بدنبال حمله آمریکا و متحدان این کشور به افغانستان در سال ۲۰۰۱ میلادی و شکست رژیم طالبان در این کشور گفته میشود که بسیاری از رهبران طالبان و نیروهای وفادار به این جنبش و همچنین رهبران و نیروهای القاعده به منطقه شمال و شمال غرب پاکستان رفتتند - و در مناطق مختلف بویژه منطقهای موسوم بهمنطقه قبیلهای پاکستان سکنی گزیدند.
با پیچدهتر شدن اوضاع و ادامه جنگها و درگیریها در افغانستان و از سوی دیگر افزایش فعالیت ستیزهجویان پاکستان و ظهور "تحریک طالبان پاکستان" در منطقه قبیلهای این کشور نام این منطقه بهویژه از اواسط سال ۲۰۰۵ بیشتر بر سر زبانها افتاد.
منطقه قبایلی پاکستان در ساختار سیاسی این کشور “فتا” خواند میشود که کوتاه شده: “فدرالی آدمینسترتد ترایبال آیریاز آف پاکستان” (Federally Adminstrated Tribal Araes of Pakistan: FATA) است که میتوان آن را به "منطقه قبیلهای تحت ادراه فدرال (پاکستان)" ترجمه کرد. اگرچه فتا نامی است که معمولا برای اشاره به این منطقه مورد استفاده قرار میگیرد. 
فتا در مجاورت مناطق جنوبی افغانستان قرار دارد (و با ولایات کنر - ننگرهار - پکتیا - خوست - پکتیکا) و با ایالت "سرحد" پاکستان (که اخیراً رسماً تغییر نام پیدا کرده و به آن "خیبـر - پختـونخـواه" میگویند) هممرز اســت. این منطقـه کمی بیـش از ۲۷ هزار کیلومتـرمربع وسـعت دارد و دارای ۷ منطقـه اسـت که به آن "آیجنســی" (Agancy) میگویند.
تعداد جمعیت ساکن این منطقه دستخوش تحولات زیادی شده است و مهاجرت ساکنان این منطقه و عملیات نظامی و ستیزهگری باعث شده است که تعداد ساکنان آن دستخوش تحولات زیادی شود؛ اما برخی از آمارها جمعیت این منطقه را بین ۳ تا ۴ میلیون تخمین میزنند. که جمعیت اصلی منطقه دستکم بر اساس آمار سال ۱۹۹۸ کمی بیش از سه میلیون نفر است. مشکلات اقتصادی و بهویژه در چند سال اخیر ستیزهجویی و عملیات نظامی باعث شده است تا رشد جمعیت در این منطقه در مقایسه با دیگر مناطق پاکستان کمتر باشد.
تاریخچه این منطقه به زمان استعمار بریتانیا بر شبه قاره هند بر میگردد که بهطور خلاصه بهعنوان منطقهای حائل در "بازی بزرگ" در منطقه بهویژه بین بریتانیا و روسیه عمل میکرد.
بهدلیل ساختار قومی و قبیلهای آن - این منطقه از آن زمان تا به امروز بهجز تغییرات محدودی در برخی از زمینهها مانند قوانین جزایی (منطقه) مرزی موسوم به "اف سی آر" (مصوب سال ۱۹۰۱) و یا قانون مربوط به فعالیت احزاب در این منطقه در چند سال اخیر - تغییر چندانی نکرده است. اگرچه حتی این تغییرات اخیر نیز بیشتر جنبه تئوریک داشته و در عمل بهدلایل مختلفی بهمرحله ظهور نرسیده است.
ساکنان فتا تقریباً همگی از قبایل مختلف پشتون هستند که در دو سوی مرز پاکستان و افغانستان پراکندهاند و این تقسیم مرزی خود باعث مشکلات سیاسی و هر از گاه تنشهای نظامی بین دو کشور در طول تاریخ بوده است. قبایل پشتون بر اساس قوانین و آداب و رسوم و سنت هزاران ساله قبیلهای خود که در برخی از موارد کوچکترین تغییری نکرده و بهطور کلی به آن "پشتون (پختون)والی" میگویند، عمل میکنند.
قبایل پشتون به چهار شاخه اصلی موسوم به "بتن" - "کرلان" - "غرغشت" و "سربن" تقسیم میشود که تقریباً همگی خود را از نوادگان "قیس عبدالرشید" میدانند. هر یک از این ابر قبایل خود به قبایل بزرگی مانند "غلزایی" و یا "درانی" (که در افغانستان از قبایل اصلی و مهم پشتون هستند) "وزیر"، "محسود"، "بنگاش"، "توری"، "ترهکانی"، "اوتمان خیل" تقسیم میشوند که هر یک خود به زیر مجموعههای کوچکتر تقسیم شدهاند.
