|
چگونه صدا در انسان تولید میشود؟
تولید صوت یا صدا در انسان یکی از مکانیسمهای بسیار ظریف و پیچیدهای است که در بین موجودات عالم منحصر بهفرد بهنظر میرسد. یکی از جنبههای مهم در مورد صدای انسان، کنترلی است که او بر آن دارد. انسان هم میتواند تا حدود زیادی عملکرد حنجرهاش را بهطور ارادی تغییر دهد، و هم میتواند صدای تولید شده را در حال عبور از مسیر صوتی دستخوش تغییراتی گرداند. همه افراد بهطور روزمره این تغییرات را بر صدای خود اعمال میکنند، ولی برخی از افراد در انجام این کار مهارت خاصی دارند و تغییراتی را در صدای خود اعمال میکنند که دیگران ظاهراً از اعمال آن تغییرات ناتوانند. میزان توانایی یا مهارت در ایجاد تغییرات مختلف در صدا، به میزان کنترلی بستگی دارد که فرد بر مکانیسمهای تنفس، آواسازی، تشدید صوت، و تولید صداهای گفتاری خود دارد.
صوت یا صدا در حنجره تولید میشود. صدایی که در حنجره تولید میشود، صدایی ضعیف، زمخت و ناخوشایند است. این صدای ضعیف، زمخت و ناخوشایند در حین عبور از حنجره، حلق، بینی و دهان دچار تغییرات مختلف و بسیار مهمی میشود. عملکرد قسمتهای مختلف اندامهای گفتاری باعث ایجاد این تغییرات میشود. هر قسمت از اندامهای گفتاری باعث ایجاد تغییر یا تغییرات خاصی در صوت یا صدای در حال عبور میشود.
جهت آشنایی با نحوه عملکرد اندامهای گفتاری در حین تولید صوت و گفتار، ابتدا به اختصار ساختار و عملکرد حنجره را شرح میدهیم و سپس به ساختار و عملکرد قسمتهای دیگر اندامهای گفتاری خواهیم پرداخت.
نمای قدامی ساختار غضروفی حنجره
| ▲ | ساختار و عملکرد حنجره |
حنجره وسیلهی تولید صدا در انسان است و میتوان آن را منبع تولید صدا نیز نامید. حنجره ساختار بسیار پیچیدهای دارد. در اینجا، ما به اختصار به ذکر برخی از موارد ابتدایی و مهم اکتفا میکنیم. حنجره دارای یک قسمت استخوانی و چند قسمت غضروفی است که شکل کلی ساختمان آن را حفظ میکنند. قسمت استخوانی، استخوان هایوئید نام دارد که اندکی بالاتر از ساختمان غضروفی حنجره قرار دارد. این غضروفها عبارتاند از غضروفهای کریکوئید، تایروئید، اپیگلوت، آریتنوئیدها، کرنیکیولیتها، و کیونئیفورمها. سه غضروف اول، غضروفهای فرد هستند که در خط وسط قرار دارند و نیمههای چپ و راست آنها دارای ساختار متقارن است. سه غضروف بعدی، بهصورت جفت هستند که هر کدام، با جفت مقابل خود در طرف دیگر متقارن است. این غضروفها با یکدیگر بهنحو خاصی اتصال دارند و ساختار حنجره را به گونهای شکل دادهاند که امکان عملکردهای بسیار ظریف ممکن شود. عضلات حنجره به این غضروفها اتصال دارند و انقباضهای بسیار ظریف و بسیار دقیق آنها شرایط لازم برای آواسازی را فراهم میسازد.
عضلات حنجره را میتوان به عضلات داخلی و خارجی تقسیم کرد. عضلات داخلی حنجره عبارتند از: کریکوتایروئیدها، کریکوآرتنوئیدهای خلفی، کریکوآریتنوئیدهای کناری، آریتنوئید عرضی، آریتنوئیدهای مایل، و تایروآریتنوئیدها. محل اتصال هر دو سر این عضلات، قسمتهایی از غضروفهای حنجره است. عضلات خارجی، که قسمت عمدهای از عضلات جلوی گردن را تشکیل میدهند یک سرشان به یکی از غضروفهای حنجره یا استخوان هایوئید متصل است و سر دیگرشان به قسمتهای مختلفی از گردن یا نواحی اطراف آن اتصال دارد.
