 |
|
خاستگاه قرآن
از وحی تا کتاب مقدس
از وحی تا کتاب مقدس
به تازگی نسخه‌ای از قرآن در کتابخانه دانشگاه بیرمنگام بریتانیا پیدا شده که گفته می‌شود عمر آن دست کم به ۱۳۷۰ سال می‌رسد. با این حساب احتمال دارد این نسخه، قدیمی‌ترین قرآن موجود در جهان باشد. بهنام صادقی، استادیار مطالعات ادیان در دانشگاه استنفورد، در مقاله‌ای چگونگی کتابت و قرائت‌های مختلف قرآن را بررسی کرده است. مطلب حاضر ترجمه‌ای از این مقاله است که در مجله بی‌بی‌سی و به زبان انگلیسی منتشر شده است.
قرآن بین سال‌های ٦۱۰ تا ٦۳۲ میلادی، یعنی سال وفات حضرت محمد، به‌صورت تکه‌تکه و تدریجی بر او نازل شد.
از شواهد بر می‌آید که او آیه‌ها را تلاوت می‌کرد و کاتبان هم آنچه را که می‌شنیدند می‌نوشتند. برخی از صحابه بر آن شدند که همه سوره‌هایی را که به این‌گونه نشر داده شده بود را در یک جلد جمع کنند.
دانشگاه بیرمنگام ورق‌هایی را پیدا کرده که بین قدیمی‌ترین تکه‌های قرآن هستند
نتیجه این کوشش‌ها چند نسخه از این کتاب آسمانی بود که هر کدام‌شان به یکی از صحابه پیامبر تعلق داشت، نسخه‌هایی که امروزه ما به آن‌ها «مصاحف صحابه» می‌گوییم.
طی مدت کوتاهی بعد از وفات پیامبر، در هر گوشه‌ای از سرزمین‌های مسلمانان یکی از این مصاحف رایج شد. برای مثال، در کوفه، که شهر جدیدی در جنوب عراق بود، مصحفی که رواج پیدا کرد متعلق به یکی از اصحاب پیامبر بهنام ابن مسعود بود که برای زندگی به آن‌جا رفته بود.
| ▲ | یکسان‌سازی قرآن |
مصاحف صحابه بسیار به‌هم شبیه بودند. برای مثال، تفاوتی در ترتیب آیه‌های هر سوره وجود نداشت و بیشتر کلمه‌های آیه‌ها هم یکسان بودند. با این حال، بعضی از کلمه‌ها و عبارت‌ها با یکدیگر فرق داشتند.
این تفاوت‌ها از انتقال نیمه شفاهی متن ناشی می‌شد. یعنی از قبیل تفاوت‌هایی هستند که ما انتظار داریم در جریان انتقال سخنان شفاهی به یک متن نوشتاری به‌وجود آید.
بنا بر آموزه‌های اسلامی، محمد وقتی در غار حرا بود با جبرئیل روبه‌رو شد و اولین آیه‌های قرآن در آن‌جا به او وحی شد
این تفاوت‌ها در بعضی موارد باعث اختلاف در معنی می‌شدند، ولی در اصول بنیادی قرآن تغییری ایجاد نمی‌کردند. برای مثال، تاثیری بر مفاهیم مندرج در متن درباره ماهیت خدا نداشتند و وظایف مهم دینی را تغییر نمی‌دادند.
در حدود سال ٦۵۰ میلادی بود که عثمان، خلیفه سوم و یکی از اصحاب پیامبر، هیأتی را مأمور کرد تا بر اساس نسخه‌های موجود و دانش‌آگاهان به قرآن یک نسخه‌ی رسمی از قرآن تهیه کنند.
می‌توان حدس زد که او نگران تنوع متن مصاحف بود و می‌خواست با این کار یکنواختی متن را ترویج کند. او این نسخه‌ی رسمی را به شهرهای مختلف فرستاد و مردم هم از آن نسخه‌برداری کردند.
این «سنت متنی» عثمانی به مرور زمان در تمام سرزمین‌های اسلامی بر سنت متنی ابن مسعود و سایر صحابه غلبه پیدا کرد و در نهایت کاملاً جای آن‌ها را گرفت. به این ترتیب آرزوی عثمان برای این‌که متن قرآن در مکان‌های گوناگون یکسان باشد تحقق پیدا کرد.
| ▲ | قرائت‌های متفاوت |
عثمان موفق شد با این یکسان‌سازی تفاوت‌ها در متن را کاهش دهد، ولی نتوانست همه تفاوت‌ها را از بین ببرد. متنی را که عثمان رسمی اعلام کرد این قابلیت را دارد که به شیوه‌های گوناگون قرائت شود.
