- گیاه‌شناسی
- تاریخچه
- ترکیبات شیمیایی
- ارزش غذایی
- خواص درمانی
- کاشت و برداشت
- تولید انجیر
- فرآورده‌های انجیر
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
[گیاهان] [میوه‌جات]
انجیر (به عربی: تين؛ به انگلیسی: Common fig؛ به آلمانی: Echte Feige)، میوه‌ای است شیرین و گوشتدار، درون پر از دانه‌های بسیارریز، پس از رسیدن شیرین و زردرنگ می‌شود[۱]. این میوه، با توجه به ارزش غذایی و طبی بالا، در بیشتر نقاط دنیا از جمله مناطق گرمسیری، نیمه‌گرمسیری و معتدله کاشت می‌شود[٢]. در این میان، در مناطق گرمسیر افغانستان، مانند: جلال‌آباد و قندهار نیز رویش می‌کند[٣].
[↑] گیاه‌شناسی
انجير درختى است يک‌پايه با نام علمى «فیکوس کاریگا» (Ficus carica) که از لحاظ طبقه‌بندی علمی از فرمانروی گیاهان (گیاهان گلدار و دولپه‌ای‌های نو) و راسـته‌ی گل‌سـرخ‌سـانان و تـيره‌ی «موراسـه» (Maracea) و از تبار و سرده‌ی فیکوس می‌باشد[۴] و در جنس آن حدود ۶۰۰ گونه وجود دارد که بيشتر گرمسيرى و هميشه سبز، هستند[۵].
برگ درخت انجیر پنجه‌ای و دارای ۳ تا ۵ لوب می‌باشد. قسمتی که به اسم میوه انجیر معروف است و مورد تغذیه انسان قرار می‌گیرد در حقیقت میوه نیست بلکه زائده مجوفی است که گل‌های انجیر به تعدادی زیاد در داخل آن قرار گرفته‌اند و مواد قندی در این زایده یا رسپتاکل جمع می‌شود. گل‌های نر و گل‌های ماده درخت انجیر از یکدیگر جدا ولی روی یک پایه یعنی در داخل رسپتاکل واقع شده‌اند و به‌عبارت دیگر درخت انجیر گیاهی است یک پایه.
اغلب انواع انجیر وحشی یا زینتی هستند مانند درخت معروف به درخت کاتوچو (فیکوس الاستیکا) که هم زینتی است و هم صنعتی. فیکوس بنگالنسیس و فیکوس رلیگیوزا انواع زینتی این گیاه می‌باشند که در تزئینات و به‌عنوان گیاه آپارتمانی مصرف زیاد دارند.
انواعی که در باغبانی از نظر مصرف میوه آن مورد استفاده قرار می‌گیرند عبارتند از فیکوس کاریکا، فیکوس پالماتا و فیکوس پودوکاریکا. فیکوس کاریکا همان انجیر معمولی است که به‌عنوان میوه مورد استفاده قرار می‌گیرد. ولی فیکوس پالماتا و فیکوس پودوکاریکا بیشتر برای تلقیح انواع انجیر خوراکی کاشته می‌شوند.
اگر میوه انجیر را باز کرده و به‌شکل یک سطح درآورده شود، گل‌های نر که حامل دانه گرده هستند و در کنار و به‌طرف خارج صفحه واقع شده و گل‌های ماده که حامل تخمدان و در صورت تلقیح شدن حامل بذر خواهند بود در وسط صفحه قرار دارند. تلقیح گل‌های ماده انجیر به‌وسیله حشرات مختلف که مهم‌ترین آن‌ها حشره‌ای بسیار کوچک از خانواده کالسیدیده می‌باشد انجام می‌گیرد.
[↑] تاریخچه
انجير بومى غرب آسيا است و هزاران سال است که در اين منطقه و نيز در اطراف درياى مديترانه کشت مى‌گردد. آثار درخت این میوه، در آخر عهد دوم (کرتاسه) دیده شده و در عهد چهارم در اطراف دریای مدیترانه مورد کشت قرار گرفته است.
- انجیر از زمره نخستین میوه‌هایی است که توسط ساکنان خاورمیانه مصرف می‌شد. در کاوش‌های باستان‌شناسی مربوط به دوره نوسنگی بقایایی از انجیر یافت شده است که قدمت آن به ۱۰۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد.[*]
در جای دیگر آمده: «انجیر بومی کاریا، منطقه‌ای باستانی در آسیای صغیر واقع در بین مدیترانه و دریای سیاه، است که توسط انسان در سرتاسر نواحی مدیترانه‌ای انتشار یافت. قدمت کاشت انجیر به هزاران سال باز می‌گردد و بعدها حوضه کشت آن از افغانستان به جنوب آلمان و جزایر قناری کشیده شد. در ایران نیز جنس انجیر دارای سه‌گونه درختی خودرو است و گونه‌های زیادی از آن نیز به‌عنوان گیاه زینتی وارد ایران شده است.»[*]
طبق شواهد به‌نظر می‌رسد که انسان‌های نخستین از برگ‌های درخت انجیر برای پوشاندن اندام‌های جنسی‌شان استفاده می‌کردند[*]. در مصر از ۲۸۰۰ سال پیش از میلاد مسیح کاشت درخت انجیر مرسوم بوده است[]. یونانیان قدیم نوع اصلاح‌شده این درخت را تحت نام انجیر آتیک (Attic) می‌شناخته‌اند[]، چنان‌که شاعران و نویسندگان یونانی مانند هومر، هرودوت و افلاطون در نوشته‌ها و اشعار خود آن را ستوده‌اند[] و رومی‌ها این درخت را با معتقدات مذهبی خود مخلوط کرده آن را نشانه سعادت و پیشرفت و ترقی روز افزون می‌دانسته‌اند[].