عضلات کریکوتایروئید در دو طرف، بخش مهمی از چینهای صوتی را میسازند. نکتهی مهمی که ذکر آن در اینجا لازم است این است که چیزی بهنام تار در حنجره وجود ندارد بلکه قسمت مرتعش شونده در حنجره، ساختار چینمانندی دارد که در دو طرف بهصورت قرینه است و متخصصین آنها را چین صوتی مینامند. در بالای هر چین صوتی، یک چین کاذب وجود دارد که در حال استراحت، تنفس، و آواسازی، در وضعیت کناری قرار دارد. وجود این چینها باعث میشود تا در نمای حنجره از بالا، فقط بخش میانی هر چین صوتی قابل مشاهده باشد.
نمای حنجره از بالا در دو حالت استراحت و آواسازی
وظیفهی مهم عضلات داخلی حنجره، تنظیم قسمتهای مختلف آن بویژه چینهای صوتی برای آواسازی است. وظیفهی مهم عضلات خارجی حنجره، تنظیم جایگاه عمودی افقی حنجره در جلوی گردن در زمان آواسازی و استراحت است.
چینهای صوتی از قسمت جلو به یک دیگر متصل هستند و در قسمت عقب از یکدیگر جدا هستند ولی قابلیت دور و نزدیک شدن را دارند. دور و نزدیک شدن چینهای صوتی از یکدیگر، در اثر عملکرد عضلات داخلی حنجره انجام میشود. در حالت استراحت یا تنفس، چینهای صوتی از یکدیگر دور هستند و هوا آزادانه از بین آنها عبور میکند. در حالت آواسازی، چینهای صوتی در تماس با یکدیگر قرار دارند و هوا تمیتواند آزادانه از بین آنها عبور کند بلکه با فشار تنظیم شده تنفس، هوا از بین آنها عبور میکند و باعث ارتعاش چینهای صوتی میشود.
اگر در حین آواسازی، تماس لبه داخلی چینهای صوتی با فشار عضلانی بیشتر از حد معمول همراه باشد، بدیهی است برای خروج هوا از بین آنها و انجام آواسازی، فرد به فشار تنفسی بیشتر نیاز خواهد داشت که در اثر عملکرد عضلات بازدم با نیرویی بیشتر ایجاد خواهد شد. جهت رعایت بهداشت صوتی، لازم است هم تماس لبههای داخلی چینهای صوتی دو طرف با حداقل فشار لازم ایجاد شود، و هم فشار تنفسی به حداقل مقدار لازم برسد.
نمایی ساده از لایههای مختلف هر چین صوتی
نکتهی مهم دیگری که نباید از نظر دور بماند این است که هر چین صوتی، دارای یک لایه سطحی غشایی است که در زیر آن، لایهای نرم وجود دارد که لایهی عضلانی زیرین را در بر میگیرد. این لایهی غشایی است که در فرایند آواسازی مرتعش میشود. نیروی لازم برای ارتعاش این لایه غشایی نازک، توسط سیستم تنفسی تأمین میشود. در حین دم، چینهای صوتی کنار میروند و از یکدیگر فاصله میگیرند و هوای وارد شونده به آسانی وارد نای و ریهها میشود. در حین آواسازی، چینهای صوتی در اثر عملکرد عضلات داخلی حنجره بهیکدیگر نزدیک شده و از نظر طول و میزان کشش یا سفتی تنظیم شده و برای آواسازی آماده میشوند. سپس فشار بازدمی بهمیزان حسابشدهای باعث باز شدن دریچه بسته بین چینهای صوتی میشود. هوای بازدمی بهتدریج از بین چینهای بسته خارج میشود و آنها را به ارتعاش در میآورد. لذا، باید توجه داشت که نقش سیستم تنفس در آواسازی بسیار مهم است.
