فهرست مندرجاتمیراث حکومت سیزده ساله حامد کرزی
۱۳ سال تعامل و تقابل حامد کرزی با سه قوه
- نگاه سنتی و قبیلوی به سیاست
- مهم‌ترین شاخص‌ها و ویژگی‌های فرهنگ سیاسی سنتی
- فرهنگ و ذهنیت سیاسی سنتی در مقایسه با فرهنگ سیاسی مدرن
- حاکمیت اراده شخصی به‌جای حاکمیت قانون
- قوه قانون‌گذار
- قوه اجرائی
- قوه قضایی
- نتیجه
- يادداشت‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
[قبل] [بعد]
حامد کرزی برای ۱۳ سال فرد اول مملکت بود و اکنون از راس هرم قدرت در این کشور کنار می‌رود. در این سال‌ها رابطه‌ی او با سه قوه اجرائی، قضائی و قانون‌گزاری چگونه بود؟
چند ماه قبل شورای ملی افغانستان از حامد کرزی به‌دلیل کارکردهایش تقدیر کرد
رئیس جمهور کرزی در دیداری با رئیس پارلمان دوره پانزدهم و اعضای کمیته روئسای این مجلس در ماجرای استیضاح دکتر رنگین دادفر اسپنتا در اولین برخورد قبل از هر نوع سلامی و کلامی گفت: «وکیل صاحبا آمدید تا بنده را تحت فشار قرار دهید. اگر مسأله فشار باشد تا من رئیس جمهور هستم اسپنتا وزیر خارجه است!»
به وزرای دفاع و داخله و رئیس امنیت ملی، در حادثه حمله به لویه‌جرگه صلح با عتاب و سرزنش و اظهارات توهین‌آمیز برخورد کرد که در نهایت امرالله صالح رئیس امنیت ملی و حنیف اتمر وزیر داخله هر دو از سمت‌شان استعفأ نمودند.
رئیس جمهور کرزی هم‌چنین بیش از دو سال برخی اعضای شورای ستره محکمه و رئیس این شورا را که زمان قانونی ماموریت‌شان به اتمام رسیده بود، بدون فیصله (تصمیم) مجلس نمایندگان و به‌صورت غیر قانونی بر دستگاه قضایی و عدلی کشور تحمیل نمود.
سه نمونه فوق از نحوه برخورد و تعامل رئیس جمهور کرزی با قوای سه‌گانه دولت جمهوری اسلامی افغانستان، به‌خوبی تعامل یا تقابل رئیس جمهور را با قوای سه‌گانه دولت به نمایش می‌گذارد.
تجزیه و تحلیل این رابطه با توجه به ذهنیت و تلقی رئیس جمهور از سیاست و رهبری سیاسی بیانگر رویکرد خاص کرزی در امر حکومتداری است. این رویکرد نه تنها بر نوع رابطه رئیس جمهور به‌عنوان رئیس سه قوا سایه افگنده، که حتی تعاملات سیاسی وی در برخورد با امور سیاسی کشور در دو حوزه سیاست داخلی و خارجی را نیز تحت تاثیر گذاشته است.
[↑] نگاه سنتی و قبیلوی به سیاست
نگاه سنتی و قبیلوی به سیاست و حکومت خاص رئیس جمهور کرزی نیست. بلکه این نوع تلقی ناشی از ساختار و فرهنگ سیاسی جامعه افغانستان است که انتظار می‌رفت طی سیزده سال گذشته کرزی با استفاده از فرصت‌ها و امکانات موجود زمینه‌های عبور از دولتداری قبیلوی و پایه‌گذاری اساس سیاستمداری مدرن و قانونمند را فراهم می‌ساخت. در واقع مهم‌ترین نقد رئیس جمهور کرزی دقیقاً به‌همین نقطه باز می‌گردد.
نوع رابطه و برخورد وی با قوای سه‌گانه، بخشی از کارنامه کاری رئیس جمهور را بازتاب می‌دهد
رئیس جمهور کرزی با شرایط و مقتضیات ملی و بین‌المللی تازه‌ای در امر حکومتداری روبه‌رو بود. نگاه حمایوی جامعه جهانی برای پایه‌گذاری سنگ بنای حکومتداری خوب و قانونمدار، مهم‌ترین چانس رئیس جمهور بود که به‌خوبی از آن استفاده صورت نگرفت.
