 |
|
خویدوده
ازدواج با محارم در دین زرتشتی
فهرست مندرجات
◉ ازدواج با محارم در دین زرتشتی
◉ خویشاوند پیوندی رازواره‌ای در آموزه‌ی پسین زرتشتی
◉ نتیجه‌گیری
◉ يادداشت‌ها
◉ پی‌نوشت‌ها
◉ جُستارهای وابسته
◉ سرچشمه‌ها
.
ازدواج با محارم در دین زرتشتی
«خویدوده در دین زرتشتی: ازدواج با محارم یا همخوابگی با محارم؟»، عنوان مطلبی است که رضا مرادی غیاث‌آبادی، آن را در چهارشنبه ۸ آذر ۱۳۹۱، در سایت پژوهشهای ایرانی منتشر کرده است. او پیش از آن (در دوشنبه ۲۸ اردیبهشت ۱۳۸۸)، مقاله‌ای «خویدوده: ازدواج با محارم در دین زرتشتی» را نیز در همین سایت اینترنتی خود نشر نموده است. آنچه در پی می‌آید، همین مقاله‌ی «خویدوده: ازدواج با محارم در دین زرتشتی» است.
امروزه برخی از کسانی که رویدادهای روزگاران باستان را بنا به ذوق و سلیقه بازگو می‌کنند و داده‌های تاریخی و متون کهن را به یکسو می‌نهند، چنین وانمود می‌کنند که «ثنویت» و «ازدواج با محارم» هیچ‌گاه در میان زرتشتیان واقعیت نداشته و «تهمتی» بوده که از روی عناد بازگو شده است. از سوی دیگر، سخنان و ادعاهایی را به مزدکیان و باورهای خرمدینی منسوب می‌دارند که با منابع تاریخی پشتیبانی نمی‌شوند.
نگارنده پیش از این در چند گفتار با نام‌های «آیین مزدک به‌روایت دینکرد - تنها متن بازمانده از گفتگوی زرتشتیان با روحانیت زرتشتی»، «حقوق زنان در عصر ساسانی»، «انتشار مأخذی مهم در زمینه‌ی ثنویت زرتشتی» و «تقویم نوساخته‌ی موسوم به سال‌نمای دینی زرتشتیان» به کوتاهی نمونه‌هایی از جعل و تحریف در داده‌های تاریخی و تعبیر و تفسیرهای ذوقی و دلخواهانه به‌جای پژوهشهای استوار و متکی بر اسناد و منابع را نشان داده است. با توجه به مأخذهای یادشده در گفتارهای بالا آشکار است که آنچه در باره‌ی مزدکیان گفته شده، در اصل در میان زرتشتیان روایی داشته و سپس به مزدکیان منسوب شده است.
نگارنده آهنگ آنرا داشت که در بخش دیگری از گفتارهای خود، به‌گونه‌ای مفصل‌تر از گذشته به مسئله‌ی ازدواج با محارم در دین زرتشتی بپردازد؛ اما با وجود گفتار عالمانه و روشنگرانه‌ی استاد جلیل دوستخواه که در جشن‌نامه‌ی بهمن سرکاراتی منتشر شده است، نیازی به ادامه‌ی نوشته‌ی خود نمی‌بیند. در بخشی از این مقاله، نامه‌ی کوتاهی که در پاسخ به پرسش استاد نوشته بودم نیز آمده است.
آقای دوستخواه در پایان گفتار خود پرسش انتقادیِ شایسته‌ای را پیش کشیده‌اند: «حال ِ زرتشتیان ِ امروزین و به‌ویژه رده‌های ِ فرهیخته و دانشور ِ آنان در هنگام ِ درمیان گذاشته‌شدن ِ چنین پُرسمانی با آنان، به‌خوبی دریافتنی‌ست و جای ِ شگفتی ندارد که ببینیم همواره می‌کوشند تا از آن فاصله بگیرند و از پاسخْ‌گویی سربپیچند و طفره بروند و - به‌اصطلاح - لاپوشانی کنند. آنان در کردار ِ دینی و اجتماعی و خانوادگی‌شان جایی برای چنین مقوله‌ای نمی‌شناسند و رسمی یا جُزْرسمی هم، بدان رفتار نمی‌کنند. امّا آیا این بدان معناست که حق دارند منکر ِ داده‌های متن‌های کهن نیز بشوند و سامان ِ پژوهشی را که انبوهی از خاست‌ْگاه‌ها و پشتوانه‌ها را در کارنامه دارد، برهم زنند؟»
لازم به یادآوری است که دین زرتشتی ارتباطی با شخص زرتشت ندارد و در زمان ساسانیان و با بهره‌گیری از نام زرتشت ساخته شده است.
| ▲ | خویشاوند پیوندی رازواره‌ای در آموزه‌ی پسین زرتشتی |
همْ‌کردْواژه‌ی پهلوی‌ی ِ خویدودَه / خویدودَس / خویتوک‌ْدات / خئودات[۱] و درونْ‌مایه‌ی ِ واقعی‌ی ِ آن، هنوز هم به‌گونه‌ی رازْواره‌ای دشوار و نیازمند ِ پژوهش و جُستار برجا مانده است. در گزارش‌های فارسی‌ی ِ متن‌های ِ پهلوی، تعبیرهایی همچون «ازدواج با خویشان»، «ازدواج با محارم» و «ازدواج با نزدیکان» را به‌جای آن می‌بینیم که بسیار مبهم و چون و چراپذیر و پرسش‌‌برانگیزست.
در گاهان، هیچ نشانی از ساختِ اوستایی‌ی ِ این ترکیب، نمی‌یابیم. در متن‌های برجامانده‌ی اوستایی‌ی ِ پسین، تنها پنج‌بار - که یک‌بار ِ آن‌هم تکرار ِ یکی از بارهای ِ پیشین است - (آن‌هم بی‌هیچ‌گونه سخنی درباره‌ی چیستی و چگونگی‌ی‌اش)، بدان برمی‌خوریم[٢] و در جای دیگری از این متن‌های ِ کهن، اثری از آن دیده نمی‌شود.[٣] امّا از آن‌جا که متن‌های پهلوی‌ای زرتشتی‌ای پسین، در روزگار ِ ساسانیان و سپس در نخستین سده‌های پس از فروپاشی‌ی شهریاری‌ی آن دودمان، بر پایه‌ی داده‌های متن‌های گسترده‌تر ِ اوستایی‌ای ِ تا آن‌زمان برجا مانده بوده، سامان یافته، ناگزیر باید پذیرفت که در اوستای باستانی، این تعبیر و گزارش ِ آن، کاربُردهای بیش‌تری داشته است.
به‌هر روی، امروز که آن اوستای دیرینه را در دسترس نداریم، همین متن‌های فارسی‌ی میانه‌ی برجا مانده و نیز گرته‌هایی از این درونْ‌مایه در متن‌های فارسی‌ای نو (فارسی‌ی دری)، پشتوانه‌ی کار ِ ما در این جُستار تواند بود.
مهمّ‌ترین متن‌های پهلوی که – کم‌وبیش – رویْ‌کردی بدین همْ‌کردْواژه دارند، مینوی ِ خِرَد، دینْکرد، داتِستان ِ دینیک (/ دادِستان ِ دینی)، گزیده‌های ِ زادسپرم، روایت ِ پهلوی، ارداویرافنامه و روایات ِ داراب هُرمَزدْیاراند.
مینوی ِ خِرَد، در بخش ٣۵، در پاسخ به این پرسش ِ «دانا» که: «کدام گناه، گران‌تراست؟»، ٣٠ گناه را برمی‌شمارد که چهارمین ِ آنها چُنین است: «کسی‌که ازدواج با نزدیکان (خویدودَه) را برهم زند.» و در بخش ٣۶ در پاسخ به این پرسش ِ همو که: «مردمان به چند راه و بهانه‌ی کار ِ نیک، به بهشت بیش‌تر می‌رسند؟»، ٣٣ «راه و بهانه» را برمی‌شمارد که نهمین ِ آنها چُنین است: «... کسی که برای دوستی ِ روان با نزدیکان ازدواج کند.»[۴] امّا در این متن، هیچ‌گونه روشنگری و گزارشی درباره‌ی چگونگی و چیستی‌ی این‌گونه پیوند، نیامده است.
به وارونه‌ی آن، دینکرد گزارشی گسترده در این زمینه دارد. درونْ‌مایه‌ی ِ بخش ٨٠ در کتاب سوم این متن با عنوان ِ «اعتراض ِ یک یهودی بر هیرْبَد در عیب دانستن ِ(؟) خویدودَه [یا نیز: بُنْ‌انگیزه‌یِ خویدودَه]، و چرایی ِ آنرا از وی خواستارشدن و پاسخ ِ هیرْبَد برابر ِ آموزه‌ی ِ دین ِ بهی»، یکسره ویژه‌ی پُرسْمانی در این راستا و فراگیر ِ چالش ِ یزدان‌ْْشناختی‌ی تمامْ‌عیاری میان ِ دو کیش ِ کهن ِ سامی و ایرانی است.[۵]
در این بخش از کتاب سوم، «هیرْبَد» (نماد ِ کارگزاران ِ آموزه‌ی کیش ِ زرتشتی)، برای برجا نگذاشتن ِ هیچ‌گونه ناروشنی در شناخت ِ چیستی و چگونگی‌ی خویشاوندْپیوندی، به رده‌بندی‌ی گونه‌های آن می‌پردازد و آنها را چُنین برمی‌شمارد:
-
١- همْ‌پیوندی‌ی ِ پدر با دختر.
