گفته میشود که معبد ریش آبی با معبد بزرگتر و از جنس سنگ مرمر بهنام «پارتنون قدیمی» جانشین شده و بنای آن پس از پیروزی ماراتون در ۴۹۰ قبل از میلاد مسیح آغاز شد. برای وفق دادن آن باید گفت که بخش جنوبی قله از بقایای قدیمی پاکسازی شده و تعداد ۸۰۰۰ بلوک سنگ دو تنی از جنس آهک در بنای «پیرائوس» بهکار رفت. شالوده آن در بعضی نقاط ۱۱ متر عمق داشت و بقیه با خاک برای تثبیت دیوار پر شد. دروازه «مایسنیهاً تخریب گردید و بنای «پروپیلون قدیم» جانشین شد که یک بنای ستوندار بود و هدف آن بهجای موارد دفاع، به جشنها و مراسم اختصاص داشت. گفته میشود که بنای قدیمی پارتنون با حمله ایرانیها در ۴۸۰ قبل از میلاد مسیح ناتمام مانده، در جنگ تخریب و به آتش کشیده و غارت و چپاول شد (ولی در حقیقت چنین نبوده). به همراه آن تخریب آرکائوس نئوس و عملاً تمام تشکیلات بالای صخره از این اقدام بیبهره نماندند. پس از جنگهای ایرانیان، آتنیها به منطقه نظم دادند. ابتدا طی مراسمی اشیاء مقدس و هنری باقیمانده و غیر قابل استفاده را دفن کردند. بازمانده حمله ایرانیان بعدها بهعنوان باارزشترین گنجینه باستانی از خاک بیرون آورده شد و در دورانهای مختلف مورد حفاظت قرار گرفتند.
تصور شكل اصلی آکروپولیس در یک نقاشی ۱٨۴۶ توسط لئو ون کلنز
در عصر طلایی آتن (۴۳۰ تا ۴۶۰ پیش از میلاد مسیح) اکثر معابد بزرگ با مدیریت پریکلس بازسازی شدند. «فیدیاس» مجسمهساز بزرگ، ایکتینوس و کالی کراتس از معماران معروف و مسئول تجدید بنای ساختمانها بودهاند. در طول قرن ۵ قبل از میلاد آکروپلیس شکل نهایی خود را پیدا کرد. پس از پیروزی «اوری مدون» در سال ۴۶۸ قبل از میلاد، «سیمون» و «تمیستوکلز» بازسازی دیوارهای بخش جنوبی و شمالی را بهعهده گرفتند و پریکلس امر ساختن پارتنون را به «ایکتینیوس» و «فیدیاس» واگذار نمود. در ۴۳۷ قبل از میلاد مسیح منیکلز ساختمان «پروپیلاآ» را آغاز نمود که دارای ستونهای مرمر بوده و بخشی از آن بر روی بنای دیکتاتور آتن «پیسیستراتوس» ساخته شد. این بنای ستوندار در حدود سال ۴۳۲ قبل از میلاد به پایان رسید و شامل دو بال بود که بخش شمالی گالری نقاشی و در بخش جنوب این ساختمان معبد دارای سر ستون «معبد آتنا نایک» بودهاست. پس از جنگ پلوپونزی، ساخت معبد در زمان صلح «نیسیاس» معبد در سالهای بین ۴۲۱ و ۴۱۵ قبل از میلاد به پایان رسید. در همین دوران ساختمان «ارکتیوم» (یا ارختئوم) که مجموعهای از معابد «آتناپولیاس»، «پوسیدون»، «ارکتئوس»، «سکروپ»، «ارس»، «پاندروسوس» و «آنگاروس» که با نام «کورپورک» بود آغاز گردید. بین معبد «آتنا نایک» و «پارتنون»، معبد «برارونیون» قرار گرفته که الههای به شکل خرس است «زوآنون» یک الههاست که مجسمه آن ۴ قرن قبل از میلاد مسیح ساخته شده است. در پشت راهروی «فیدیاس» یک مجسمه عظیم برنزی از «آتنا پروماکوس» (یعنی جنگجوی خط اول) در سالهای ۴۴۸ و ۴۵۰ قبل از میلاد ساخته و نصب شدهاست. پایه آن ۱٫۵متر و کل ارتفاع آن ۹ متر است[۱٢].
