[ابزار تدخین] [دخانیات]
قلیان یا غلیان یا چلم (به انگلیسی: Hookah؛ و به آلمانی: Shisha)، وسیله‌ای آبی است برای کشیدن تنباکو که در خاورمیانه و آسیای مرکزی متداول است. این وسیله توسط هندی‌ها و ایرانیان اختراع شد[۱].
[↑] واژه‌شناسی
در فارسی به‌صورت قلیان و غلیان ثبت شده و گاه نارگیلی نیز نامیده شده است[٢]. چلم، چلیم یا چیلیم قطعه‌ای سفالی، چینی یا سرامیکی است که بخشی از قلیان است که آتشدان را تشکیل می‌دهد[٣] و تنباکو در آن گذاشته آتش (ذغال افروخته) بر آن نهند[۴]. به نوشتۀ لغت‌نامۀ دهخدا، این واژه مأخوذ از هندی؛ به‌معنای سر غلیان گلی است و در افغانستان به‌معنای مطلق قلیان متداول است[۵].
قلیان در کشورهای عربی به‌نام «شیشه» و «نارجیلة» معروف است و در شبه قاره به آن «حقّه» می‌گویند[٦]. قلیان برای استفاده از دود حاصل از سوختن تنباکو توسط زغال گداخته است که به این عمل «کشیدن قلیان» می‌گویند[٧]. این وسیله را درویشان برای کشیدن نوعی از مخدرات از قبیل بنگ و چرس نیز به‌کار برند.[٨]
[↑] تاریخچه
بنابر نوشتۀ دانشنامه ایرانیکا، تاریخ دقیق اولین استفاده از قلیان مشخص نیست و به گفتهٔ سیریل الگود (اگرچه وی مأخذ خود را ذکر نکرده است) «اولین‌بار ابوالفتح گیلانی (متوفی ۱۵۸۸ میلادی) پزشک ایرانیِ دربار اکبر اول، سلطان مغول هند بود که دود تنباکو را از یک ظرف آب عبور داد تا آن را خالص‌تر و سرد نماید و از این طریق قلیان که در شبه قاره به حقّه معروف است را ابداع نمود.»
اما از سوی دیگر، یک رباعی از اهلی شیرازی (درگذشته در ۱۵۳۵ میلادی) به استفاده از قلیان اشاره می‌نماید و از این رو پیشینه، استفاده از قلیان را می‌توان به حداقل به دوران شاه طهماسب یکم صفوی بازگرداند و روایت ابوالفتح گیلانی را می‌توان شاهدی بر معرفی قلیان، که در ایران عهد صفویه مورد استفاده بوده است، در شبه قاره هند دانست[۹].
اولین تصویری که از قلیان به وسیله هنرمندان ایرانی کشیده شده، احتمالاً تصویر نشمی کماندار کار رضا عباسی، نقاش مشهور دربار شاه عباس بزرگ است، که تا اواخر نیمه اول قرن یازدهم هجری زنده بوده است.
سیاحان اروپایی که به ایران سفر کرده‌اند از جمله تاورنیه که در دوران صفویه به ایران آمد به قلیان و کشیدن تنباکو در ایران اشاره کرده‌اند. از جمله وی نوشته‌است که «ایرانیان تنباکو را با دستگاهی کاملاً اختصاصی می‌کشند. در کوزه گلی دهان گشادی به قطر سه انگشت، تنه قلیانی از چوب یا نقره که سوراخی در وسط دارد قرار می‌دهند، و بر سر آن مقدار تنباکوی نم‌دار با کمی آتش می‌گذارند، و در زیر قلیان سوراخ ممتدی است که، در حالی که نفس را بالا می‌کشند، دود تنباکو با شدت از امتداد سوراخ پایین آمده و داخل آب که به رنگهای مختلف می آمی‌زد داخل می‌شود. این کوزه مرتباً تا نصفه آب دارد. دود که در آب است به سطح می‌آید و هنگامیکه نفس را بالا می‌کشند، از نی قلیان دود به دهان وارد می‌شود. به واسطه آبی که به قلیان می‌ریزند دود تنباکو تصفیه می‌شود و کمتر ضرر می‌رساند. والا با این همه قلیان که می‌کشند، مقاومت برای آنها غیر ممکن است. ایرانیان زن و مرد، به طوری از جوانی عادت به کشیدن تنباکو کرده‌اند، که کاسبی که باید روزی پنج شاهی خرج کند، سه شاهی آن را به مصرف تنباکو می‌رسانند. می‌گویند اگر تنباکو نمی‌داشتیم چطور ممکن بود کیف و دماغ داشته باشیم.»