٢- همْ‌پیوندی‌ی ِ پسر با مادر.
٣- همْ‌پیوندی‌ی ِ برادر با خواهر.
آن‌گاه با نگرشی به اسطوره‌ی ِ آفرینش در آموزه‌ی ِ مزداپرستی و به‌خواست ِ هرچه استوارترکردن ِ باور به خویشاوندْپیوندی و به‌دست دادن ِ نمونه‌های ازلی و مینَوی از این کُنِش، به بحثی علّت‌جویانه و خاستگاه یابانه می‌پردازد تا تخم ِ هرگونه چون و چرا و شکْ‌وَرزی در روایی‌ی ِ این‌گونه پیوند را در دلْ‌ها بخشکاند.
فراهمْ‌آورندگان ِ دینکرد، در گزارش ِ بُنیادْشناختی‌ی ِ این همْ‌پیوندی‌ها‌ی ِ سه‌گانه، نوشته‌اند:
«خداوند> خود، پدر ِ سْپَنْدَرْمَذ، زمین، است؛ همان زمینی که از آفرینشْ (az-dahišn / خلقتاً) مادینه «بوده» است. خداوند از او (= از زمین) نر را آفرید؛ کیومرث را، که نامش به «مرد ِ نخستین» ترجمه می‌شود؛ ویژه آن‌که، کیومرث زنده و گوینده و میراست. شناسنده‌های ِ (مُعَرّف‌های ِ) کیومرث، ویژستانه در این سه واژه آمده‌اند: «زنده»، «گوینده» و «میرا»؛ دو تا از شناسنده‌ها، یعنی «زنده» و «گوینده»، از آفرینش ِ پدر، جهانْ‌آفرین، هستی‌گرفته‌اند؛ یکی از شناسنده‌ها، یعنی «میرا»، «هم بر کیومرث و هم بر مردمیان»، دررسیده از تازش ِ اهریمن است. آن <سه> شناسنده، بر تمامی ِ مردمیانی که از تخمه‌ی ِ آن مرد (= کیومرث)اند، تا به روز ِ نوسازی‌ی ِ جهان به آنان دوسیده است. و در این زمانه، نیز اگر پدری از دختر ِ <خود> نر آفریند، بر آن، نام ِ «خُویدودَهی ِ پدر-دختر» می‌نهند. این را نیز برابر ِ یکی از آموزه‌های دین برمی‌گویم که: زمانی که کیومرث بمرد، نطفه <ی ِ او> – که «تخمک» نامیده می‌شود– اندر سْپَنْدَرْمَذ، زمین، افتاد؛ یعنی نطفه‌اش بر مادرش «فروافتاد»؛ و به‌سبب ِ آن، «تخمک ِ» مَشْیْ و مَشْیانه «در دامان ِ سْپَنْدَرْمَذ، زمین»، به یکدیگر درپیوست (؟)؛مَشْیْ و مَشْیانه‌ای که پسر و دختر ِ کیومرث و سْپَنْدَرْمَذاند: بر آن، نام ِ «خُویدودَهی ِ پسر-مادر» نهاده‌اند. مَشْیْ و مَشْیانه به بویه‌ی ِ فرزندْخواهی، با یکدیگر نری و مادگی ورزیدند: و بر آن، نام ِ «خُویدودَهی ِ برادر- خواهر» نهاده‌اند. و ایشان (= مَشْیْ و مَشْیانه‌ی ِ برادر و خواهر)، بسی جُفت‌ها زاییدند [یا نیز: از ایشان بسی جُفت‌ها زاییده شده است]، جُفت‌هایی که زن و شوهر ِ یکدیگر بوده‌اند. و تمامی ِ مردمانی که <پیش از اینِ> بوده‌اند و نیز «پس از اینِ» خواهندبود، همگی از بُن‌ْتخمه‌ی ِ «خُویدودَه »اند و این چَم (= دلیل)، بسی پذیرفتنی (gīihrč / سرشتین / طبیعی) است که پس از آفرینش ِ اندازه شناسانه‌ی ِ(?ku handāzišn) ایزد (؟)، افزایش ِ «شمار ِ» مردمان ِ همه‌ی ِ کشورها از «خُویدودَه» باشد؛ «و این در آموزه های دین» پیداست.»[٦]
در کتاب ِ پنجم ِ همین متن نیز، در بخش ٩، از باورمندی به خویدودَه، در شمار ِ کُنِش‌هایی که «اهمیّت ِ ویژه» دارند، یادشده است.[٧]
هم‌چُنین بخش ١٨، درباره‌ی خویدودَه نام دارد و نویسندگان، بر ایزدینه و نهادینه و دینی‌بودن ِ پیوند ِ زناشویی با خویشان ِ نزدیک از آغاز ِ آفرینش، تأکید می‌ورزند و سودمندی و پاداش ِ آنرا یادْآور می‌شوند. آنان، این کردار را همْ‌ارز با باورمندی به بنیاد ِ دین قلمْ‌داد می‌کنند و دو‌ازده دلیل و پشتوانه را برای بایستگی‌ی آن، برمی‌شمارند که واپسین آنها چُنین است: «پیام‌آوران و پیغمبرانی چند (بر آن تأکید کرده‌اند) و به‌ویژه اندرز ِ اشو زرتشت ِ پاک هست از سوی ِ آفریدگار اورمزد، هنگامی که خود (به‌حضور ِ او) رسید تا فرمان ِ او را بشنود.»[٨]
تدوین‌کنندگان ِ این متن، به کلّی‌گویی و مبهمْ‌نویسی بسنده می‌کنند و هیچ پاسخی به این پرسش‌های ِ مقدّر نمی‌دهند که این «پیام‌آوران و پیغمبرانی چند»، چه کسانی بوده‌اند و در کجا «بر آن (خویدودَه) تأکید کرده‌اند» و زرتشت - که به تحقیق جُز گاهان ِ پنج‌گانه، اثری از او بر جا نمانده است و در آن اندرزْسرودها نیز (چُنان‌که گفتیم) هیچ اشاره‌ای به این کُنِش ندارد - در کجای دیگر، چُنین «اندرز»ی را «از سوی ِ آفریدگار اورْمَزد» بیان داشته است؟ آنان عبارت ِ اخیر را در پایان ِ برشماری‌ی ِ همه‌ی ِ دلیل‌ها و پشتوانه‌هاشان آورده‌اند تا مُهر ِ تأیید و تأکید نهایی بر پیشْ‌گفته‌هاشان زده باشند و پیروان ِ جزمْ‌باور ِ خود را مُلزم به پذیرش بی‌چون و چرای آنها کنند. امّا از دیدگاه ِ پژوهنده‌ی آزاداندیش و خِرَدْوَرزی که زرتشت را شاعر - فیلسوفی اندرزگر و رهنمون ِ مردمان به «هومَتَ، هوخْتَ، هووَرْشْتَ» (اندیشه‌ی ِ نیک، گفتار ِ نیک، کردار ِ نیک) می‌شناسد و «اهورَمَزدا» (/ «مَزدااَهورَ»)ی ِ مورد ِ اشاره‌ی ِ او را نه یک خدای عرشْ‌نشین و فرمانروای خودکامه‌ی ِ جهان و هرچه در آن‌ست، بلکه نماد ِ «برترین خِرَد و دانایی» در جهان ِ هستی و والاترین ارزش در زندگانی‌ی ِ آدمیان می‌داند (همان‌که فرزانه‌ی ِ توس، دوهزاره پس از زرتشت، «خداوند ِ جان و خِرَد»ش نامید و فرازترین چَکاد ِ «اندیشه»اش خواند)، این‌که زرتشت در ناکجایی با «آفریدگار اورْمَزد» ِ خیالْ ساخته، دیدار داشته و «اندرز» به ورزیدن ِ «خُویدودَه» را (با این شرحی که دینکردنویسان برایش دادهاند) از وی شنیده و در جایی (که هیچ‌کس نمی‌داند کجاست!) برای مردمان بازگفته باشد، پذیرفتنی نیست.
