- گياه‌شناسی
- تاریخچه
- ترکیبات شیمیایی
- ارزش غذایی
- خواص دارویی
- کشت، داشت و برداشت
- فرآورده‌های نعناع
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
[گیاهان] [سبزیجات]
نعناع یا نعنا[۱] (به انگلیسی: Mentha؛ به آلمانی: Minzen)، گیاهی است از رده دولپه‌ای‌های پیوسته گلبرگ که سردسته تیره نعناعیان و از سبزی‌های خوراکی است[٢].
[↑] گياه‌شناسی
از لحاظ طبقه‌بندی علمی کارل لینه، گیاه‌شناس و پزشک سوئدی، نعناع از فرمانروی «گیاهان»، از «دولپه‌ای‌های نو» و «آستریدها» که یک گروه وابسته به «گیاهان گلدار» هستند (دولپه‌ای‌های پیوسته گلبرگ)، از راسته‌ی «نعناسانان»، از تیره‌ای «نعناعیان»، از تباری «منثی‌ای» (Mentheae) و از سرده‌ی «نعناع» (Mentha) است[٣]. تیره‌ای «نعناعیان»، شامل ٦۵ سرده است که ارتباط آن‌ها تاکنون ناشناخته است[۴].
نعناع گیاهی است علفی و پایا[۵] (چند ساله)؛ و تمام اسانس‌ها و خواص پونه را دارد[٦]؛ ولی برگ‌هایش کرک کم‌تری دارند و بریدگی‌های کنار برگ‌های آن بیشتر از پونه و اسانس آن نیز ملایم‌تر است. ساقه‌های آن دونوع خزنده و زیر زمینی می‌باشند. از میان ریشه‌ها، یک شاخه قائم و برگدار کوچک خارج می‌شود که برگ‌های آن متقابل، بیضوی، نوک تیز، دندانه دار و کمی پوشیده از کرک بوده و از تمامی قسمت‌های آن بوی معطر و مطبوعی استشمام می‌شود. ساقهٔ این گیاه چهارگوش و به رنگ قرمز مایل به بنفش یا مایل به ارغوانی است. گل‌های آن در ماه‌های مرداد و شهریور ظاهر می‌گردند. رنگ گلی یا ارغوانی مایل به بنفش دارند و به تعداد زیاد در مجاور یکدیگر به نحوی مجتمع می‌رویند.[٧]
این گیاه دارای گونه‌های متنوع است که از جمله می‌توان به گونه‌های زیر اشاره کرد:
- نعنای آبی – یا نعنای مرداب
- نعنای وحشی – یا نعنای ژاپنی
- نعنای آسیایی
- نعنای استرالیایی - نعنای رودخانه
- نعنای کانادنسیس
- نعنای سروینا - پونه هارت
- نعنای برگاموت – نعنای لیمویی
- نعنای کریسپاتا - نعنای برگ چین‌دار
- نعنای کونینگامی
- نعنای داهوریکا
- نعنای باریک - نعنای دیمنیکا
- نعنای گِتفوسی
- نعنای گرنده فلوره[٨]
[↑] تاریخچه
نعناع، یک گیاه بسیار کهن است و هزاران سال است که انسان‌ها از آن برای درمان مشکلات گوارشی استفاده می‌کنند[۹]. در انجیل متی، باب ٢٣، آیۀ ٢٣ از نعناع یاد شده است[۱٠]. اما تاریخچۀ نعناع حتی از اسطوره‌های باستانی رنگ گرفته است. گفته می‌شود، «پروسرپینا»، دختر «ژوپیتر» و همسر «پلوتون»، که یکی از ایزدبانوان روم باستان (بانو خدای جهان اموات) است، دشمن منفور خود را به گیاه نعناع تبدیل کرد. هر دو واژۀ «میتا» (Metha) در زبان لاتین و «مینت» (Minthe) در زبان یونانی در پیوند با «دگردیسی زیبایی» (metamorphosed beauty) است[۱۱].