یهودیان باستان نیز درخت انجیر را می‌شناخته‌اند و از یک نوع انجیر که فیکوس سیکوروس نامیده می‌شود، در تورات یاد شده است[].
- انجیر نخستین درختی است که نامش در کتاب مقدس و در داستان آدم و حوا آورده شده است. عده‌ای از متخصصان کتاب مقدس معتقدند که انجیر میوه ممنوعه‌ای بود که خوردنش باعث خروج آدم و حوا از بهشت شد نه سیب و سزای این نافرمانی مقررشدن دوره قاعدگی برای زنان بود.[*]
به‌هر حال، حدود ٧۰۰ سال قبل از میلاد، اشعیای نبی، حزقیا، پادشاه آن زمان را، با انجیر مداوا کرده است[]. در قرآن نیز، به این میوه سوگند یاد شده و سوره‌ای به‌نام این میوه نام‌گذاری شده است[].
انواع انجیر در فاصله سال‌های ۱۵۲۵ و ۱۵۴۸ به انگلستان راه یافت؛ اما به‌درستی معلوم نیست که انجیر خوراکی چه موقع وارد چین شد. اما گزارش‌های معتبری وجود دارند که نشان می‌دهند انجیر از سال ۱۵۵۰ در باغ‌های چین کاشته می‌شد. انجیر در ۱۵٦۰ برای نخستین‌بار در بر جدید و در مکزیک کاشته شد. با تأسیس هیأت مبلغان سن دیه گو در ۱٦٦۹ انجیر راهی کالیفرنیا شد. بعدها واریته‌های خاصی از اروپا و غرب ایالات متحده وارد مکزیک شد و سپس انجیر از کالیفرنیا به ویرجینیا، کارولینا، جورجیا، فلوریدا، آلاباما، می سی سی پی، لوئیزیانا و تگزاس نیز گسترش یافت. در ونزوئلا انجیر از زمره میوه‌هایی است که در مقادیر بسیار توسط میوه‌کاران عمل آورده می‌شود. انستیتوی کشاورزی کلمبیا در ۱۹٦۳ کشتزارهای آزمایشی انجیر را راه‌اندازی کرد که نتایج آن بسیار قابل توجه بوده و باعث بهبود شیوه‌های کشت، هزینه‌های تولیدی و عایدی حاصل از آن شد.[*]
[↑] ترکیبات شیمیایی
در هر یک صد گرم انجیر خام و خشک: آب ٣ گرم، پروتئین ٣/۴ گرم، چربی ٣/۱ گرم، هیدرات‌های کربن ٦۹ گرم، کلسیم ۱٢٦ میلی‌گرم، فسفر ٧٧ میلی‌گرم، آهن ٣ میلی‌گرم، سدیم ٣۴ میلی‌گرم، پتاسیم ٦۴ میلی گرم، تیامین ۱/٠ میلی‌گرم، ریبو فلاوین ۱/٠ میلی‌گرم، نیاسین ٧/٠ میلی‌گرم، قند، نشاسته، سلولز، آنزیم، آهک، مواد ازتی، منگنز، برم، کاروتن، و ... ویتامین‌های «آ» (A) ٨٠ واحد، «ب ۱» (B1)، «ب ٢» (B2) و «ب ٦» (B6) وجود دارد.
[↑] ارزش غذایی
انجیر میوه‌ای مقوی، مغذی و خوشمزه است که با توجه به میزان اثرگذاری و تولید انرژی آن و با توجه به‌قیمت مناسب آن قابل استفاده برای تمامی اقشار جامعه است. در گذشته‌های دور، میوه‌های انجیر را پس از خشک کردن از میان ریسمانی عبور می‌دادند و در مسافرت‌های طولانی از آن تغذیه می‌کردند.[*]
در اقلیم‌های گرم و مرطوب همان‌طوری که میوه‌ها تازه مصرف می‌شوند، در این نواحی معمولاً انجیر را پوست کنده[در صنعت پوست میوه‌ها با فرو بردن آن‌ها در محلول قلیایی در حال جوش آن‌هم به‌مدت یک دقیقه کنده می‌شود. گاهی وقت‌ها هم از محلول بی‌کربنات سدیم در حال جوش برای این منظور استفاده می‌شود.] و با خامه و شکر می‌خورند.