در این سال‌ها سایه سنگین ذهنیت سنتی و قبیلوی آن‌چنان رهبری سیاسی جامعه را تحت تاثر گذاشت که وی به‌سختی و تحت فشارهای بین‌المللی و داخلی در برخی از جنبه‌های رهبری سیاسی خویش توانست از الزامات فرهنگ سیاسی سنتی عبور نماید. پذیرش آزادی بیان و نقدهای تند فضای مجازی و رسانه‌ای را از این دسته می‌توان یاد کرد.
استخدام سیاسی و انتخاب همکاران در تیم رهبری دولت، نحوه مواجهه و برخورد با مسایل مختلف سیاست داخلی و خارجی و در نهایت نوع رابطه و مواجهه با اعضای کابینه، مجلس قانون‌گذاری و دستگاه قضایی کشور همه و همه از ذهنیت و فرهنگ سیاسی سنتی رئیس جمهور متاثر بوده‌اند.
[↑] مهم‌ترین شاخص‌ها و ویژگی‌های فرهنگ سیاسی سنتی
در ادامه ضمن مرور کوتاه به مهم ترین شاخص ها و ویژگی های فرهنگ سیاسی سنتی حاکم بر ذهنیت و برداشت سیاسی رئیس جمهور، تاثیرات این شاخص ها بر تعاملات رئیسجمهور کرزی در مواجهه با قوای سه گانه دولت را مرور خواهیم کرد.
کارنامه رئیس جمهور کرزی در مورد نوع رابطه و برخورد وی با قوای سه‌گانه، بخشی از کارنامه کاری رئیس جمهور را بازتاب می‌دهد. برای ارزیابی این رابطه با استفاده از نقش فرهنگ سیاسی حاکم بر مناسبات سیاسی در افغانستان می‌توان بهره برد. فرهنگ سیاسی شامل تلقی و برداشت جامعه، افراد و سیاستمداران از سیاست و قدرت سیاسی است. با استفاده از مباحث تیوریک جامعه‌شناسی تفهمی ماکس وبر می‌توان بر این نکته اذعان نمود که رفتارهای سیاسی سیاستمداران بازتاب‌دهنده نوع نگاه و ذهنیت سیاستمدار نسبت به سیاست، حکومت و دولتداری است.
فرهنگ سیاسی مجموعه‌ای از باورها، ارزش‌ها و الگوهای رفتاری افراد در حوزه سیاست را احتوا می‌کند. از این منظر رفتار رئیس جمهور در مواجهه با قوای سه‌گانه به‌شدت تحت تأثیر ذهنیت، افکار و باورهای سیاسی وی قرار دارد. فهم و تحلیل تلقی و ذهنیت رئیس جمهور به‌عنوان انگیزه‌های درونی رفتار عامل شکل‌دهنده رفتارهای وی در قبال قوای سه‌گانه دولت بوده و از اهمیت جدی برخوردار است.
[↑] فرهنگ و ذهنیت سیاسی سنتی در مقایسه با فرهنگ سیاسی مدرن
فرهنگ و ذهنیت سیاسی سنتی در مقایسه با فرهنگ سیاسی مدرن دارای ویژگی‌های خاصی است که در نهایت به بازتولید رفتارهای سنتی و حکومتداری قبیلوی می‌انجامد. مهم‌ترین شاخص‌های این فرهنگ را می‌توان در محورهایی چون؛ اقتدارگرایی و تقدم اراده حاکم به‌جای اراده قانون، نسب‌گرایی و استخدام سیاسی بر مبنای رابطه شخصی و خویشاوندی به‌جای تخصص‌گرایی، کلان‌سالاری و اولویت ریش‌سفیدی، به‌جای فکرسالاری و کلان نظری، قوم‌گرایی به‌جای ملی‌گرایی، تقدم منافع شخصی بر منافع جمعی، نگاه شخصی به سیاست و محاسبه شخصی با مناصب سیاسی به‌جای برخورد جمعی و محاسبه ملی، و بالاخره نگاه حذفی به رقیب سیاسی و دستگاه نظارتی به‌جای نگاه جذبی و استقبال از نظارت عنوان نمود.