افزونِِ بر آنچه گفته شد، فراهمْ‌آورندگان ِ دینکرد، در هر دو کتاب ِ سوم و پنجم ِ این متن، بر شماری دلیل‌های ِ رفتاری، اخلاقی، خانوادگی، اجتماعی و اقتصادی، مانند ِ آشنایی‌ی ِ بیش‌تر و بهتر ِ دو سوی ِ چُنین پیوندی با پیشینه و خُلق و خوی ِ یکدیگر و بالاتر بودن ِ ضریب ِ اطمینان در پایداری‌ی ِ پیمان و پیوند و - از همه مهمّ‌تر - نگاه‌داشت ِ هنجارهای ِ زندگی‌ای خانوادگی و دارایی‌ی ِ تیره و تبار، در راستای ِ توجیه ِ بایستگی‌ای ِ پایْ‌بندی به ورزیدن ِ «خُویدودَه» نیز تأکید می‌وَرزند که در فرآیند ِ زندگی‌ای اجتماعی و اقتصادی‌ی مردم، دریافتنی‌تر از آموزه‌ی ِ دینی‌ست.
گرته‌ی کمْ‌رنگ‌تری از این رویکرد را تا به امروز و حتّا در جامعه‌ی ِ مسلمان ِ ایران، می‌توان دید. کوشش ِ بسیاری از خانواده‌ها در سامان‌دادن ِ زناشویی در میان ِ زوج‌های خویشاوند ِ نزدیک (هرچند نه بدان نزدیکی که در شرح ِ «خُویدودَه» دیدیم) و رواج ِ زبان‌ْْزدی مانند ِ «عقد ِ دختر ِ عمو و پسر ِ عمو در آسمان ِ هفتم بسته شده است»، نشانه‌گونه‌ای از آن کُنِش ِ دیرینه را در خود دارد.
در روایت ِ پهلوی نیز به گستردگی از «خُویدودَه» سخن به‌میان آمده و در اشاره به بُنیاد و خاستگاه و پشتوانه‌ی مینَوی و ازلی‌ای آن، حتّا از مهرْوَرزی و همْ‌کناری و دست در گردن داشتن ِ «اهورَمزدا» و دخترش «سْپِندارمَذ» یادشده و سپس، چندان پاداش و مزد ِ گیتیانه (اَستومَند) و مینَوی برای ِ این کُنِش برشمرده شده است که هیچ‌کار و کرداری در جهان همْ‌تراز ِ با آن نیست.
افزون بر این، در این متن نیز مانند ِ دینکرد، بیان ِ دلیل‌های ِ رفتاری، اخلاقی، خانوادگی، اجتماعی و اقتصادی را می‌بینیم که گسترده تر و توجیه‌گرانه‌تر از آن متن هم هست. از جمله، می‌خوانیم که: «... همه‌ی ِ بی‌چیزی (= فقر)، نیاز (؟) و خشکی (= قحطی) از آن جهت به مردمان رسید که مردان از شهر ِ بیگانه، از روستای ِ بیگانه و از کشور ِ بیگانه آمدند و زن کردند (= زن گرفتند) و هنگامی‌که زن را ببردند، پدر و مادر، بر این گریستند که دختر ِ ما را به بردگی همی برند.»[۹]
فراهمْ‌آورنده و نگارنده‌ی ِ گزیده‌های ِ زادْسپَرَم، این کنش را چندان نهادینه و پذیرفته می‌شمرده، که نیازی به‌هیچ‌گونه گزارش و روشنگری نمی‌دیده است. او تنها به این بسنده کرده است که در پاره‌ی ِ ٢۶ از این دفتر، در زیر ِ عنوان ِ «درباره‌ی سه قانون که زردشت به برتری آموخت (= تعلیم‌داد)»، بنویسد: «سوم خُویدودَه کنید که برای ادامه‌ی نسل ِ پاک، بهترین ِ کارهای ِ زندگان است و عامل ِ نیکْ‌زایی ِ فرزندان است.»[۱٠]
در داتِستان ِ دینیک (دادِستان ِ دینی)، بخش ِ ۶۴ (بندهای ِ ٣-٧)، بخش ۶۵ (بندهای ٢-٣) و بخش ِ ٧٧ (بندهای ِ ٢ و ۴) نیز، همان گزارش ِ خاستگاه‌جویانه‌ی دینکرد را با گستردگی‌ی ِ نسبی می‌خوانیم.[۱۱]
در روایات ِ داراب هُرمَزدْیار، آمده است: «اورمَزد گفته است هرچند پیوند نزدیک‌تر، بسیارْ کِرفِه‌تر (با ثواب‌تر) و جهد و کوشش نمایند پسر ِ برادر و دختر ِ برادر به یکدیگر بدهند و پسر ِ خواهر و دختر ِ برادر به یکدیگر...»[۱٢].
با همه‌ی تأکیدی که تدوین کنندگان ِ متن‌های ِ پیشْ‌گفته بر ازلی و مینَوی بودن ِ فرمان ِ «خُویدودَه» می‌کنند، در بُندَهش ِ ایرانی (بزرگ) - متنی که درونْ‌مایه‌ی ِ آن بُنیادهای ِ آفرینش از دیدگاه ِ آموزه‌ی دینی‌ی ِ زرتشتی است - اشاره‌ی سر راستی بدان نرفته است و تنها سخنی که در این متن، درباره‌ی زناشویی‌ای ِ مَشْی و مَشْیانه به‌عنوان ِ خواهر و برادر در آغاز ِ آفرینش و نیز زناشویی‌ی هفت جفت فرزندانِ آنان با یکدیگر، گفته شده، گویای ِ گونه‌ای رویْ‌کرد به بنیاد ِ کُنِش ِ خُویدودَه است. امّا در بُندَهش ِ هندی (کوچک) می‌خوانیم که: «اندر دین، گفته‌شده است که [دیو ِ] خشم به پیش ِ اهریمن هجوم بُرد و او را گفت که من اندر گیتی نروم؛ زیرا اورْمَزدْخُدای اندر گیتی سه چیز آفریده است که من [بدان] آمیختن نتوانم. اهریمن گفت بگو که آن سه چیز چیست؟ خشم گفت که گاهَنْبار[۱٣] و مَیَزْد[۱۴] و خُویدودَه. اهریمن گفت که اندر گاهَنْبار بِرَس؛ اگر یکی از ایشان چیزی بدزدید، گاهَنْبار شکست و کارْ همه به [کامه‌ی] تو است. به مَیَزْد یِرَس؛ اگر ازیشان یکی سخن‌بگفت، مَیَزْد بشکست و کارْ همه به کامۀ تو است. خُویدودَه را بِهَل؛ زیرا من چاره‌ی آن را ندانم؛ زیرا کسی که سه‌بار به نزدیک ِ [زن ِ مَحْرَم] شد، از خویشی ِ اورْمَزد و امْشاسْپندان جدانباشد.»[۱۵].
در ارداویرافنامه (گزارش ِ سفر ِ مکاشفه‌ای‌ی ِ ارداویرا‌‌ف به بهشت و دوزخ)، آمده است: «چون دیگرْ گام را به گفتار ِ نیک [به] ماه‌پایه فراز نهادم، آن‌جای که گفتار ِ نیک مقیم است، آن بزرگْ انجمن ِ پرهیزگاران را دیدم. پرسیدم از سروش ِ پرهیزگار و ایزدْ آذر که: این جای، کدام و این روان‌ها کیستند؟ سروش ِ پرهیزگار و ایزدْ آذر گویند که: این‌جای، ماه‌پایه و این روان‌های کسانی است که به گیتی یَشت نکردند و گاهان نسرودند و خویدودَه نورزیدند و به دیگرْ کِرفِه‌ها بدین جای آمده‌اند. روشنی ِ ایشان به روشنی ِ ماه همانندست.»[۱٦] و در جایی دیگر: «دیدم روان ِ آن خویدودَهان[۱٧] را در آن روشنی ِ نیرومندْآفریده که به بلندی ِ کوهی روشنی از او می‌تابید. مرا ستودنی در نظر آمد.»[۱٨] و باز در جایی دیگر: «آن‌گاه روان ِ زنی را دیدم که ماری زورمند به تن [او] فراز شد و به دهان [وی] بیامد. پرسیدم که: این تن، چه گناه کرد که روان[ش] چُنان گرانْ پادافراه بَرَد؟ سروش ِ پرهیزگار و ایزدْ آذر گویند که: این روان آن زن است که خویدودَه را تباه کرد.»[۱۹]
چُنین است گزینه‌ای از آنچه در متن‌های برجامانده‌ی کهن، درباره‌ی خویدودَه آمده است و پژوهنده‌ی امروزین را - دست ِ‌کم تا اندازه ای - با صورت و طرح ِ مسأله آشنا می‌کند. از متن‌های اوستایی و فارسی‌ی میانه که بگذریم، در ادب ِ فارسی‌ی ِ دری، در دو متن ِ شاهنامه و ویس و رامین (نزدیک‌ترین و پیوسته‌ترین متن‌ها به فرهنگ و ادب ِ باستانی)، ردّ پاهایی آشکار از این کُنش به چشم می‌خورد. در شاهنامه، دو مورد ِ از آن را می‌بینیم که یکی در داستان ِ جنگ ِ ایرانیان و تورانیان (گشتاسپ و ارجاسپ) و دیگری در روایت ِ شهریاری‌ی ِ بهمن پسر ِ اسفندیار و نبیره‌ی گشتاسپ است.