در آتن باستان، که معمول بود نقاط مختلف بدن را با عطر گیاهان مختلف خوشبو کنند، نعناع، اغلب برای خوشبوی بازوها استفاده می‌شد[۱٢].
بقراط پدر علم طب از نعناع در نوشته‌های خود ياد كرده است[۱٣] و در قرون وسطی از نعناع در معالجه بيماری‌ها و برای التيام زخم‌ها و درمان درد گزيدگی زنبور و سگ هار استفاده می‌شد[۱۴].
[↑] ترکیبات شیمیایی
نعناع دارای دو ماده‌ای بسیار اثربخش به‌نام‌های «منتول» (Menthol) و «منتون» (Menthone) است[۱۵]. «منتول» ايجاد احساس خنكی در دهان می‌كند که مقدار آن در نعناع بسته به نوع نعناع از ٣۵ ٪ تا ۵۵ ٪ متغيير است كه البته اگر نعناع دير كنده شود مقدار منتول آن تا حدود ٣٠ ٪ پائين می‌آيد.[۱٦]
[↑] ارزش غذایی
نعناع، به‌عنوان يک گياه معطر و اشتهاآور و برای هضم غذا در انواع سلادها یا مانند سبزی‌خوراکی در کنار غذا، سر سفره استفاده می‌شود. دم‌کرده برگ نعنا را برای تقویت و رفع نفخ معده و روده مصرف می‌کنند[۱٧]. برگ‌های خشک و نرم‌شده نعنا را برای خوشبو کردن ماست و دوغ و سرخ‌شده آن را در روغن که به‌نام نعنا داغ موسوم است برای خوشبو کردن برخی آش‌ها به‌کار می‌رود.[۱٨]
[↑] خواص دارویی
نعناع از نظر طب قديم، نسبتاً گرم و خشك است و از نظر خواص دارويی از پونه قوی‌تر است[۱۹]. از نعناع اسانس، روغن و تنتور تهيه می‌كنند كه مصارف طبی مختلفی دارد. گياهان خانوادۀ نعناع جزو گياهان آروماتيك هستند كه از نظر روغن‌های اسانسی غنی بوده و اغلب خاصيت ضد ميكروبی از خود نشان می‌دهند[٢٠].
نعناع بدن و معده را تقويت می‌كند، باد شكن است و گاز معده و روده را از بين می‌برد، درد شكم را برطرف می‌كند، كرم‌های روده و معده را می‌كشد و در کل، برای رفع قولنح و دردهای روده معده و هضم‌نشدن غذا، از چای نعناع استفاده می‌شود.
افزون بر این، نعناع ضد تشنج و ضد سرفه و معرق است، بنابراين تب را پایين می‌آورد؛ درمان سرمخوردگی و آنفوانزا است؛ آشاميدن چای نعناع و يا عصارۀ نعناع سینه را آرام و خونريزی آن را قطع می‌كند. برای از بين بردن گلو درد غرغره چای نعناع مفید است و در هنگام سرمخوردگی بهتر است، بينی با چای نعناع شسته شود. همچنین، نعناع ادرار را زياد می‌كند، خوردن نعناع با انار ترش، برای از بين بردن سكسكه و دل به‌هم‌خوردگی و استفراغ خوب است. برای تسكين درد دندان بهتر است، نعناع در دهان گذاشته و جويده شود. این گیاه، ناراحتی‌های عصبی را برطرف می‌كند و كمپرس آن درد سينه و پهلو را از بين می‌برد.