هنگامی که مسیحیت در دنیای باستان گسترش مییافت، برخی از بناهای آکروپولیس به کلیسا تبدیل شد. برای مثال پارتنون در سال ۴٢٦ میلادی به کلیسا تبدیل و به مریم مقدس تقدیم شد و در سال ٦٢٢ «بانوی ما، آتن» (Our Lady of Athens) نام گرفت. پس از اینکه آتن در سال ۱۴۵۸ تحت کنترل امپراتوری عثمانی در آمد، پارتنون به یک مسجد و بعدها آکروپولیس به یک پادگان تبدیل شد. در سال ۱٦٧۸ ژنرال فرانچسکو موروسینی (Francesco Morosini) از ونیز، آکروپولیس را محاصره و بمباران کرد و زمانی که یک توپ باروت ذخیره شده در پارتنون را به آتش کشید، ویرانیهای عظیمی پدید آورد.
در اوایل دهه ۱۸٠٠ سفیر بریتانیا در امپراتوری عثمانی، لرد الگین (Lord Elgin)، اجازه یافت تکههای سنگی را که دارای نوشته یا نقش بودند بههمراه خود ببرد. از آن پس او بیشترِ تزیینات پارتنون را برداشت و این قطعات را به بریتانیا انتقال داد و بعدها به موزه بریتانیا فروخـت؛ یعنـی جـایی که این قطعـات تحت عنـوان مـرمـرینهـای الگـین (the Elgin Marbles) در معرض نمایش هستند. حکومتهای متوالی یونان، در بازگرداندن مجسمههای پارتنون ناموفق عمل کردند.
زمانی که در سال ۱۸٢۹ یونان استقلال خود را از عثمانی بهدست آورد، آکروپولیس بهتدریج تعمیر شد. تلاشهای مرمتی اولیه بر زدودن همه اضافاتی که پس از دوره کلاسیک (پایان سال ٣٢٣ پیش از میلاد) ساخته شده بود، تمرکز کرد. در قرن بیستم آلودگی هوا و وجود هزاران بازدیدکنندۀ سالانه از آکروپولیس نیز خرابیهای جدی بهوجود آورد و تدابیر اندیشیده شده از دهۀ ۱۹٧٠، بر حمایت و محافظت از بناهای آکروپولیس تمرکز کردهاند. برای مثال ستونهای زنپیکر اروختئوم برداشته شده و با قالبهای مرمرینی از نمونههای اصلی جایگزین شد. بازدیدکنندگان میتوانند ستونهای زنپیکر اصلی را در موزه آکروپلیس و موزه بریتانیا مشاهده کنند. در سال ۱۹٨۱، پس از آنکه بناها دچار زلزله شدند، یک پروژه بازسازی بزرگ آغاز شد. کار بر روی پروپولایا در بازیهای المپیک ٢٠٠۴ که در آتن برگزار میشد به اتمام رسید، اما پارتنون تا حدی توسط داربستها همچنان پنهان مانده است[۱٣].
[↑] بناهای واقع در آکروپلیس آتن
محل آکروپولیس آتن از دوره نئولتیک تحت تصرف بوده است، اما باستانشناسان از اولین ساکنان آن بقایای اندکی یافتهاند. در اواخر دوره برنز (۱۴۵۰ تا ۱٢۰۰ پیش از میلاد) یک کاخ-دژ بسیار مستحکم بر روی تپه ساخته شده و یک دیوار سنگی بزرگ بهدور آن کشیده شد. دانشمندان درباره آکروپولیس آتن، از اواخر عصر برنز تا دوران کهن، آگاهی اندکی دارند (٧۵۰ تا ۴٨۰ پیش از میلاد)؛ چرا که فعالیتهای ساختمانیِ پس از این دوره، نشانهها و آثار را پنهان کرده است. شاید آکروپولیس بهعنوان یک دژ مستحکم باقی ماند و بهیک جایگاه مذهبی مقدس نیز تبدیل شد. اولین معبد سنگی آتنا (Athena)، الهه حامی و محافظتکننده شهر، در آغاز قرن ششم در آکروپولیس ساخته شد. احتمالاً این معبد بهطور تقریبی در جایی که اکنون پارتنون جای دارد، قرار داشته است. شاید پیش از این معبد، معابد سادهتری وجود داشتهاند.