نکته‌ی چشمْ‌گیر و درخور ِ تأکید از دیدگاه ِ این پژوهش، جای داشتن ِ یکمین نمونه از این دوگانه، در بخش ِ گشتاسپْ‌نامه‌ی ِ سروده‌ی ِ دقیقی (با شهرت ِ زرتشتیگری‌ی ِ او) و هر دو نمونه، در کارنامه‌ی ِ خاندان ِ گشتاسپ، نخستین پذیرندگان و پشتیبانان و گسترندگان ِ کیش ِ زرتشتی است. در مورد ِ یکم، گشتاسپ پس از کشته شدن ِ برادر و سردار ِ برزگ ِ سپاهش زَریر در جنگ با ارجاسپ ِ تورانی و به اسیری گرفته شدن ِ دخترانش به‌آفرید و هُمای بر دست ِ تورانیان، سوگند می‌خورد که هر کس به رزم ِ تورانیان بشتابد و کین ِ زریر را بازْ خواهد، دخترش هُمای را به پاداش بدو خواهد داد. امّا هیچ یک از رزمْ‌آوران بدین کین‌ْْخواهی گام پیش‌نمی‌گذارد؛ جُز اسفندیار (برادر ِ هُمای) که مرد ِ این میدان می‌شود و آن کار ِ گران را به سرانجام می‌رساند و هم به دست ِ اوست که در پی ِ هفتخان ِ دشوار، به‌آفرید و هُمای از گرفتاری در رویینْ‌دژ توران رهایی می‌یابند.
پس، بر پایه‌ی ِ این روایت، زناشویی با هُمای، پاداشی است که از سوی ِ گشتاسپ به اسفندیار، برادر ِ آن بانو ارزانی داشته شده است؛ هرچند که داستان، از این فراتر نمی‌رود و سخنی از صورت پذیرفته بودن ِ زناشویی‌ی ِ این برادر و خواهر، به‌میان نمی‌آورد. به دیگرْ سخن، در این روایت، تنها به گونه‌ای نظری، بر رواداری‌ی ِ یکی از گونه‌های ِ خویشاوندْپیوندی (به همان شرحی از آن که در متنی چون دینکرد به‌وصف درآمده است و پیش‌تر در همین گفتار، بازآوردم)، انگشت ِ تأکید گذاشته شده است. (برای ِ خواندن ِ متن ِ کامل ِ این روایت ← شاهنامه به کوشش ِ جلال خالقی مطلق، انتشارات مزدا با همکاری ِ بنیاد میراث ایران، کالیفرنیا و نیویورک – ١٣٧۵، دفتر ِ پنجم، ص ١٣۴ و پس از آن = چاپ مسکو، جلد ِ ششم، ص ١٠٧ به بعد).
امّا نمونه‌ی ِ دوم و کامل ِ خویشاوندْپیوندی (گونه‌ی ِ پدر و دختر) را - چُنان‌که پیشْ‌تر اشاره‌کردم - در بخش ِ پادشاهی‌ی ِ بهمن پسر ِ اسفندیار، می‌یابیم. در این روایت، بهمن، دختر خود هُمای (دارای ِ لقب ِ چهرْآزاد / چهرْزاد / شهرْآزاد / شهرْزاد به معنای ِ آزاده‌نژاد / نیکْ‌تبار) را به همسری برمی‌گزیند و از آن دو، فرزندی به نام ِ دارا (داراب) به جهان می‌آید.
فردوسی – که از یکسو این روایت را در خاستگاه‌ها و پشتوانه‌های ِ کارش داشته و پایْ‌بند ِ امانتْ‌داری بوده و از سوی ِ دیگر، چُنین کُنشی را با باورهای اسلامی‌ای ِ خود و جامعه‌ی ِ مسلمان ِ روزگارش ناسازگار می‌دیده – راه ِ میانه را برگزیده و روایت را به کوتاهی‌ی ِ هرچه تمامْ‌تر و با نسبت‌ْدادن ِ آن به کیش ِ نیاکان ِ دیگرْاندیش و دیگرْباور، آورده و شتابْ‌زده و بی هیچ‌گونه چون و چرایی از آن گذشته‌است: «... یکی دخترش بود، نامش هُمای / هنرمند و بادانش و پاکْ‌رای / همی خواندندی وُرا چهرْزاد / ز ِ گیتی به دیدار ِ او بود شاد / پدر درپذیرفتش از نیکوی / بر آن دین که خوانی همی پهلوی / هُمای ِ دل ْافروز ِ تابنده‌ماه / چُنان بُد که آبستن آمد ز ِ شاه ...» (← شاهنامه، همان. ص ۴٨٣ = چاپ مسکو، همان. صص ٣۵١-٣۵٢).
بدین سان، روایت ِ فردوسی – با همه کوتاهی و ابهام و سرْبستگی‌اش – به سبب ِ پیوسته‌بودن ِ پیشینه‌ی ِ آن به خُوتایْ‌نامگ (= خُدایْ‌نامه) روزگار ِ ساسانی (عصر ِ چیرگی‌ی ِ بی‌چون و چرای ِ آموزه‌ی ِ زرتشتی‌ی ِ پسین)، رهنمود ِ روشن و گواه ِ استواری بر پذیرفتگی و اعتبار و اهمیّت ِ کُنش ِ خویشاوندْ پیوندی از دیدگاه ِ موبدان و هیربَدان ِ دینْ‌سالار ِ آن دوران، به‌شمار می‌آید.[٢٠]
فراتر از شاهنامه، در کتاب‌های تاریخی نیز، بارها به نام ِ هُمای و - گاه - اشاره به پیوند ِ همْسری‌ی او با پدرش بهمن، برمی‌خوریم. بیرونی، طبری و دینوری - در اخبارالطّوال- این نام را خُمانی و ثعالبی، خُمای نوشته‌اند که برآیند ِ آوانوشت‌ْْهای ِ چندگونه‌ی ِ دبیره‌ی ِ پهلوی‌ست. همین نام در پاره‌ای از خاستگاه‌ها، از جمله در تاریخ ِ پیامبران و شاهان ِ حمزه‌ی اصفهانی، شمیران (= سمیرامیس) و در مُجمل‌التّواریخ و القصـص، شمیرانْ‌دُخت آمده‌است. نویسنده‌ی کتاب ِ اخیر، ازین هم فراتر رفته و در انتساب ِ این بانو به بهمن، شکّ ورزیده و او را دختر ِ حارث، مَلِک ِ مصر و یا زاده‌ی ِ آن دختر شمرده‌است (ص ٣٠). در بهمنْ‌نامه نیز هُمای، دختر ِ مَلِک ِ مصر و زن ِ بهمن، نه دختر ِ او خوانده‌شده‌است (← ذ. صفا، حماسه‌سرایی در ایران، ص ۵۴٣). ابن‌البلخی به روایت ِ زناشویی‌ی ِ هُمای با پدرش بهمن، اشاره‌می‌کند؛ امّا آن را نادرست می‌شمارد و می‌نویسد که او دوشیزه از جهان رفت (فارسْ‌نامه، ص ۵۴ به گفتاوَرد ِ کریستن سن در کیانیان، بخش ِ ۶).
ریشه‌ی ِ شکّ‌وَرزی‌ی ِ نویسندگان ِ این کتاب‌ها در تبارْشناسی‌ی ِ هُمای را باید در اکراه و پرهیز ِ آنان از پذیرش و نقل ِ روایت ِ زناشویی‌ی ِ او با پدرش بهمن جُست که در دوره‌ی ِ اسلامی، کاری حرام و خلاف ِ شرع و سزاوار ِ عقوبتی سنگین به‌شمار می‌آمده است. امّا کریستن‌سن، خود، ازهمه‌ی ِ این چون و چراها و ناباوری‌ها فراتررفته و کُلّ ِ روایت ِ بودن ِ زنی به نام ِ هُمای دختر ِ بهمن در حماسه‌ی ایران را ساختگی و برآیند ِ افسانه‌پردازی‌های ِ روزگاران ِ کهن و همْ‌آمیزی‌ی ِ افسانه‌های ِ دیرینه با پاره‌ای از روایت‌ها در خاستْ‌گاه‌های ِ یونانی و یهودی شمرده و نوشته است: «ساختگی‌بودن ِ روایت‌های ِ وابسته به دو دارا (پسر و نبیره‌ی ِ هُُمای به گزارش ِ شاهنامه و برخی کتاب‌های ِ دیگر) قطعی و آشکارست؛ بدین معنی که با گرته‌برداری از روی ِ شخصیّت ِ هُمای دختر ِ گشتاسپ، هُمای ِ دیگری ساخته و او را دختر ِ بهمن شمرده‌اند و نیزبا تعیین ِ برادری به نام ِ ساسان برای ِ دارا (پسر ِ هُمای) – که سزاوار ِ جانشینی‌ی ِ بهمن بوده‌است – حقّ ِ ساسانیان برای ِ میراثْ‌داری‌ی ِ تاج و تخت ِ کیانیان را به اثبات رسانده و در یک تبارْنامه‌ی ِ ساختگی، دودمان ِ ساسانیان را به کیانیان پیوسته‌اند.» (کریستن سن، کیانیان، بخش ِ ۶).