[↑] کشت، داشت و برداشت
نعناع را می‌توان در بیشتر نقاط کشت کرد. اما مناطق خیلی سرد برای کشت این گیاه مناسب نیست، مواد و عناصر غذایی فراوان و آب کافی برای رویش آن ضروری است. این گیاه در ۲ تا ٣ درجه سانتی‌گراد شروع و به رویش می‌نماید اما درجه حرارت مطلوب برای رویش نعناع ١٠ درجه سانتی‌گراد است درجه حرارت مناسب به‌منظور تسریع در رشد و نمو گیاه و همچنین افزایش در تولید اسانس ١٨ تا ۲٠ درجه سانتی‌گراد است. نعناع گیاهی شب کوتاه است و کشت آن در شرایط بلند روز (از نظر تابش نور) سبب افزایش محصول نعناع شده و در سنتز اسانس آن نیز تاثیر مثبت دارد. از این رو همواره توصیه می‌شود که این گیاه در دامنه جنوبی تپه‌ها کشت شود. نعناع دارای ریشه‌های سطحی است که قادر به جذب رطوبت از اعماق زمین نمی‌باشد، بنابراین آبیاری مناسب در طول رویش گباه ضروری است. گیاهان از ٣ تا ٤ هفته پس از رویش تا قبل از گل‌دهی به مقادیر مناسبی آب نیاز دارند و باید تحت آبیاری منظم قرار گیرند. رطوبت خاک باید در طول رویش معادل ٨٠ درصد باشد، علاوه بر آب و نور کافی، مواد و عناصر غذایی مناسب در خاک برای کشت نعناع ضروری بوده و سبب افزایش عملکرد می‌شوند. خاک مناسب برای کشت این گیاه ، خاک لوم شنی حاوی مقدار زیادی مواد و ترکیبات هوموسی است. خاک‌های چرنوزیوم (خاک سیاه) و پیت با ساختمان مناسب و حاوی مواد و عناصر غذایی کافی برای کشت نعناع مناسب می‌باشد. PH خاک برای نعناع ۵ تا ٨ مناسب است به‌طور کلی خاک‌های اسیدی و زهکشی‌شده خاک‌های مناسبی برای کشت نعناع هستند.
چنانچه نعناع با غلات به تناوب کشت شده باشد، در فصل پائیز پس از برداشت غلات ۲ تا ٣ تن در هکتار کودهای کاملاً پوسیده حیوانی به زمین اضافه نموده، شخم عمیقی (به‌عمق ۲۵ تا ٣٠ سانتیمتر) زده می‌شود. پس از شخم کودهای شیمیایی مورد نیاز را به خاک پاشیده و آن‌ها را با دیسک به‌عمق خاک می‌فرستند افزودن کودهای شیمیایی به‌شرایط خاک بستگی دارد.
نعناع مانند هر گیاهی دورگ دیگر بذر تولید نمی‌کند و تکثیر آن رویشی و توسط ریشه رست، گرفتن قلمه ساقه و یا جدا کردن پا جوش از گیاه مادری انجام می‌گیرد. کشت و تکثیر نعناع از طریق اندام‌های زیر زمینی را می‌توان در پائیز یا در بهار انجام داد.
مراحلی که گیاه باید حتماً تحت آبیاری قرار گیرد عبارتند از: پس از رویش گیاه وقتی که ارتفاع متوسط آن‌ها به ٨ تا ١٠ سانتیمتر رسید، پس از تشکیل شاخه‌های جدید، در مرحله جوانه‌زنی، پس از اولین برداشت محصول، پس از رویش مجدد گیاهان، بعد از اولین برداشت هنگامی که ارتفاع متوسط آن به ٨ تا ١٠ سانتیمتر می‌رسد. مقدار آبیاری بستگی به شرایط آب و هوایی و همچنین نوع خاک دارد.