پیروزی یونان در جنگ ماراتن (در سال ۴۹۰ پیش از میلاد) در نزدیکی آتن، آتنیها را تشویق کرد که بهمناسبت شکست پارسیان، جهت ساخت معابد جدید برنامهای بلندپروازانه را به انجام برسانند. ساخت اولین معبد در خلال زمانی بود که پارسیان به آتن در سال ۴٨۰ پیش از میلاد حمله کرده و معابد و بناهای یادمانی آکروپولیس را غارت نموده و سوزاندند. در نهایت یونانیان پارسها را در سال ۴٧۹ پیش از میلاد شکست دادند؛ اما قریب به ٣۰ سال در آکروپلیس هیچ ساختوسازی صورت نپذیرفت. پروژهای عظیم برای بازسازی آکروپولیس در حدود سال ۴۵۰ پیش از میلاد تحت نظر پریکلس (Pericles)[۱۴] - چهره سیاسی برجسته آتن در قرن پنجم پیش از میلاد - انجام گرفت. شاهکارهایی که خلق شدند نشاندهنده آتنی است که در دوران باستان در اوج قدرت خود بود[۱۵].
سایت پلان آکروپولیس آتن، بقایای بزرگ باستانشناسی نشان داده میشوند
ورودی آکروپولیس دروازهای بهنام «پروپیلآ» است. در طرف جنوب ورودی یک معبد کوچک از «آتنانایک» قرار دارد. یک مجسمه برنزی از آتنا که توسط «فیدیاس» تراشیده شده در مرکز کار گذاشته شده است. در مرکز آکروپلیس پارتنون یا معبد «آتنا پارتنوس» قرار دارد. در بخش شرق و شمال پارتنون معبدی بهنام «ارختیوم» واقع شده و جنوب سکو که فرمدهنده بالای آکروپولیس است بقایای تئاتر روباز بهنام «تئاتر دیونی سوس» ساخته شده است. چند صد متر جلوتر، «تئاتر هرودس آتیکوس» قرار گرفته که بخشی از آن مرمت شده است[۱٦].
مجموعه تاریخی آکروپولیس آتن، طبق سایت پلان، بر اساس یافتههای باستانشناسی، عبارت اند از:
- ۱- پارتنون (Parthenon)
٢- نیایشگاه کهن آتنا (Old Temple of Athena)
٣- ارختیوم یا ارکتیوم (Erechtheum)
۴- مجسمۀ آتنا (Statue of Athena Promachos)
۵- پیشدروازه یا پروپولایا (Propylaea، Propylea یا Propylaia)
٦- معبد آتنا نایک (Temple of Athena Nike)
٧- الیوسینین (Eleusinion)
٨- پناهگاه آرتمیس براورونیا (Sanctuary of Artemis Brauronia or Brauroneion)
۹- چالکوتیک (Chalkotheke)
۱٠- پاندروسینین (Pandroseion)
۱۱- آرافورین (Arrephorion)
۱٢- محراب آتنا (Altar of Athena)
۱٣- پناهگاه زئوس پالیوس (Sanctuary of Zeus Polieus)
۱۴- پناهگاه پاندین (Sanctuary of Pandion)
۱۵- اودئون هرودس آتیکوس (Odeon of Herodes Atticus)
۱٦- ایوان یا گردشگاه سرپوشیده ایومینز (Stoa of Eumenes)
۱٧- پناهگاه آسکلپیوس یا آسکلپیین (Sanctuary of Asclepius or Asclepieion)
۱٨- تئاتر دیونیسوس آلیوتریوس (Theatre of Dionysus Eleuthereus)
۱۹- اودئون پریکلس (Odeon of Pericles)
٢٠- تمنوس دیونیسوس آلیوتریوس (Temenos of Dionysus Eleuthereus)
٢۱- آگلوریین (Aglaureion)
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط محمد محمدی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوستها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پینوشتها
[۱]-
[٢]-
[٣]- آکروپولیس، ترجمۀ زهره دودانگه، پایگاه اینترنتی «انسانشناسی و فرهنگ»
[۴]- آکروپولیس، سایت ایرانویج
[۵]-
[٦]-
[٧]-
[٨]-
[۹]-
[۱٠]-
[۱۱]-
[۱٢]-
[۱٣]-
[۱۴]- پریکلس (Pericles) سیاستمدار برجسته و با نفوذ یونانی، خطیب و ژنرال آتن در عصر طلایی یونان است. بهویژه دوره بین جنگهای پارس و جنگهای پلوپونزی.
[۱۵]-
[۱٦]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمهها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]