هرچند که با درونْ‌مایه‌ی ِ تبارْنامه‌سازی‌ی ِ دودمان‌های فرمان‌ْروا برای ِ خود، در هر دو بخش ِ پیش و پس از اسلام ِ تاریخ ِ ایران، به خوبی آشناییم و نمونه‌های چندی از آن را می‌شناسیم و به‌کار بستن ِ چُنین تمهیدی از سوی ِ ساسانیان نیز چندان دور از ذهن نمی‌نماید، برداشت ِ «قطعی و آشکار» ِ کریستن‌سن در این مورد ِ ویژه، هنوز جای ِ چون و چرا دارد و این پرسش‌های ِ کلیدی را به‌میان می‌آورد که: ١) آیا فردوسی با بسیار نزدیک‌بودن ِ پشتوانه‌ها و خاستگاه‌های ِ روایت‌هایش به خُدایْ‌نامه‌ی ِ ساسانی از سویی و پروا و پرهیز ِ آشکارش از طرح ِ روایت ِ زناشویی‌ی ِ هُمای و بهمن، از سوی ِ دیگر، نمی‌توانسته است با شکّ‌وَرزی نسبت به درستی‌ی ِ اصل ِ روایت ِ درکاربودن ِ نقشْ‌وَرزی به‌نام ِ هُمای دختر (و سپس همسر ِ) بهمن، کلّ ِ روایت را برنگزیند و کنار بگذارد و خیال ِ خود و دیگران را آسوده کند؟ ٢) آیا می‌توان در همْ‌سویی‌ی ِ فراهمْ‌آورندگان ِ خُدایْ‌نامه‌ی ِ ساسانی با دینْ‌سالاران ِ سختْ‌گیر و جزمْ‌باور ِ آن روزگار – که آشکاره‌گویی‌ی ِ متن ِ دینی‌ی ِ مهمّی همچون دینکرد و اشاره‌های ِ دیگرْمتن‌های ِ پهلوی در تأیید ِ «خویشاوندْپیوندی»، بازتاب ِ دیدگاه‌های ِ آن‌هاست – تردیدی روا داشت و جدا از مسأله‌ی ِ تبارْنامه سازی‌ی ِ ساسانیان، اصیل‌بودن ِ موردی همچون روایت ِ پیوند ِ هُمای و بهمن (در خاندان ِ گشتاسپ ِ پشتیبان ِ دین) را در برابر ِ نشان ِ پرسش گذاشت؟ می‌بینیم که گذار از پیچ و تاب‌های ِ این چیستان، چندان هم آسان نیست و در پی‌گیری‌ی ِ پژوهشهای ِاستاد ِ بزرگی همچون کریستن سن، پرونده‌ی ِ همچنان گشوده‌ی ِ این پُرسْمان، نیازمند ِ کوشش و کُنِش ِ بیش‌تری است تا به پاسخی پذیرفتنی برسد.
دومین مورد از طرح ِ این درونْ‌مایه در ادب ِ فارسی‌ی ِ دری را - چُنان‌که پیش تر اشاره رفت - در منظومه‌ی ِ غنایی‌ی ِ ویس و رامین (با نزدیک به ٩٠٠٠ بیت) می‌یابیم که فخرالدّین اسعد ِ گرگانی در سده‌ی ِ پنجم ِ هجری از روی متنی پهلوی، بازمانده از روزگار ِ پارتیان (اشکانیان)، به نظم ِ فارسی سروده است. این دیگر، نمونه‌ای کوتاه و اشاره‌وار و سربسته و همراه با پروا و پرهیز از کُنِش ِ خویشاوندْپیوندی نیست؛ بلکه بُنْ‌مایه و گوهر ِ آن است که در ساختاری ادبی از گونه‌ی ِ «غنایی»، در چهارچوب ِ داستانی پُرشور و تنْ‌کامه‌خواهانه (Erotic)، به نمایش درآمده‌است.
محور این اثر ِ یگانه - که سپس الگو و سرمشقی برای سرایش ِ بخش‌های ِغنایی‌ی ِ پنج گنج ِ نظامی‌ی ِ گنجه‌ای گردید - دلْدادگی‌ی شیفته‌وار و مهرورزی‌ای ِ پرشور و گستاخانه‌ی ِ دختر و پسری به‌نام‌های ویس و رامین است که در فرآیند ِ شکلْ‌گیری‌اش، با رویدادها و پیچ‌وخمْ‌های دشوار و سهمْ‌گین رویارو می‌شود و همین امر بر شورانگیزی و کشش ِ آن می‌افزاید و خواننده (به‌ویژه خواننده‌ی ِ جوان و مهرْجوی) را سودایی می‌کند و به ناکجاآباد ِ عاشقان ِ پُرتب و تاب می‌کشانَد. بی‌سبب نبود که در جامعه‌ی ِ ایستا و سنّتی و محافظه‌کار ِ ایران در هزاره‌ی ِ اخیر، خواندن ِ ویس و رامین برای ِ زنان، روادانسته نمی‌شد[٢۱].
زنده‌یاد صادق هدایت در گفتاری با عنوان ِ چند نکته از ویس و رامین، از جمله می‌نویسد: «... آنچه ویس و رامین را از سایر ِ رومان‌های ِ عاشقانه‌ی باستان ممتاز می‌سازد، نُخُست موضوع ِ کتاب است؛ زیرا برخلاف ِ پهلوانان ِ دا‌ستان‌های عشقی ِ قدیم – که عموماً از افسانه‌ها و یا اشخاص ِ تاریخی گرفته‌شده‌اند و داستانْ‌سرا کوشیده‌است که از جزئیّات ِ زندگی ِ آنها به خواننده درس ِ اخلاق و دلاوری و گذشت و غیره بیاموزد – موضوع ِ ویس و رامین، بسیار گستاخانه انتخابْ‌شده و گویا به‌همین علّت، پهلوانان ِ آن خیالی‌اند و با افسانه و تاریخ وفق نمی‌دهند. به‌طور ِ خیلی خیلی خلاصه، موضوع ِ داستان، عشق ِ متقابل ِ شهوانی و افسارگسیختۀ دختری به‌نام ِ ویس وپسری به‌نام ِ رامین، برادر ِ شاهْ‌موبَد به یکدیگرست؛ مُنت‌ها ویس در عقد ِ شاهْ‌موبَد است و او سخت از این پیوند، ناراضی‌است...»[٢٢]
برای پژوهش ِ گسترده‌تر و فراگیرتر و شناخت ِ همه‌ی سویه‌ها و پیشْ‌زمینه‌های این گفتمان، می‌توان به جُستارهای سودمند و رهنمون ِ دانشوران ِ سده‌ی ِ اخیر روی‌آورد که یکی از درخشان‌ترین و روشنگرترین آنها، ژرفاکاوی‌های استادانه‌ی ِ آرتور امانوئل کریستن سن، ایران‌شناس ِ نامدار و سرآمد ِ دانمارکی است.[٢٣] کریستن‌سن - افزون بر آنچه پیش‌تر بدان‌ها اشاره‌رفت - در جای دیگری، با آشکاره‌گویی‌ی بیش‌تری مى‌نویسد: «اهتمام در پاکى ِ نَسَب و خون ِ خانواده، یکى از صفات ِ بارزه‌ی جامعه‌ی ایرانى به‌شمار می‌رفت تا به‌حدّى که ازدواج با محارم را جایز می‌شمردند و چنین وصلتى را «خویذوگدس» (در اوستا خوایتودث) می‌خواندند. این رسم از قدیم معمول بود، حتى در عهد هخامنشیان. اگرچه معنى لفظ خوایتودث در اوستاى موجود مُصرَّح نیست ولى در نسک‌هاى مفقود، مراد از آن بى‌شبهه مزاوجت با محارم بود.»[٢۴]
مری بویس، ایران‌ْْشناس ِ بلندْآوازه و استاد ِ ممتاز ِ انگلیسی نیز در بررسی و پژوهش ِ پیشینه‌ی ِ زرتشتی‌گری، اشاره‌های ِ بسیار به رسم ِ خویشاوندْپیوندی در میان ِ پیروان ِ این کیش دارد و به نوشته‌های ِ رهبران ِ خود ِ آنان و نیز سخنان ِ یونانیان و نویسندگان شرقی در این زمینه، بازْبُرد می‌دهد.[٢۵]