مجلس نمایندگان افغانستان اسپنتا، وزیر خارجه وقت را سلب صلاحیت کرد ولی کرزی نپذیرفت
هر چند رئیس جمهور کرزی تحت تأثیر تحولات بین‌المللی و منطقه‌ای تلاش نمود تا ذهنیت و تلقی نسبتاً مدرن و غیرسنتی از خود نشان دهد و چهره نسبتاً مدرنی را از خود به نمایش گذارد، اما در عمل حکومتداری خویش به‌شدت تحت تأثیر باورهای قبیلوی و سنتی جامعه قرار گرفت. نمودهای از این امر را در نوع برخورد رئیس جمهور با قوای سه‌گانه دولت می‌توان به‌خوبی نشان داد.
[↑] حاکمیت اراده شخصی به‌جای حاکمیت قانون
بدون شک قانون سنگ‌بنای نظم اجتماعی و فراهم‌کننده فضای مثبت و سازنده برای حرکت رو به پیش و جهش در راستای توسعه و انکشاف اجتماعی است. حاکمیت قانون پیش‌فرض مهم توسعه و انکشاف سیاسی و اقتصادی است. انتظار می‌رفت در ۱۳ سال حکومت حامد کرزی گام‌های جدی و مهمی در راستای نهادینه‌سازی حاکمیت قانون برداشته شود، اما متأسفانه چنین نشد.
مهم‌ترین چالش در این زمینه تقدم و ترجیح اراده شخص بر اراده قانون است. رئیس جمهور کرزی و سیاستمداران جامعه ما هنوز هم از اعمال قدرت به‌گونه‌ای مطلقه و فرا قانونی لذت می‌برند. در جامعه توسعه نیافته اراده افراد خود قانون است و به‌همین دلیل این اراده نه قابل بازخواست است و نه قابل کنترل.
مطلق‌شدن قدرت سیاسی که بلای جان توسعه و انکشاف اجتماعی است راه را بر هر نوع بازخواست از سوی مراجع نظارتی مسدود نموده و دارنده قدرت را از قلمرو حاکمیت قانون خارج می‌سازد. این امر در نهایت موجب بسته‌شدن فضای انتقاد سیاسی و بازشدن راه گسترش فرهنگ تملق و چاپلوسی در اداره می‌گردد. امری که سیستم سیاسی را از دریافت نواقص و کاستی‌ها و مطالبات عمومی جامعه محروم می‌سازد.
با توجه به ویژگی‌های یادشده می‌توان رابطه رئیس جمهور کرزی با قوای سه‌گانه را در موارد ذیل مطرح نمود:
[↑] قوه قانون‌گذار
در طول ۱۳ سال حکومت حامد کرزی، نهاد ریاست جمهوری که باید خود پاسدار قانون و قانونگرایی می‌بود، موارد متعددی از قانون‌شکنی و نقض قانون را می‌توان شناساسی کرد. اراده شخص رئیس جمهور مقدم بر اراده قانون بوده است. در این میان قانون اساسی که از جایگاه و حرمت خاصی برخوردار است، نیز جان به سلامت نبرد و موارد متعدد و مکرری از نقض قانون اساسی را شاهد بودیم. هر چند برخی از موارد نقض قانون همواره با توجیهات سیاسی و حقوقی همراه بوده که احتمالاً رئیس جمهور و نهاد ریاست جمهوری به‌سادگی این موارد را نمی‌پذیرند، اما در این میان مواردی وجود دارد که هیج‌گونه توجیهی برای آن وجود ندارد.
رابطه کرزی در این سال‌ها با شورای ملی افغانستان دارای فراز و نشیب بود
تشکیل محکمه خاص برای رسیدگی به انتخابات پارلمانی دوره شانزدهم، عدم امضا و در نهایت عدم قبول مصوبات مجلس نمایندگان (ولسی‌جرگه) در مورد قانون انتخابات، قانون تشکیلات اساسی دولت، قانون کمیسیون نظارت بر قانون اساسی و قانون کارمندان دیپلماتیک که پس از امضأ هم‌چنان معطل ماند و دیگر مواردی که نوعی بی‌اعتنایی به مصوبات مجلس نمایندگان بود از موارد قانون‌شکنی و تقدم اراده رئیس جمهور بر اراده قانون محسوب می‌گردد.
