 |
|
ایلخانیان
فهرست مندرجات
◉ پیشینه‌ی تاریخی
◉ شاهان ایلخانی ایران
◉ وضع اجتماعی
◉ وضع دینی-مذهبی
◉ وضع فرهنگی
◉ هنر ایلخانی
◉ سکه‌های دوره‌ی ایلخانان
◉ يادداشت‌ها
◉ پيوست‌ها
◉ پی‌نوشت‌ها
◉ جُستارهای وابسته
◉ سرچشمه‌ها
◉ پيوند به بيرون
امپراتوری مغول تاریخ ایلخانیان
ایلخانیان یا ایلخانان (به انگلیسی: Ilkhanate)، جانشینان هلاکو خان، شاخه‌ای از فرمانروایان مغولی‌اند که فرزندان چنگیزخان مغول بودند و از سال ۶۵۱ هجری قمری به مدت حدود یک سده بر ایران کنونی و عراق و بخش‌هایی از شام و آسیای صغیر حکومت کردند. آنان در آغاز، تابع خان بزرگ مغول بودند اما پس از مدتی به‌طور مستقل به فرمانروایی پرداختند و با پذیرش دین اسلام با خان مغول قطع رابطه کردند و به حکومتی اسلامی تبدیل شدند. این حکومت با ظهور تیمور گورکان از بین رفت. ابوسعید آخرین ایلخان بود که در سال ۷۳۶ ه.ق (۱۳۵۵ م). حکومت او به پایان رسید. در مجموع، از این سلسله، نه نفر حکومت کردند.
دوران حکومت ایلخانان در ایران کنونی، که از سال ۶۵۴ تا ۷۵۰ ه.ق (برابر با ۱۲۵۶ تا ۱۳۴۹ میلادی) ادامه یافت، به رشد اجتماعی مذهب تشیع در این سرزمین یاری رساند. سقوط خلافت عباسی، سلطه‌ی سیاسی اهل سنت بر شیعیان را خاتمه داد و شیعیان توانستند در دوران سلطنت ایلخانان که تعصب مذهبی خاصی نسبت به فرق مذهبی نداشتند، به فعالیت آزادانه‌تری بپردازند. آنان هم‌چنین به‌سرعت به مقام‌های بلندی در حکومت ایلخانان دست یافتند و برخی از وزرای ایلخانان، شیعه بودند و نیز برخی از علمای شیعی با ایلخانان روابط دوستانه داشتند.
| ▲ | پیشینه‌ی تاریخی |
...
| ▲ | شاهان ایلخانی ایران |
پس از انقراض دولت خوارزمشاهیان سرزمین‌های ماوراءالنهر، خراسان بزرگ و بخش‌های از ایران کنونی به‌دست مغول افتاد. ضربات مالی و فرهنگی و سیاسی چنگیزخان بر سرزمین‌های آریایی مجالی برای ظهور دولت تازه‌ای نمی‌گذاشت، به‌همین دلیل مغولان یکی از سرداران خود را برای حکومت در سرزمین خوارزمشاهیان تعیین می‌کردند تا این‌که در دوره‌ی خانی منکوقاآن، طرح تصرف بقیه‌ی سرزمین‌های آریایی و مرکز خلافت مطرح شد و هولاکو مامور انجام این نقشه شد. او در سال ۶۵۱ به‌سوی غرب حرکت کرده، ابتدا قلعه‌های اسماعیلیان را وادار به تسلیم ساخت و عازم بغداد شد و خلافت عباسی را منقرض کرد و زمام امور ایران کنونی و عراق عرب را به‌دست گرفت.
۱- هولاکوخان
پس از تسخیر بغداد، هولاکو (۶۶۳-۶۵۱ ه.ق) به آذربایجان آمد و مراغه را پایتخت خود قرار داد. خواجه نصیرالدین طوسی را مسئول اوقاف نمود و خواجه رصدخانه‌ای در مراغه بنا کرد، هولاکو در ادامه‌ی فتوحات عازم سوریه و شام شد ولی در عین الورده از مصریان شکست خورد. با استقرار مغولان در ایران ارتباط آنان به‌تدریج با مرکز اصلی ایل قطع شد و دولتی مستقل در ایران به‌نام ایلخانان شکل گرفت.
| ▲ | وضع اجتماعی |
دور‌ی حکومت ایلخانان که حدود یک قرن به‌طول انجامید باعث تغییرات اجتماعی، اقتصادی در ایران شد. هرج‌ومرج ناشی از سقوط خوارزمشاهیان و حضور اسماعیلیان در ایران و دسته‌بندی‌های مذهبی در کنار حمله‌ی مغول که روحانیون در این حوادث بی‌تاثیر نبودند، باعث سرخوردگی مردم شده، گرایش به تصوف فزونی گرفت به‌حدی که املاک و موقوفات و صدقات زیادی به شیوخ صوفیه اهدا می‌شد. اینان تا جایی نفوذ کردند که خان هم آن‌ها را احترام کرد و کم‌کم در سیاست هم دخالت می‌کردند.