از آن‌جا که قرآن‌های اولیه به خطی نوشته می‌شدند که اعراب نداشت و بیشتر نقطه‌هایی هم که امروزه حروف را از هم متمایز می‌سازند نداشت می‌شد متن را به شکل‌های مختلف خواند.
روند جمع‌آوری همه آیه‌ها از منابع شفاهی و کتبی چند وقت طول کشید
البته وجود سنت شفاهی خیلی از قرائت‌های ممکن را رد می‌کرد و اختلاف‌ها به این ترتیب محدود می‌شدند. با وجود این چندین قرائت مختلف ظهور کرد. بعضی از آن‌ها معانی را عوض می‌کنند ولی هیچ کدام اصول بنیادی قرآن را تغییر نمی‌دهند.
برای مثال، شباهت کلمه‌ها در خط عربی باعث اختلاف قاری‌ها در خواندن آیه ۵۷ سوره ششم (انعام) شد. بعضی‌ها می‌خواندند «یقص الحق» به این معنی که خداوند حقیقت را می‌گوید، و بعضی‌ها می‌خواندند «یقض الحق» به این معنی که خداوند بر اساس حقیقت قضاوت می‌کند.
ولی از آن‌جا که قرآن سرشار از هر دو ایده است، هیچ کدام از این دو قرائت تاثیری بر پیام کلی متن نمی‌گذارند.
از آنچه مرورشد مشخص است که مسلمانان از ابتدای تاریخ اسلام با وجود بر خورداری از یک متن عمدتاً ثابت و یکنواخت شاهد درجه ای از تنوع متن بوده و آن را پذیرفته‌اند. مسلمانان به شیوه‌های گوناگون با این واقعیت تاریخی کنار آمده‌اند.
قرآن را کاتبان پیامبر نوشتند و مسلمانان از نوشته‌ها نسخه‌برداری کردند و امروزه میلیون‌ها کودک مسلمان هم‌چنان آن را حفظ می‌کنند
با این‌که عقاید مخالف همیشه وجود داشته‌اند و الان هم وجود دارند ولی نظر غالب این بوده که نسخه‌ها و قرائت‌های مختلفی که ریشه در صدر اسلام دارند همگی مورد تایید خدا هستند.
این نوع نگاه در این گفته قدیمی نمود پیدا کرد که خدا قرآن را در شکل‌های گوناگون نازل کرد و جزئیاتش بعدها توسط علمایی چون ابن الجزری که در قرن پانزدهم می‌زیست تکمیل شد.
| ▲ | مشاهدات نوین |
علوم قرآنی یک سنت بالغ و فاخر است که چندین قرن قدمت دارد. اما تکامل بخشی از ذات دانش است. نسخه‌های خطی بازمانده از چند قرن اول اسلام یکی از منابعی است که می‌تواند به دانش ما از تاریخ قرآن اضافه کند.
قرائت‌های متفاوت قرآن اصول بنیادی آن را تغییر نمی‌دهند
پیشرفت‌های فنی در دهه‌های اخیر و تلاش‌های بی‌وقفه دانشمندان متعدد باعث شده تاریخ‌گذاری رادیوکربنی به شیوه‌ای موثر و دقیق برای تشخیص عمر نوشته‌های خطی تبدیل شود؛ مخصوصاً اگر در بهترین آزمایشگاه‌های موجود در نقاطی چون آکسفورد، آریزونا و زوریخ انجام بگیرد.
اما بهترین دانشمندان هم می‌توانند در حین آزمایش دچار خطا شوند. یکی از راه‌های تشخیص خطا سنجش چند نمونه از یک نوشته خطی است.
آزمایش‌های متعددی که روی یک نوشته خطی بهنام «صنعا ۱» انجام شده (از جمله آزمایش جدیدی که من و محسن گودرزی به‌زودی منتشر خواهیم کرد) نشان می‌دهد که قدمت این نوشته به نیمه اول قرن هفتم باز می‌گردد.
محققان هر روز نسخه‌های خطی بیشتری را آزمایش می‌کنند که برخی از آن‌ها متعلق به قرن اول هجری هستند و این به‌معنی آینده‌ای جذاب برای علوم قرآنی است.
[▲] يادداشت‌ها
[▲] پی‌نوشت‌ها
بهنام صادقی، خاستگاه قرآن: از وحی تا کتاب مقدس، وب‌سایت فارسی بی‌بی‌سی: شنبه ٠۱ اوت ٢٠۱۵ - ۱٠ مرداد ۱۳۹۴
[▲] جُستارهای وابسته
□
[▲] سرچشمه‌ها
□ وب‌سایت فارسی بی‌بی‌سی