ازدواج - مهاجرت - جنگ و مسایل افتصادی و مشکلاتی مشابه باعث ایجاد تغییراتی در ساختار قبایلی این منطقه شده است که بههمآمیختگی آنها بر پیچیدهتر شدن درک این قبایل و تأثیر آنها بر روابط بین قبیلهای و معادلات سیاسی منطقه موثر بوده است.
همانگونه که پیشتر اشاره شده - "فتا" بخشی از پاکستان و دارای نماینده در دو مجلس این کشور (شورای ملی و سنا) است اما این ناحیه از نظر ساختاری مانند ایالات پاکستان نیست. بنابر این (فتا) را نمیتوان ایالت نامید و به هفت ناحیه آن نمیتوان ایالت و یا استان اطلاق کرد.
فتا مستقیماً زیر نظر رئیس جمهوری پاکستان است. رئیس جمهوری پاکستان از طریق فرماندار ایالت خیبر - پختونخواه (سرحد سابق) با نماینده سیاسی منتصب شده برای هر یک از هفت منطقه در ارتباط است.
این نماینده سیاسی بهنوبه خود با مالکان هر یک از این مناطق که ضرورتاً یک نفر نیست در تماس است. این مالکان یا از طریق نماینده سیاسی و یا در برخی از موارد از طریق خود قبایل انتخاب شدهاند - به این سمت گماشته میشوند.
نماینده سیاسی و مالکان پر نفوذترین افراد در مناطق قبایلی پاکستان هستند. اما در چند سال اخیر از سویی بهدلایل مختلف مهاجرتی و اقتصادی از نفوذ مالکان و ریشسفیدان قبایل کاسته شده است و از سویی دیگر ستیزهجویان در هر دو سوی مرز بهویژه در منطقه قبایلی پاکستان با درآمیخته شدن با گروههای ستیزهجوی غیر بومی نسل جدیدی از رهبران را بهوجود آوردهاند که در روش و عمل با پیشینیان خود متفاوت هستند و برای رسیدن بهقدرت، رهبران پرنفوذ سنتی را از میان برداشتهاند. گفته میشود که در سالهای گذشته دستکم ۶۰۰ نفر از مالکان محلی از سوی ستیزهجویان کشته شدهاند.
فتا از محرومترین مناطق پاکستان بهشمار میرود. بر اساس گزارشها نرخ باسوادی در کل این منطقه کمی بیش از ۱۷ درصد است که این نرخ برای مردان بیش از ۲۹ درصد و برای زنان حدود ۳ درصد است. (البته بهدلیل وضعیت منطقه این آمار به اوایل دهه ۹۰ میلادی بر میگردد. اگرچه بهنظر نمیرسد که این آمار تغییری اساسی کرده باشد) بر اساس آمار موسسه بروکینگز (اخذ شده در ژوئن ۲۰۱۰) تعداد مدارس ابتدایی دولتی در فتا حدود ۴۰۰۰ مدرسه است که این تعداد برای مدارس متوسطه به ۲۴۰ مدرسه کاهش مییابد.
بر اساس گزارشها و آمار سال ۲۰۰۳ برای هر ۷ هزار نفر یک دکتر در فتا وجود دارد.
بسیاری معتقدند که این آمار نشانگر عدم توجه دولتهای مرکزی به این منطقه بوده است که در عمل بهمعنی ایجاد زمینههای مناسب برای رشد ستیزهجویی است.
البته در سال ۲۰۰۲ و سپس در سال ۲۰۰۶ تغییراتی در نحوه انجام امور مربوط به برنامهریزی و توسعه که تا آن زمان در بخش فتا در اداره ایالتی "خیبر - پختونخواه" انجام میشد، داده شد که برروی کاغذ با هدف کمک به توسعه زیرساختارهای این منطقه انجام گرفته بود اما علیرغم این تغییرات در عمل تغییرات قابل ملاحظهای انجام نشده است اگرچه شاید این بهدلیل بروز ناامنیها در منطقه باشد.
هفت منطقه قبایلی پاکستان از شمال به جنوب عبارتند از: باجور - مهمند (با ضم میم اول و فتح میم دوم) - خیبر - اروکزی - کرم (با ضم کاف و فتح ر) - وزیرستان شمالی و وزیرستان جنوبی. بجز منطقه اروکزی بقیه مناطق این ناحیه با افغانستان هم مرز هستند.
[↑] باجور
منطقهای است کوهستانی که بهدلیل موقعیت جغرافیایش در مناطق شمالی آن ارتفاع کوههای آن به حدود ۳۰۰۰ متر نیز میرسد اگرچه با حرکت بهسمت جنوب این منطقه از ارتفاع این کوهها کاسته میشود.
دو قبیله مهم منطقه که هر دو زیر مجموعه قبیله یوسفزی هستند عبارتنداز: ترهکانی و اوتمان خیل.