| ▲ | وضع دینی-مذهبی |
ایلخانان در ابتدا بت‌پرست و پیرو آیین شمن بودند، اما به‌تدریج مسحیت و یهودیت هم رواج پیدا کرد. از دوره‌ی غازاخان، دوره‌ی حاکمان مسلمان ایلخانی شروع شد و اسلام دوباره دین رسمی ایران گشت. مساجد فراوان ساخته شد و اسلام سراسر قلمرو را فرا گرفت. هم‌چنین، در دوره یکی از ایلخانان (اولجایتو) بود که مذهب تشیع نیز در ایران رسمیت یافت.
| ▲ | وضع فرهنگی |
هرچند در دوره‌ی مغول حیات اجتماعی و فرهنگی سرزمین‌های آریایی به رکود کشیده شد، اما تاریخ‌نویسی رونقی دوباره یافت و حادثه‌ی عظیم هجوم مغل، گسترش افق‌های علمی دانشوران، در نتیجه‌ی ارتباط با شرق و غرب، به‌همراه تشویق ایلخانان مغول از جمله عوامل این رونق بود. در این عهد مورخان بسیاری به ثبت و ضبط حوادث تاریخی پرداختند
بنابراین، در دوره‌ی ایلخانان، تاریخ شاهد رشد و حضور دانشمندان برجسته‌ای مانند خواجه نصیرالدین طوسی، شیخ جمال‌الدین مطهر حلی و مورخینی مثل عطاملک جوینی، شهاب‌الدین عبدالله بن فضل‌الله معروف به وصاف الحضر، رشیدالدین فضل‌الله همدانی، داوود بناکتی، حمدالله مستوفی و... است که آثار تاریخی و ادبی با ارزشی به‌زبان دری پدید آوردند.
| ▲ | هنر ایلخانی |
هنر دوران ایلخانیان از دوران‌های شاخص هنر اسلامی در ایران کنونی مرکزی به‌شمار می‌رود. مغولها در اواخر سده ششم و اوایل سده هفتم هجری وحشیانه به سرزمین‌های اطراف خود یورش برده و بخش وسیعی از دنیای متمدن آن‌زمان را تصرف کردند و بزرگ‌ترین امپراتوری پیوسته را از نظر وسعت سرزمین در تاریخ بشر تشکیل دادند. حمله‌ی ویران‌گر مغولها به سرزمین‌های آریایی در اوایل قرن هفتم هجری صورت گرفت و موجب از بین رفتن بسیاری از آثار فرهنگی خراسان آن‌روز (افغانستان امروز) شد.
مغولها با تسلط کاملی که بر سرزمین‌هایی آریایی و بین‌النهرین یافتند، به حکومت عباسیان در بغداد نیز پایان دادند. با از بین رفتن تسلط خلیفه‌ی بغداد بر ایران کنونی پس از یک دوره رکود، شکوفایی مجدد هنرها و علوم آغاز شد. در همین زمان به‌همت خواجه رشیدالدین فضل‌الله، مرکزی علمی و هنری به‌نام «ربع رشیدی» در تبریز ایجاد گردید و باعث تشویق و ترغیب هنرمندان و دانشمندان شد. خواجه رشیدالدین مردی فاضل بود و از مهم‌ترین فعالیت‌هایی که صورت داد، دوباره‌نویسی و گردآوری آثار گذشتگان بود. یعنی به‌عبارتی دست به حفظ و اشاعه فرهنگ دانشمندان و هنرمندان زد و همین نکته موجب ایجاد آثار بی‌شماری در عهد مغول و پس از آن گردید.
با تثبیت حکومت مغولها و ایجاد خاندان ایلخانیان در ایران کنونی، به‌زودی فاتحان مغول هنرمندان را که جذب دربار عباسیان شده بودند، به‌خدمت خود گرفتند. وارثان چنگیزخان مغول با قبول دین اسلام دست به تأسیس دولت‌هایی در ایران زدند و هنرمندان را به پایتخت‌های خود در مراغه و تبریز و سلطانیه کشاندند، از طرفی هم به‌علت مصالحه‌ای که بین حاکمان محلی شیراز صورت گرفت، شیراز از گزند و یورش مغولها در امان ماند و بر این منوال گروهی از هنرمندان نیز جذب شیراز شدند.