از پژوهندگان ِ ایرانی نیز، می‌توان به آقای علی‌اکبر جعفری اشاره کرد که در گفتاری ریشه‌جویانه و مفهوم‌ْکاوانه در این زمینه، با رویْ‌کرد به همه‌ی ِ کاربُردهای ِ همْ‌کرد ِ خوائِتْ وَدَثَ در متن‌های ِ نواوستایی (← موردهای ِ یادکرده در پی‌نوشت ِ ٢ در پایان ِ همین گفتار) و بررسی‌ای ِ ساختار ِ زبانْ‌‌شناختی‌‌ای ِ آن در اوستایی و سنسکریت و نقد ِ تحلیلی‌ی ِ داده‌های متن‌های فارسی‌ی ِ میانه و نیز پژوهشهای پیشین ِ دانشوران ِ پارسی و باختری، کوشیده‌است تا پرتو ِ تازه‌ای بر ناروشنی‌ی ِ این گفتمان بیفکند. او می‌نویسد که پژوهشگران ِ باختری، ساختار ِ اوستایی‌ای ِ این کلیدْواژه را پیوندی از xvaetu (به‌معنی‌ای ِ «خانواده / خویشاوند ِ نزدیک«) و vadaθa (به مفهوم ِ «زناشویی») می‌دانند که بر روی ِ هم، دربرگیرنده‌ی ِ معنای ِ «زناشویی با خویشاوند ِ نزدیک» یا «پیوند با همْ‌خون» است. جعفری می‌افزاید که همه‌ی ِ دانشوران ِ باختری و شمار ِ اندکی از زرتشتیان ِ کنونی، این ترکیب را به‌معنی‌ای ِ «زناشویی‌ای ِ درونْ‌خانوادگی در میان ِ پدر و دختر، مادر و پسر، برادر و خواهر، عموزادگان، خاله‌زادگان و دایی‌زادگان» می‌گیرند و از چند نمونه‌ی تاریخی‌ی ِ پیروی از این شیوه‌ی ِ زناشویی در خانواده‌های ِ شهریاری‌ی ِ باستانی یادمی‌کنند. امّا این پژوهنده، از پذیرش ِ برداشت ِ باختریان سرمی‌پیچد و در برابر ِ آن، مفهوم ِ «هوادار ِ (خواستار ِ/ پشتیبان ِ) استقلال (وابستگی به‌خود / اعتماد به خویش)» را برای ِ آن پیشْ می‌نهد. جعفری، داده‌های ِ پیشْ‌گفته‌ی ِ متن‌های ِ فارسی‌ای میانه در این زمینه را - که بر پایه‌ی ِ یادآوری‌های پی در پی ِ فراهمْ‌آورندگان ِ آنها، بازْآورده از اوستای ِ پسین در روزگار ِ ساسانیان است - یکْ‌‌سره نادیده می‌گیرد.[٢٦]
آقای هاشم رضی، پژوهنده‌ی ِ فرهنگ و ادب ِ کهن ِ ایرانی و آموزه‌ی ِ کیش ِ مزداپرستی نیز، در دانشنامهی ِ ایران ِ باستان، در این باره نوشته است: «خوئت ودثه، ازدواج با محارم: این مقوله یکی از بزرگ‌ترین مسائل نوعقاید زرتشتی بوده که مزدیسنان و موبدان به آن و اجرای آن تعصّب ِِ ویژه‌ای نشان دادهاند و از اوایل قرن پانزدهم میلادی به اجبار ِ قرارگرفتن در اقلیّت قومی، چه در ایران و چه در هند، آنرا ترک کرده و حتی از اوایل سده‌ی هفدهم با پافشاری در ردّ و نادرست‌ْشمردن ِ آن، کوشش‌های بسیاری کرده‌اند. امّا به‌تدریج که روشن گردید متون اوستایی (البته کمتر) و متون پهلوی با دقت و وسواس از آن دفاع کرده و حتی آنرا اساس و بنیاد آیین مزدیسنا به‌شمار آورده و بر اجرای ِ آن تأکید ورزیده‌اند، امری محتوم و درست شناخته شد. در این مدخل کلیدی به‌موجب اهمیّت، ترجمه‌ی متون اوستایی، پهلوی، پازند و نقل متون فارسی ِ زرتشتی گزارش شده است...»[٢٧]
نگارنده‌ی ِ این گفتار، در پی‌گیری‌ی ِ پُرسْمان ِ «خویشاوندْپیوندی»، به داده‌های ِ پژوهشهای ِ نشریافته، بسنده نکرده و همواره خواستار ِ آگاهی از دیدگاه‌ها و برداشت‌های ِ زرتشتیان ِ کنونی بوده‌است. او در سومین کنگره‌ی ِ جهانی‌ی ِ پژوهشهای هندوایرانی در دانشگاه ِ هامبورگ آلمان (١١- ١۶ مهر ١٣٧٧ / ٣-٨ اکتبر ١٩٩٨)، شاهد ِ طرح ِ این مسأله از سوی یکی از سخنْ‌رانان بود که با واکُنِش ِ تند ِ زرتشتیان ِ حاضر در تالار و ساختگی و دروغین شمردن ِ انتساب ِ چُنین رسمی به پیروان ِ کیش ِ ایشان، رو به رو گردید. استاد جلال خالقی مطلق، ایران‌ْشناس و شاهنامه‌پژوه ِ نامدار، به پشتیبانی از سخن‌ْْران ِ یادکرده پرداخت و به پشتوانه‌ها و خاستگاه‌های ِ تأییدکننده‌ی این امر، از روزگار ِ کهن تاکنون اشاره کرد.
نگارنده در فرآیند ِ سامانْ‌بخشی به پژوهش ِ کنونی نیز، جویای ِ چگونگی‌ی ِ نگرش ِ همْ‌میهنان ِ پیرو ِ کیش ِ مزدایی شد و پرسش ِ خود را - سر راست و یا با میانجی - با برخی از ایشان در میان نهاد و پاسخ‌هایی دریافت که گزینه‌ای از آنها را به خواست ِ فراگیرترکردن ِ این جُستار، در این‌جا می‌آورد:
آقای رضا مُرادی غیاث‌آبادی پژوهنده‌ی ِ فرهنگ ِ ایران ِ باستان، در پاسخ به درخواست ِ نگارنده برای آگاهی از دیدگاه ِ زرتشتیان ِ کنونی، نوشته است:
«تا آن‌جا که من در این باره با آنان گفت‌وگو کرده‌ام، با پاسخ‌های بسیار متفاوتی روبه‌رو شده‌ام. مردم ِ عادی ِ زرتشتی که در شهرهای کوچک و روستاها با آنها صحبت کرده‌ام و همچنین برخی از روشنفکران واقع‌گراترشان، بر این اعتقادند که این کار به‌خاطر رَوَند ِ کوچک‌شدن ِ جامعه‌ی زرتشتی و بیم از نابودی ِ آن انجام می‌شده است و ناچار از این کار بوده‌اند. عدّه‌ی قلیلی هنوز از این‌کار دفاع می‌کنند و می‌گویند که این سنّت ِ ایرانی و شاهنامه است. البته این عدّه‌ی اندک هم، خود در عمل چنین نمی‌کنند. امّا در میان روشنفکران، دو بازْخورد بیش‌تر دیده می‌شود. یک عدّه سعی می‌کنند تا می‌شود در باره‌اش صحبت نکنند و یا این‌که پاسخ‌های مبهم بدهند. عدّه‌ی دیگری نیز که بیش‌تر از دوستداران دین زرتشتی هستند، با شدّت آنرا ردّ می‌کنند و می‌گویند که منظور ازدواج با خویشان است و نه با مَحارم. این عدّه اگر هم با تصریح متون دینی روبه رو شوند، یا اصل ِ کتاب را ردّ می‌کنند و یا می‌گویند در ترجمه اشتباه شده است. البتّه از یک دسته‌ی دیگر هم می‌توان نام برد و آن‌هم پژوهشگرانی‌اند که به‌خاطر ِ دل‌ْجویی از زرتشتیان، عامداً واژه را به‌گونه‌های مبهمی ترجمه می‌کنند و به‌کار می‌برند؛ در حالی‌‌که در گفت‌وگوها نظر ِ خود را قبول ندارند.»
آقای تورج پارسی در نخستین پاسخ ِ خود به پرسش من در این زمینه، بدین بسنده کرده است که: «حقیقتش، من در پاره‌اى از اسناد دوره‌ی ساسانى، اغتشاشی مى‌بینم که آنها را از رده‌ى سرچشمه‌هاى مورد ِ اعتبار، کمى دور نگه مى‌دارد؛ از جمله فنومن ِ اندوگامى است.»