در عرصه نظارت پارلمانی نیز، برخورد رئیس جمهور با قوه مقننه ناسالم و غیراصولی بوده است. موارد متعددی از برخورد غیراصولی و مغایر با اصل حاکمیت قانون قابل شناسایی‌است. عدم پذیرش مصوبات مجلس در مورد سلب اعتماد برخی از وزرا، عدم پذیرش مصوبات مجلس در مورد تخصیص بودجه ملی، عدم اعتنأ به مصوبات نظارتی مجلس و منع برخی از اعضای کابینه از حضور در مجلس نمایندگان از جمله مواردی است که بیانگر رویکرد منفی و تلقی نادرست رئیس جمهور از این نهاد نظارتی است.
علی‌رغم سلب اعتماد برخی از اعضای کابینه و نبود مبنای حقوقی برای ادامه کار برخی از مقامات، اراده رئیس جمهور کرزی توانست به‌جای قانون موجبات ادامه فعالیت برخی از مقامات را به‌عنوان سرپرست و یا عناوین دیگر فراهم نموده و سبب شد تا این افراد برای مدت‌های طولانی در سمت‌شان انجام وظیفه نمایند.
در مجموع هر چند در برخی از موارد برخورد غیر حقوقی و یا غیرسیاسی پارلمان در امر قانون‌گذاری، نظارت و نمایندگی از مردم را نیز نمی‌توان از نظر دور داشت، اما برخورد رئیس جمهور با این نهاد به‌جای نهاد همکار بیشتر با نگاه منفی و حتی خصمانه همراه بوده است.
یکی از دلایل ناکامی پارلمان در انجام وظیفه مهم نظارتی در پهلوی ناتوانی پارلمان در انجام این مهم، نبود فرهنگ و روحیه نظارت‌پذیری از سوی حکومت و رئیس جمهور بوده است. فرهنگ سیاسی سنتی حاکم بر دولتمردان ما نظارت را در حد خصومت تقلیل داده و به‌طور منطقی در یک رابطه خصمانه نمی‌توان انتظار همکاری سازنده و متقابل را داشت. رویکرد منفی رئیس جمهور در قبال قوه مقننه موجب شکل‌گیری نوعی رویکرد منفی، سخیف و نادرست در مجموعه دولت جمهوری اسلامی افغانستان گردید.
[↑] قوه اجرائی
رابطه رئیس جمهور با قوای مجریه که به‌صورت مستقیم تحت ریاست وی قرار داشته به مراتب تاسف‌بارتر از رابطه وی با قوای مقننه است. عدم اعتنأ به دیدگاه‌های کارشناسانه، ایجاد روحیه تملق و سازش‌کارانه و مماشات در میان اعضای کابینه و ایجاد رابطه نزدیک با کارگزاران سخن‌شنو و حتی متملق و در نهایت سرکوب نمودن روحیه انتقادی و ابتکاری در درون کابینه از مهم‌ترین محورهای این رابطه محسوب می‌شود.
مجلس قانون‌گذاری و دستگاه قضایی کشور همه و همه از ذهنیت و فرهنگ سیاسی سنتی رئیس جمهور متاثر بوده‌اند
چنان‌که اشاره شد برخورد رئیس جمهور با اعضای کابینه بیش از این‌که رابطه کاری و مبتنی بر کاردانی و کارفهمی باشد، بیشتر مبتنی بر رابطه شخصی، سازش و کارچلانی بوده است. از معرفی افراد تا نوع برخورد و تعامل با کارگزران، رئیس جمهور بیشتر تحت تاثیرات ذهنیت و علایق شخصی، مصلحت‌های زودگذار اشخاص و افراد و در نهایت پیش قضاوت‌های ذهنی خود و اطرافیان قرار داشته است. این امر موجب گردید که کابینه رئیس جمهور کرزی به تیم انفعالی، تبعی و اقتدارگرا تبدیل گردد.