| ▲ | سکه‌های دوره‌ی ایلخانان |
نخستین سکه‌ی مغولان در خراسان به‌نام چنگیزخان، ضرب غزنین در سال ۶۱۸ ق و آخرین سکه‌ی این سلسله مربوط به غازان‌خان است که در شهر قم، در ایران کنونی و احتمالاً به‌سال ۷۵۸ ق ضرب شده است. سکه‌های ضرب‌‌شده‌ی ایلخانان مغول از جنس طلا، نقره و مس بود و از لحاظ تنوع طرح‌ها و زیبایی خطوط و نقوش، جزو بهترین سکه‌های فرمانروایان بعد از اسلام در سرزمین‌های آریایی محسوب می‌شوند.
ایلخانان بر سرزمین‌های بسیار گسترده‌ای از شرقی‌ترین مناطق خراسان بزرگ تا غربی‌ترین مناطق آسیای صغیر، فرمانروایی می‌کردند و در بیش از ۲۵۰ شهر بزرگ و کوچک سکه‌هایی ضرب نموده‌اند؛ از این‌رو معرفی سکه‌های ضرب‌شده در تمامی این شهرها تقریباً از عهده‌ی هیچ محققی برنمی‌آید.
هم‌چنین در شهرهای کوچک و مناطق دوردست به دلایل مختلف، از جمله ناآشنایی سرسکه‌سازان با الفبای فارسی، عربی و نیز نداشتن مهارت کافی برای تهیه سرسکه مناسب، تعدادی از اسامی شهرهایی که در آن‌ها سکه ضرب شده است، اصلاً قابل شناسایی نیستند.
دکتر شیرین بیانی - مغول‌شناس و استاد تاریخ دانشگاه تهران - درباره‌ی ویژگی‌های کلی سکه‌های موجود از دوران حکومت مغولان معتقد است سکه‌های اولیه به‌جامانده از این دوران، دارای نوشته‌هایی به خط اویغوری و زبان مغولی است. این نوشته‌ها از این جهت اهمیت دارد که نشان می‌دهد در آن دوره فرهنگ غالب بر دستگاه حکومتی، فرهنگ مغولی است. پس از مدتی خط اویغوری و زبان مغولی دیگر بر سکه‌های مغولان دیده نمی‌شود و این امر از دلایل محکم مورخان در خصوص غلبه فرهنگ ایرانی در دوره‌ای خاص بر مغولان است.
وجود عباراتی چون «لااله الاالله» و «محمد رسول‌الله» به همراه القاب سلاطین مغول نظیر «معزالدین» به‌خط فارسی، نشان می‌دهد که پادشاهان این سلسله از کی مسلمان شدند. به این ترتیب تاریخ مسلمانی غازان‌خان از روی سکه‌های ضرب او کاملاً مشخص است. گرایش اولجایتو به مذهب شیعه نیز از دیگر موارد تاریخی است که روی سکه‌ها ظاهر شد. بر سکه‌های این دوره نام دوازده امام، به‌ویژه امام علی به‌چشم می‌خورد. بنابر این، شیعه‌بودن حکومت مغولان در برهه‌ای از زمان کاملاً محرز است. پس از آن با گرایش سلاطین مغول به مذهب تسنن، سکه‌ها نیز از این امر تأثیر پذیرفتند و نام ائمه از آن‌ها حذف و نام خلفای راشدین بر آن‌ها نقش بست.
دکتر بیانی جنس و عیار سکه‌ها را نیز نمایان‌گر وضعیت اقتصادی می‌داند: «هرچه عیار نقره یا مقدار سکه‌های طلا در میان سکه‌های یک دوره کمتر باشد، می‌توان گفت شرایط اقتصادی حکومت چندان مناسب نبوده، اما هرچه تعداد سکه‌های طلا یا عیار سکه‌های نقره بیش‌تر یا تعداد سکه‌های مسی کمتر باشد، نشان‌دهنده‌ی این است که حکومت از وضعیت اقتصادی بهتری برخوردار بوده است». اما سه شهر از این مراکز ضرب سکه مشخصاً از جمله مراکز حکومتى ایلخانان بوده‌اند: مراغه، تبریز و سلطانیه. این سه مرکز از جمله مراکز حاکم‌نشین عصر ایلخانى بودند و ضرابخانه‌هایی داشتند که مستقیماً زیر نظر ایلخانان به ضرب سکه مى‌پرداختند.
[▲] يادداشت‌ها
[▲] پيوست‌ها
...
[▲] پی‌نوشت‌ها
...
[▲] جُستارهای وابسته
□
□
□
[▲] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[▲] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
رده‌ها │ تاریخ مغول