اولئاریوس نیز که در سال ۱۰۴۶ در ایران بوده می‌نویسد که «چندین گونه ظرف قلیان در ایران ساخته می‌شد. شیشه‌ای، کوزه‌ای، از جوز هندی (نارگیله)، کدوئی که تا نیمه آب می‌شد و گاهی در آن عطر می‌ریختند».
شاردن، دیگر سیاح دوران صفوی، در سفرنامه خود می‌نویسد که، شاه عباس بسیار کوشید تا از استعمال قلیان در بین مردم جلوگیری کند. برای این کار، روزی در مجلسی رسمی دستور داد که به جای تنباکو قلیان مهمانان را با پهن چاق کنند، و سپس در حالیکه آنان مشغول کشیدن قلیان خود بودند گفت که، این تنباکو را که وزیر همدان برای من فرستاده‌است و ادعا می‌کند که بهترین تنباکوی دنیاست، چگونه است؟ آنان همگی از این تنباکو تعریف کردند. آنگاه شاه خطاب به آنان گفت «مرده شوی چیزی را ببرد که نمی‌توان آن را از پهن تشخیص داد». سرانجام کار مخالفت شاه عباس بزرگ با تنباکو به تحریم آن کشید، و هنگامیکه در گرجستان متوجه شد، سربازان او پول خود را صرف کشیدن تنباکو و توتون می‌کنند آن را ممنوع ساخت، و تجاری را که توتون و تنباکو به اردوی او آورده بودند با تنباکوی خود یک جا سوختند، و سربازانی که مرتکب کشیدن توتون و تنباکو می‌شدند بینی و لبان‌شان را می‌بریدند.
قلیان در دوران قاجار بخشی از ضرورت‌های زندگی بود. اشراف و بزرگان در خانه‌های خود انواع قلیان نگهداری می‌کردند که بعضی از آنها جواهرکاری شده بودند. واقعه قیام تنباکو در دوران قاجار و در نتیجه فتوایی توسط میرزا حسن شیرازی مبنی بر تحریم مصرف و فروش تنباکو رخ داد[۱٠].
قلیان در افغانستان به احتمال زیاد از طریق هند معرفی شده است. چون در این کشور به کل مجموعه قلیان، چلم می‌گویند. اما چه زمانی، تاریخ آن، به‌طور دقیق مشخص نیست[۱۱].
[↑] ساختار
قلیان به‌طور سنتی از چندین جز شکل گرفته که در دانشنامه ایرانیکا چنین ذکر شده‌اند:
- بادگیر
- آتشدان؛ محل قرارگیری تنباکو و ذغال گداخته.
- تنه یا میانه که می‌تواند فلزی باشد یا از چوب ساخته‌شود.
- میلاب
- نی پیچ یا شلنگ
- کوزه (یا قُلک) که منبع آب است و می‌تواند به اشکال مختلف باشد از جمله به شکل نارگیل، یا به شکل ساده. جنس آن نیز می‌تواند فلز، سفال، شیشه یا کریستال و یا برنج باشد.[۱٢]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدی خراسانی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[٢]-
[٣]-
[۴]-
[۵]-
[٦]-
[٧]-
[٨]-
[۹]- شهناز رازپوش، قلیان، در دانشنامه ایرانیکا- نسخه آنلاین. (انگلیسی).
[۱٠]-
[۱۱]-
[۱٢]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]