امّا همو، سپس در گفتاری گسترده زیر ِ عنوان ِ از کوی ِ مُغان که برای این نگارنده فرستاده، کوشیده است تا این پُرسمان را در پرتو ِ سه رهنمود، بررسد. نخست این که مفهوم واژگانی‌ی ِ خوئت ودثه را از «زناشویی با خویشاوندان نزدیک (محرمان)»، جدا و دور بداند و تنها گونه‌ای پیوند در میان ِ بستگان و خویشاوندان به مفهوم کلّی‌ی ِ آن و به‌منظور ِ پالوده نگاه داشتن ِ محیط ِ خانوادگی و فضای ِ تیره و تبار از عنصرهای بیرونی بشناسد. دوم این‌که شناختن ِ آن به‌معنای زناشویی با خویشاوندان نزدیک (محرمان) را گونه‌ای غرضْ‌ورزی و تهمتْ‌زنی به زرتشتیان از سوی دشمنان بینگارد که از هرودوت آغازشده و تاکنون ادامه یافته است و در ردیف ِ اتّهام‌هایی چون دوگانه‌پرستی و آتشْ‌پرستی جای دارد و سوم این‌که این‌گونه پیوند، تنها ویژه‌ی زرتشتیان نبوده است و نیست و از دیدگاه ِ پژوهشهای جامعه‌شناختی، در مقوله‌ی ِ «اندوگامی» (زناشویی‌ی درونْ تیره‌ای / درونْ‌طایفه‌ای) جای دهد.
پارسی سرانجام، در پیامی دیگر، پس از بیان ِ چگونگی‌ی ِ کاربُرد ِ ترکیب ِ موضوع ِ بحث در آیین‌ها و نیایش‌های دینی‌ی مزداپرستان، نوشته‌است:
«این واژه‌ی ِ خئتودته - که به چَم‌های (معنی‌های): خویشی‌دهنده، فداکار و مانند ِ آنها آمده است - اگر به خویشتن خویش رسیده یا با خویشتن یکی شده، با خویش یگانه‌شده و مانند آن معنا شود، سرراست‌تر خواهد شد. چنان‌‌که در اوستای کُشتی، پس از کُشتی بستن می‌آید: من دینِ ِبِهی را برمی‌گزینم که ... و انسان را با خویشتن (و سامان ِ جهان) یگانه می‌سازد.»
می‌گویم این برداشت‌ها، نه تنها پاسخی روشنگر به پُرسمان ِ «خویشاوندْپیوندی» در آموزه‌ی ِ زرتشتی نمی‌دهد؛ بلکه در اشاره‌ای سربسته، ارزش و اعتبار ِ نسبی‌ای ِ متن‌های ِ فارسی‌ی ِ میانه را هم - که شمار ِ زیادی از دانشوران ِ جُزْایرانی و ایرانی در دو سده‌ی ِ اخیر بدان‌ها پرداخته و بر اهمیّت آنها در دانش ِ ایرانْ‌شناسی تأکیدورزیده‌اند - بی‌هیچ‌گونه نقد و تحلیل و روشنگری، در سایه می‌گذارد. امروز برای هر پژوهش‌گر ِ ژرف‌ْنگری، آشکارست که متن‌های ِ اوستایی‌ی ِ پسین و گزینه‌های بخش‌های ِ از دست رفته‌ی آنها در ادب ِ زرتشتی‌ی ِ فارسی‌ی ِ میانه، پیوندی بُنیادین و گوهرین با آموزش و جهان‌بینی‌ی ِ فرزانه‌ی ِ باستانی‌ی ِ ما زرتشت در سرودها و اندرزهای جاودانه‌اش، گاهان ِ پنج‌گانه، ندارند و نمی‌توانند سنجه‌ای برای ِ شناخت ِ آموزه‌ی ِ او به‌شمار آیند. این متن‌ها را تنها می‌توان در مقوله‌ای با عنوان ِ «زرتشتی‌گری» جای‌داد و بررسید که در روزگار ِ ساسانیان سامان پذیرفت.
امّا از سوی ِ دیگر نمی‌توان بر این واقعیّت چشم پوشید که بخش ِ عمده‌ای از نیایش‌ها و نیز رهنمودهای ِ زندگی‌ی ِ دینی‌ی ِ زرتشتیان تا به امروز، گزینه‌هایی از همین متن‌هاست و درونْ‌مایه‌ای همچون “خویشاوندْپیوندی” نیز پاره‌ای از آنها شمرده می‌شود که هیچ نشانی از آن در گاهان، دیده نمی‌شود و تکرار ِ این سخن و تأکید ورزیدن بر آن، به‌خودی‌ی ِ خود، این گره ِ کور را نمی‌گشاید.
از سوی ِ دیگر، هرگاه بتوانیم - که می‌توانیم - کسی چون هرودوت را دروغْ‌پرداز و غرضْ‌وَرز و بُهتان‌ْزننده به مزداپرستان به‌شمار آوریم، آیا می‌توانیم همین وصف را برای دانشمند ِ فرهیخته‌ی والایی همانند ِ کریستن‌سن و همْ‌ترازان ِ او نیز به‌کار ببریم؟
حال ِ زرتشتیان ِ امروزین و به‌ویژه رده‌های ِ فرهیخته و دانشور ِ آنان در هنگام ِ درمیان گذاشته‌شدن ِ چنین پُرسمانی با آنان، به‌خوبی دریافتنی‌ست و جای ِ شگفتی ندارد که ببینیم همواره می‌کوشند تا از آن فاصله بگیرند و از پاسخْ‌گویی سربپیچند و طفره بروند و - به اصطلاح - لاپوشانی کنند. آنان در کردار ِ دینی و اجتماعی و خانوادگی‌شان جایی برای چنین مقوله‌ای نمی‌شناسند و رسمی یا جُزْرسمی هم، بدان رفتار نمی‌کنند. امّا آیا این بدان معناست که حق دارند منکر ِ داده‌های متن‌های کهن نیز بشوند و سامان ِ پژوهشی را که انبوهی از خاست‌ْگاه‌ها و پشتوانه‌ها را در کارنامه دارد، برهم زنند؟
برآیند و پایان گفتمان ِ خویشاوندْپیوندی (خویدودَه / خویدودَس / خویتوک‌ْدات / خئودات) در آموزه‌ی ِ پسین ِ زرتشتی از روزگاران ِ کهن تا به امروز، یکی از چیستان‌های این کیش، بوده است و هست. پژوهشهای ِ دانشوران ِ جُزْایرانی و ایرانی در این زمینه، در دو سده‌ی ِ اخیر - که در این جُستار به پاره‌ای از آنها اشاره رفت - هرچند سر ِ نخ‌هایی برای ِ گشودن ِ راز ِ این چیستان به دست دادهاند، هنوز فراگیر ِ پاسخ ِ واپسین نیستند و تنها راه ِ شناخت را اندکی هموارتر از گذشته کرده‌اند. رویْ‌کرد به داده‌های ِ این پژوهش‌ها در بررسی‌ای ِ دانشگاهی‌ای ِ متن‌های فارسی‌ای میانه‌ای ِ نشریافته در دهه‌های ِ پشت ِ سر و نگرش به بازتاب ِ این گفتمان در متن‌های مهمّی همچون شاهنامه و ویس و رامین، پرتوهای ِ روشنْ‌گری بر تیرگی‌ها و ناشناخته‌های این مبحث افکنده‌اند. نگارنده‌ی این گفتار، داعیه‌ی دستْ‌یابی به برآیندی قطعی و بی‌چون‌وچرا از پژوهش ِ خود ندارد؛ امّا می‌تواند فروتنانه بگوید که چگونگی‌ی ِ طرح ِ صورت ِ مسأله را دیگرگون‌کرده و زمینه‌ای استوارتر برای پی‌گیری‌ی ِ چُنین تحقیقی، پدیدآورده‌است.[٢٨]
در پایان، می‌افزایم: زنده‌یاد علیرضا شاهپور شهبازی در گفتاری بلند با عنوان ِ افسانه‌ی ازدواج با محارم در ایران باستان، با بحثی گسترده و بازبُردهای فراوان به پژوهشهای ایرانیان و جُزْایرانیان در این زمینه، کوشیده‌است تا - همانند ِ برخی از همْ‌میهنان ِ زرتشتی‌مان - برای حلّ ِ این مسأله‌ی ِ دشوار، «صورت ِ مسأله» را انکار و حذف کند.
[▲] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[▲] پی‌نوشت‌ها
[۱]- xwēdōdah / xwytwkds در پهلوی (= xvaetvadaθa / خوائِتْ وَدَثَ در اوستایی).
[٢]- در یَسْنَه ١٢: ٩ (← اوستا، کهن‌ترین سرودها و متن‌های ایرانی، گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، انتشارات مروارید، چاپ یازدهم، تهران- ١٣٨۶، ج ١، ص ١۵٧)، ویسْپِرَد ٣: ٣ (← همان، ج ٢، ص ۵٢٨)، خُرده‌اوستا (اَویسْروثریمگاه) ٨ (← همان، ج ٢، ص ۶٢٣) ، وندیداد ٨: ١٢- ١٣ (← همان، ج ٢، صص ٧۴٧-٧۴٨) و یشت ِ ٢۴، بندهای ١۶-١٧ (که تکرارى است از یسنه: ١٢:٩ و ویسپرد ۳:۳).