این منطقه تا دهه ۶۰ میلادی منطقهای نیمه خودمختار بود و غیر قابل دسترسی و داری چند منطقه خودمختار داخلی موسوم بهخانات بود که توسط خان اداره میشد. در دهه ۶۰ میلادی بخشی از ملکاند شد. باجور در سال ۱۹۷۳ بهعنوان یک منطقه کامل در فتا به سرپرستی بک نماینده سیاسی از سوی مرکز تبدیل شد. خار مرکز اداری باجور است.
[↑] مهمند
مهمند بهضم میم اول و فتح میم دوم، منطقهای کوهستانی که از نقطه نظر سیاسی بهدو بخش مهمند علیا و سفلی تقسیم میشود. مهمند علیا در مقایسه با مهمند سفلی حاصلخیزی کمتری دارد.
این منطقه نام خود را از قبیله مهمند گرفته است که از مهمترین قبایل منطقه است. قبیله صافی و اوتمانخیل از دیگر قبایل مهم منطقه است. قلعه نی مرکز اداری مهمند است.
[↑] خیبر
این منطقه نام خود را از گذرگاه خیبر گرفته که یکی از راههای اصلی مواصلاتی بین پاکستان و افغانستان است - گذرگاهی که محل عبور بسیاری از نیروهای مهاجم به شبه قاره بوده است.
افریدی (به فتح الف) و شینواری دو قبیله مهم خیبر هستند.
مرکز اداری خیبر در پیشاور است اما یک دفتر نمایندگی در لندیکوتل نیز قرار دارد.
[↑] اورکزی
تنها ناحیهای از مناطق قبایلی پاکستان که هممرز با افغانستان نیست. این منطقه رسماً در دسامبر سال ۱۹۷۳ بهعنوان یک ناحیه منطقه قبایلی اعلام شد. تا پیش از آن بخشی از یک ناحیه دیگر بود.
قبیله اورکزی مهمترین قبیله این منطقه است.
مرکز اداری اورکزی درهانگو در مجاورت این منطقه قرار دارد.
[↑] کرم
کرم بهضم کاف و فتح ر، نام خود را از رودی در این منطقه بههمین نام گرفته است. کوه سفید با ارتفاع بیش از ۴٧٠٠ متر از زیباییهای طبیعی این منطقه است که در سراسر طول سال پوشیده از برف است.
از نظر اداری این منطقه بهدو منطقه کرم علیا و سفلی تقسیم میشود.
توری و بنگاش دو قبیله مهم این منطقه هستند. کرم دارای تعداد قابل توجهی شیعه است که عموما از قبیله توری هستند.
مرکز اداری این منطقه پاراچنار است.
[↑] وزیرستان شمالی
این منطقه در سال ۱۹۱٠ رسماً بهعنوان یک ناحیه فتا در آمد.
اوتمانزی وزیر و دائور دو قبیله مهم وزیرستان شمالی است اگرچه قبایل دیگر مانند محسود در این منطقه هستند.
میران شاه مرگز وزیرستان شمالی است.
[↑] وزیرستان جنوبی
وزیرستان جنوبی - جنوبیترین منطقه فتا است که با بلوچستان پاکستان هممرز است.
محسود و وزیریها دو قبیله مهم این منطقه است.
در زمستانها شهر تانک و در تابستانها شهر وانا بهعنوان مرکز اداری این منطقه عمل میکنند.
[↑] خوست
خوست از ولایت جنوب شرق افغانستان است که با وزیرستان شمالی هممرز است. این هممرزی بهدلیل تحولات وزیرستان شمالی بر اهمیت خوست میافزاید. وزیرستان شمالی از مهمترین مناطق زیر نفوذ طالبان است. بر اساس گزارشها گروههای مختلف ستیزهجو از جمله گروههای پاکستان مانند تحریک طالبان پاکستان، گروههای رادیکال پنجابی، و گروههای ستیزهجوی افغان مانند گروه حقانی در این منطقه فعال هستند. این منطقه هدف بیشترین تعداد هواپیماهای بدون سرنشین آمریکایی بوده است. ارتش پاکستان که در یکی دو سال اخیر در نواحی مختلف منطقه قبایلی پاکستان از جمله وزیرستان جنوبی عملیات انجام داده است، هنوز عملیات وسیعی را در وزیرستان شمالی انجام نداده است.[۱]
[↑] يادداشتها
يادداشت ۱: اين گزارش برای دانشنامهی آريانا توسط مهدی خراسانی ارسال شده است.
[↑] پینوشتها
[۱]- هفت منطقه ناحیه قبایلی پاکستان، و نگاهی به منطقه قبیلهای پاکستان 'فتا'، بخش فارسی بی بی سی: پنج شنبه ۱۵ ژوئيه ٢٠۱٠ - ٢۴ تیر ۱٣٨۹
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمهها
□ وبسايت بخش فارسی بی بی سی
[برگشت به بالا] [گفت و گو و نظر کاربران در بارهٔ مقاله]