| ▲ | ساختار و عملکرد قسمتهای دیگر اندامهای گفتاری |
صدای تولید شده در حنجره، از قسمتهای مختلف حلق عبور میکند و اگر راه دهان بسته و راه دهان باز باشد، ضمن عبور از فضای دهان، از بین دندانهای پیشین و لبها خارج شده و وارد فضای بیرون میشود تا به گوش شنونده و حتی گوینده برسد. اگر راه بینی باز و راه دهان بسته باشد، صدا وارد فضای بینی میشود و از سوراخ بینی خارج خواهد شد؛ مانند حالتی که در حین تولید صدای /m/ پیش میآید. اگر راههای بینی و دهان هر دو باز باشند، صدا وارد حفرات بینی و دهان میشود و از بین لبها و همچنین از سوراخ بینی خارج خواهد شد.
نمایی از قسمتهای مختلف اندامهای گفتاری
حلق را میتوان به سه قسمت فوقانی یا خیشومی، میانی یا دهانی، و تحتانی تقسیم کرد. حلق دهانی درست در پشت فضای دهان قرار دارد. حلق تحتانی در پایین این قسمت از حلق واقع شده است، که صدای تولید شده در حنجره، ابتدا وارد این قسمت از حلق میشود. حلق خیشومی یا فوقانی در بالای حلق دهانی و در پشت نرم کام قرار دارد. در صورتی که راه بینی باز باشد، صدا قبل از ورود به حفره بینی وارد این قسمت از حلق میشود.
دهان یکی از مهمترین حفراتی است که قسمتهای بسیار مهمی از اندامهای گفتاری در آن قرار دارند. در کف دهان، زبان قرار دارد، که توسط قسمتهایی از فک پایین احاطه شده است. زبان به واسطه تنوع حرکتی زیاد و ایفای نقش در تولید اکثر صداهای گفتاری، مهمترین اندام گفتاری بهنظر میرسد. بههمین دلیل، در زبان فارسی به هر یک از گویشهای متفاوت متعلق به ملل مختلف، یک «زبان» گفته میشود.
در قسمتهای کناری حفرهی دهان، گونهها قرار دارند. در سقف دهان، کام قرار دارد، که دارای دو قسمت است. قسمت قدامی، سخت کام است که دارای استخوان است. قسمت خلفی، نرم کام است که بدون استخوان، نرم، و دارای قابلیت انعطاف و حرکت است. حرکت نرمکام به همراه دیوارههای خلفی و کناری حلق، باعث تنظیم باز و بسته شدن راه عبور هوا و صدا به حفره بینی میشود. یکی از نقشهای مهم کام، جداسازی حفرات بینی و دهان از یکدیگر است. و در قسمت خلفی، حلق میانی یا دهانی قرار دارد. در قسمت قدامی، دندانها و لبها قرار دارند. به واسطه عملکرد فک پایین، فاصلهی بین دندانها و لبها تغییر میکند ولی لبها، خود نیز امکان حرکت دارند. حرکت لبها باعث میشود تا تنوع حرکتی لبها بیشتر شود. بههمین واسطه، نقش لبها در گفتار بسیار مهم است.
حفرات حلق، بینی و دهان، علاوه بر اینکه مسیر عبور هوا و صوت، و همچنین محل تولید اکثر صداهای گفتار بهحساب میآیند، باعث تشدید صدای در حال عبور شده و بر بلندی و کیفیت آن اثر میگذارند. حرکت اندامهای گفتاری مختلف باعث تولید صداهای گفتاری مختلف میشود؛ مانند صداهای /i/، /u/، /s/، /l/، /k/، /f/، /v/.
[▲] يادداشتها
[▲] پینوشتها
Cricoid
Thyroid
Epiglottis
Arytenoids
Corniculates
Cuneiforms
Cricothyroids
posterior cricoartytenoids
lateral cricoarytenoids
transverse arytenoid
oblique arytenoids
thyroarytenoids
[▲] جُستارهای وابسته
□
[▲] سرچشمهها
□ امیری شوکی، یونس، جنابی، محمدصادق، قلیچی، لیلا، خداوردیپور، مریم، بهداشت صوت برای معلمان، [بیجا]: اندیشمند، چاپ اول، ۱٣٨۵،