[٣]- مترجم ِ بُنْدَهِش ِ هندی، در پی‌نوشتی بر بخش ِ بیست و نهم ِ کتاب، نوشته است: «... غرض از این اصطلاح، یک [نوع] زناشویی است که به گروه ِ آزادگان محدود می‌شود؛ ولی درعمل، به معنای نوعی زناشویی بوده است که میان ِ خویشاوندان نزدیک به کار می‌رفته است. این نوع ازدواج، در مصر ِ باستان و سراسر ِ ایران ِ باستان نیز وجود داشته است. در یشت ِ ١٣- بند ١٣٨، آمده است که قدرت ِ خشم، بر اثر ِ انجام‌یافتن ِ بعضی [از] مراسم ِ مذهبی، از جمله خویدوده، از بین می‌رود ...» (← بُندهش هندی، متنی به‌زبان ِ پارسی میانه / پهلوی ساسانی، تصحیح و ترجمه‌ی رقیّه بهزادی، مؤسّسّۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران – ١٣۶٨، ص ٢٩٣). امّا باید گفت: نخست این‌که در هیچ‌یک از متن‌های فارسی‌ی میانه‌ی ِ پیشْ‌گفته، اشاره‌ای به این که خویدوده تنها ویژه‌ی گروه ِ آزادگان بوده است، به‌چشم نمی‌خورد. دوم این‌که در بند ِ ١٣٨ از یشت ِ ١٣ (فروردین یشت)، از این‌گونه زناشویی، نامی برده نشده است. متن ِ اوستایی‌ای این بند به دینْ‌دبیره، چُنین‌است: گفتاوَرد از: Karl F. Geldner, Avesta- The Seacred Books of the Parsis, Stuttgart. 1886, Vol. I, p. 201) و آوانوشت ِ آن، بدین‌گونه است: “Fradhakhshtoish Khunbyehe ashaono fravashim yazanaide; paitishtate-eaeshmahe kharvi-draosh, aeshmo-varedhanamcha dravatanm paitishtate-eaeshmokarshtahe tbaeshangho.” وگزارش ِ فارسی‌ای ِ آن، بدین‌سان است: «فْرَوَهْر ِ پاکْ‌دینْ فْرَذاخْشْتی پسر ِ خونْبْیِه را می‌ستاییم از برای ِ مقاومت کردن بر ضدّ ِ [دیو ِ] خشم ِ گُرز ِ خونین آزنده و بر ضدّ ِ دروغْ پرستانی که [دیو ِ] خشم را بزرگْ می‌دارند؛ از برای ِ مقاومت کردن بر ضدّ ِ آزاری که از [دیو ِ] خشم سرزند.» (یشت‌ها، گزارش ِ ابراهیم پورداود، جلد دوم، ص ١٠۵). و ابن هم برگردان ِ آن به انگلیسی: “We revere the fravashi of righteous Fradakhshti of Khunbya to withstandthe wrath of the wounding spear formenting wrath of the heretics towithstand the harm produced by wrath
[۴]- مینوی ِ خِرَد، ترجمه‌ی احمد تفضّلی، به کوشش ِ ژاله آموزگار، ویرایش ِ سوم، انتشارات توس، تهران – ١٣٨٠، ص ۵٠-۵٢.
[۵]- آذرفرنبغ پسر ِ فرّخْزاد و آذرباد پسر ِ امید: دینکرد، کتاب ِ سوم، دفتر یکم، ترجمه‌ی فریدون فضیلت، انتشارات فرهنگ دهخدا، تهران - ١٣٨١، ص ١۴٣-١۵٢.
[٦]- همان‌جا، صص ١۴۴-١۴۵.
[٧]- همان متن، کتاب پنجم، آوانویسی، ترجمه، تعلیقات، واژه‌نامه، متن ِ پهلوی: ژاله آمورگار و احمد تفضّلی، انتشارات مُعین، تهران- ١٣٨٣، ص ۴٨.
[٨]- همان‌جا، ص ۶٠-۶٢.
[۹]- روایت ِ پهلوی، ترجمه‌ی مهشید میرفخرایی، مؤسّسّۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران- ١٣۶٧، ص ۴-١٠ و ص ۶٨.
[۱٠]- زادسپرم پسر ِ جوانْ‌جم، گزیده‌های زادسپرم، ترجمۀ محمّدتقی راشد محصّل، مؤسّسّه‌ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران- ١٣۶۶، ص ٣٧. (بسنجید با ترجمه‌ی ِ مهرداد بهار از همین بند در پژوهشی در اساطیر ِ ایران، نشر ِ آگه، تهران- ١٣٧۵، ص ٢۵٨).
[۱۱]- داتِستان ِ دینیک (دادِستان ِ دینی)، به گفتاورد ِ آرتور کریستن‌سن در نمونه‌های ِ نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ ِ افسانه‌ای ِ ایران، ترجمۀ احمد تفضّلی و ژاله آموزگار، نشر ِ نو، تهران - ١٣۶٣، ج ١، ص ٣۴-٣۶.
[۱٢]- روایات ِ داراب هُرمَزدیار، ٢ / ٣٨١، گفتاورد ِ رحیم عفیفی در اساطیر و فرهنگ ِ ایران در نوشته‌های پهلوی، انتشارات توس، تهران - ١٣٧۴، ص ۵٠۶.
[۱٣]- گاهنبار / گهنبار (پهلوی: گاسانبار) نام ِ هریک از جشن‌های ششگانه‌ی آفرینش در درازنای ِ سال است. (برای شرح بیش‌تر ← اوستا، پیشین، ج ٢، ص ١٠۴٩).
[۱۴]- مْیَزْد: عنوان خوراک‌های پیشْ‌کشی‌ی جُزآبکی است در آیین‌های نیایش و ستایش. (← همان، صص ١٠۶١-١٠۶٢).
[۱۵]- بُندهش ِ هندی، پیشین، ص ١٢١.
[۱٦]- ارداویرافنامه، ترجمه‌ی ِ مهرداد بهار در پژوهشی در اساطیر ایران، پیشین، ص ٣٠۶.
[۱٧]- آنان که خویدوده می‌ورزند یا این گونه پیوند را برای بستگان ِ خود، سامان‌می‌دهند.
[۱٨]- ارداویرافنامه، همان، پیشین، ص ٣٠٧.
[۱۹]- همان جا، ص ٣٢۵.
[٢٠]- درباره‌ی ِ سرگذشت ِ هُمای و زناشویی‌ی او با پدرش بهمن، همچنین ← Jalil Doostkhah: Homāy Čehrzād in Encyclopedia Iranica, Vol. XII, pp. 436-37 and or: http://www.iranica.com/newsite/.
[٢۱]- ← اشاره‌ی ِ عُبَید ِ زاکانی بدین بازْداری. (کلیّات ِ عُیَید ِ زاکانی به اهتمام ِ محمّدجعفر محجوب، بیبلیوتکا پرسیکا پرس، نیویورک – ١٩٩٩، ص ٣٢٩.)
[٢٢]- صادق هدایت، نوشته‌های پراکنده، انتشارات امیرکبیر، تهران- ١٣۴۴، ص ۴٨۵- ۵٢٣.
[٢٣]- کریستن سن، نخستین انسان و نخستین شهریار…، پیشین، دو جلد.
[٢۴]- ایران در زمان ساسانیان، ترجمه‌ی ِ رشید یاسمی، ص ۴۳۴.
[٢۵]- مری بویس، تاریخ ِ کیش ِ زرتشت، ٣ جلد، ترجمه‌ی ِ همایون صنعتی‌زاده (جلد سوم با همکاری ِ فرانتز گرنر)، ١٩ مورد به راهنمایی‌ی ِ فهرست اعلام، زیر ِ خویدادس.
[٢٦]- این گفتار، نخستین‌بار به‌زبان فارسی در کتاب پیام زرتشت در سال ١٣۴۶ (= ١٩۶٧ میلادی) از سوی ِ سازمان زنان ِ زرتشتی در تهران نشریافت و سپس روایت ِ انگلیسی‌ی ِ آن در سال ١٩٩٩ در Six Zoroastrian Internet Group منتشرشد.
[٢٧]- هاشم رضی، دانشنامهی ِ ایران ِ باستان، انتشارات سخن، تهران – ١٣٨١، ج ٢، ص ٨١۶-٨٧٣ و ج ۵، صص ٢۶٩٣-٢۶٩۴.
[٢٨]- Dr. D. Jahanian is a practicing Medical Doctor in Kansas City, Kansas. His area of specialisation is gyneocology.
[▲] جُستارهای وابسته
□
[▲] سرچشمه‌ها
□ غیاث‌آباد، رضا مرادی، خویدوده: ازدواج با محارم در دین زرتشتی، پژوهشهای ایرانی، دوشنبه ۲۸ اردیبهشت ۱۳۸۸؛ آفتابی در میان سایه‌ای، جشن‌نامه استاد بهمن سرکاراتی، به‌کوشش علیرضا مظفری و سجاد آیدنلو، تهران: نشر قطره، ۱۳۸۸، صص ۱۵۷ تا ۱۷۸.