بیشتر کارگزاران کابینه کرزی به این نکته اعتراف دارند، که افراد متبکر، خلاق و منتقد کمتر با استقبال روبه‌رو بوده است. ذهنیت اقتدارگرایی رئیس جمهور بیشتر تشویق‌کننده نیروهای منفعل، حرف‌شنو و سر به زیر بوده است. این امر در نهایت این قوه را نیز دچار روزمرگی، دلمردگی و عدم ابتکار و بالندگی نموده است.
[↑] قوه قضایی
در مورد قوه قضاییه که انتظار می‌رفت رئیس جمهور با تقویت این نهاد در اجرای قانون و تطبیق عدالت گام‌های موثری را بردارد، نیز نه تنها اقدام موثر برای تقویت این نهاد صورت نگرفت که نوع تعامل رئیس جمهور با این قوه نیز موجب بی اعتباری این نهاد گردید.
دستگاه قضایی بجایی تطبیق و اجرای قانون، در دام مصلحت گرایی‌های رهبری سیاسی کشور و رئیس جمهور گیر ماند. این مصلحت گرایی موجبات بی اعتباری این دستگاه را فراهم نمود و مردم افغانستان را نسبت به این نهاد بی باور ساخت. آزاد سازی زندانیان بدون رسیدگی عدلی و قضایی، معرفی اشخاص و افراد بر اساس مصلحت و سازش و نه اصول قانونگرایی و شایسته سالاری و در نهایت بی‌توجهی در خواست‌های قانونی مجلس نمایندگان در مورد اقدام قانونی برای تکمیل شورای عالی قضایی کشور از کنش‌ها و رفتارهایی رئیس جمهور بود که در نهایت به زمین گیر شدن این قوه انجامید.
حاصل جمع رابطه غیر حقوقی و ناسالم رئیس جمهور کرزی با نهادهای سه گانه دولت، در نهایت موجب گردید، که افغانستان از داشتن یک نظام سیاسی کارآمد و موثر محروم گردد. حکومت ناکارآمد و فساد آلود رئیس جمهور کرزی، علی‌رغم برخورداری از مشروعیت ملی واعتبار بین المللی به تدریج با کاهش حمایت‌های ملی و اعتبار بین المللی روبرو گردد.
[↑] نتیجه
نتیجه این امر ادامه بحران امنیتی در کشور، کاهش کارآمدی نظام سیاسی در امر حکومتداری و در نهایت از دست‌رفتن فرصت‌های ارزشمند و طلایی افغانستان برای عبور از فرهنگ سیاسی سنتی و پایه‌گذاری نظام سیاسی مدرن و کارآمد بود. هرچند در برخی جهات دستاوردهای این حکومت را نیز نمی‌توان از نظر دور داشت.
نقد کنونی هیچگاه به‌مفهوم چشم‌پوشی از دستاوردهای ارزشمند سیزده ساله حکومت رئیس جمهوری کرزی نیست. بلکه این نقد به‌منظور بازنمایی و کشف عوامل ناکامی و رفع چالش‌های موجود بر سر راه دولتداری کارآمد و حاکمیت قانونی امری‌ست ضروری.
انتظار می‌رود صاحب‌نظران و کارشناسان امور سیاسی کشور با نگاه علمی و منصفانه کارنامه حکومت رئیس جمهور کرزی را مورد نقد و بررسی قرار دهد تا بتوانیم با نقد گذشته درس حکومتداری کارآمد و موثر را برای آینده ترسیم نماییم. بدون شک شناسایی نواقص و کاستی‌های گذشته می‌تواند افق روشن و دید مثبت و سازنده را پیشاروی سیاستمدارن و زعیم سیاسی آینده باز نموده و افغانستان را به کاروان توسعه وانکشاف همراه سازد.[۱]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- عبدالقیوم سجادی، ۱۳ سال تعامل و تقابل رئیس جمهور کرزی با سه قوه، وب‌سایت فارسی بی بی سی برای افغانستان (صفحه ویژه: میراث حکومت سیزده ساله حامد کرزی): سه‌شنبه ٢٣ سپتامبر ٢٠۱۴ - ٠۱ مهر ۱٣۹٣
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ وب‌سایت فارسی بی بی سی برای افغانستان