برای مبارزه شیمیایی با علف‌های هرز در کشت پائیز، در فصل بهار قبل از رویش گیاه و در کشت بهاره، پس از کشت نعناع می‌توان از علف کش مرکازین (Merkazin) مقدار ۵،٣ تا ۴ کیلوگرم در هکتار استفاده نمود. در سال دوم و سوم رویش اوایل بهار قبل از رویش مجدد گیاهان کاربرد علف‌کش‌های مرکازین به‌مقدار ۴ تا ۵ کیلوگرم در هکتار و آرزین (Aresin) به‌مقدار ٣ تا ۴ کیلوگرم در هکتار نتایج خوبی دارد. پس از اولین برداشت می‌توان از هر دو علف‌کش یادشده به‌مقدار ۲ تا ٣ کیلوگرم در هکتار از هر یک استفاده نمود. برای مبارزه با بیماری قارچی زنگ نعناع (puccinia menthae) از ضد قارچ کرزونیت (krezonit) به مقدار ٨ تا ٩ کیلوگرم استفاده نمود.
در سال ۲ تا ٣ بار محصول را می‌توان برداشت نمود. روش و زمان برداشت بستگی به‌چگونگی استفاده از اندام‌های جمع‌آوری‌شده (استفاده از گیاه به‌عنوان سبزی یا برای استخراج اسانس) دارد.
[↑] فرآورده‌های نعناع
از نعناع، اسانسی به‌نام مانتول استخراج می‌کنند که برای خوشبو کردن داروها و برخی آبنباتی‌ها و شیرینی‌ها به‌کار می‌رود. همچنین این اسانس در معالجه التهابات مخاط بینی و گلو و دهان استفاده می‌شود. از انساج نعنا نوعی کافور قابل تبلور نیز به‌دست می‌آورند که مانند کافور معمولی به‌کار می‌رود.
یکی از فرآورده‌های این گیاه، اسانس نعناع است که از تقطیر برگ و سرشاخه‌های گلدار نعناع تحت اثر بخار آب تهیه می‌شود و دارای ۵٠ ٪ تا ٧٠ ٪ منتول می‌باشد. اسانس نعناع که در کشور انگلستان تهیه می‌شود شهرت خاصی دارد. این اسانس به‌عنوان تقویت کننده معده بادشکن، ضد عفونی کننده، رفع دل‌پیچه بچه‌ها و اسهال به‌کار می‌رود. برای استفاده از اسانس نعناع کافی است که مقدار یک تا سه قطره آن با یک لیوان آب و یا نوشابه مخلوط شده و نوشیده شود.
اسانس نعناع را نباید به مقدار زیاد برای کودکان و نوزادان استفاده کرد زیرا روی حرکات تنفسی و قلب اثر گذاشته و ممکن است که خطرناک باشد. اگر اسانس نعناع به مقدار زیاد مصرف شود فشار خون را بالا برده و موجب حالت تهوع، استفراغ و درد معده می‌شود.
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط دانیال مهدی با همکاری مهدیزاده کابلی و صدیق رهپو طرزی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[٢]-
[٣]-
[۴]-
[۵]-
[٦]- اسانس محلول یا عصارهٔ الکلی همراه با روغن فرار است. اسانس ترکیبی فرار است که مجموعه‌ای از اجزای ترپنی را دارا می‌باشد. اسانس‌ها و سایر مواد معطر گیاهی به‌وسیله روش‌های مختلفی همچون: استخراج با فشار سرد، تقطیر، استخراج به‌وسیلهٔ حلال، تقطیر در شرایط خلأ بوسیلهٔ مایکروویو، خیساندن و استخراج با روغن‌های جاذب از مواد گیاهی استحصال می‌شوند. محصولات حاصل از استخراج معمولاَ به نام‌های عصاره تام (کانکرت)، ابسولوت، پماد یا رزینوئید خوانده شده و اسانس نامیده نمی‌شوند. عنوان «اسانس» فقط برای روغن‌های تقطیر شده یا استخراج شده به‌کار می‌رود.
[٧]-
[٨]-
[۹]-
[۱٠]-
[۱۱]- Mint History, Our Herb Garden[۱٢]- همان‌جا
[۱٣]- نعناع دارویی، دانشنامۀ رشد
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱٦]-
[۱٧]-
[۱٨]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]