[↑] خواص درمانی
از شیره انجیر برای درمان برخی از بیماری‌های پوستی استفاده می‌شود. این شیره، به‌شدت حساسیت‌زا است و چنانچه به‌درستی از روی پوست پاک نشود باعث سوزش و خارش می‌گردد.
[↑] کاشت و برداشت
روش تکثیر درخت انجیر: درخت انجیر از بذر رشد می‌کند و حتی بذر به‌دست آمده از میوه‌های خشک‌شده نیز قادر به رشد است و اخیراً کار کشت بافت‌های انجیر در یونان انجام شده است. اما درخت انجیر معمولاً توسط قلمه چوب به‌دست آمده از درختان ۲ تا ۳ ساله تکثیر می‌شود. قلمه‌ها باید ضخامتی معادل ۲-۲۵/۱ سانتی‌متر و به‌طول ۳۰-۲۰ سانتی‌متر داشته باشند. قبل از کاشتن قلمه‌ها انتهای بالایی آن را به‌منظور در امان ماندن از شر بیماری‌ها در معرض یک ماده درزگیر قرار می‌دهند و انتهای پهن پایینی را برای تحریک از ریشه‌زایی در معرض هورمون تحریک‌کننده ریشه می‌گذارند. قلمه‌ها در نهالستان رشد می‌کنند و پس از ۱۲ یا ۱۵ ماه به فضای باز منتقل می‌شوند. برای هر قلمه فضایی به‌وسعت ۵/۶-۸/۱ متر بسته به واریته آن و نیز حاصلخیزی خاک در نظر گرفته می‌شود. پرورش‌دهندگان انجیر در کلمبیا برای کاشت هر درخت در زمین‌های مسطح فضای ۳ در ۳ متری و در سطوح شیب‌دار فضای ۴ در ۳ متری را در نظر می‌گیرند. درخت کمتر از یک سال پس از کاشت میوه می‌دهد؛ گیاهان جوان از سایه «برگ شاخه‌های» نخل یا سایر اجزا بهره‌مند می‌شوند تا زمانی که خودشان محکم شوند. در جاهایی که بارندگی شدید است، برای جلوگیری از غرقاب شدن گیاه باید جوی‌هایی حفر شود. درخت انجیر تا سن ۱۲ تا ۱۵ سالگی میوه می‌دهد و پس از آن، محصول آن کاهش می‌یابد اما خود درخت ممکن است خیلی بیشتر از این‌ها عمر کند.
فصل میوه‌دهی درخت انجیر: درختان انجیر معمولاً دوبار در یک سال میوه می‌دهند. محصول اول که معمولاً از کیفیت کمتری برخوردار است و محصول دوم که همان محصول اصلی و با ارزش گیاه است. در کلمبیا و ونزوئلا برخی از درختان در سرتاسر سال میوه می‌دهند اما دو محصول اصلی آن‌ها در ماه‌های مه و ژوئن و دیگری در دسامبر و ژانویه به‌بار می‌آیند. تولیدکنندگان عمده انجیر در کالیفرنیا برای این‌که میوه‌ها زودتر برسند روی درختان «Ethephon» می‌پاشند. هلیکوپترهایی را بر فراز درختان به پرواز در می‌آورند و بدین ترتیب زمان افتادن میوه‌ها را تسریع می‌کنند. این کار باعث می‌شود که میوه‌ها از خطر باران‌خوردگی و حمله حشرات در امان بمانند. زمان‌بندی مناسب در کیفیت محصول نقشی اساسی دارد.
برای حداکثر محصول‌دهی، باید در نظر داشت که در فصل گلدهی انجیر نباید آبیاری انجام داده شود و هم‌چنین بهتر است که در محیط رشد، بارندگی نیز وجود نداشته باشد.
برداشت انجیر: میوه‌ها ممکن است از درخت چیده شوند یا پس از افتادن روی زمین با دست یا جاروهای مکانیکی جمع‌آوری شوند. کارگرانی که مشغول جمع‌آوری میوه‌ها هستند، باید حتماً دستکش بپوشند زیرا شیره انجیر به‌شدت حساسیت‌زا است. میوه‌ها پس از جمع‌آوری یک روز در سایه گسترانده می‌شوند تا شیره آن‌ها اندکی خشک شود. در هندوستان هر درخت در سال ۳۶۰-۱۸۰ میوه تولید می‌کند؛ اما در ونزوئلا این مقدار به ۸-۶ کیلوگرم برای هر درخت، کاهش می‌یابد.
شرایط نگهداری انجیر: میوه‌های تازه انجیر خیلی زود فاسد می‌شوند؛ اما در دمای ۶-۴ سانتی‌گراد و رطوبت نسبی ۷۵ درصد میوه‌ها تا ۸ روز هم به‌خوبی باقی می‌مانند؛ اما پس از خروج از انبار عمر مفیدشان تنها ۲ روز خواهد بود. در دمای ۱۰ سانتی‌گراد و رطوبت نسبی ۸۵ درصد میوه‌ها بیش از ۲۱ روز نمی‌توان نگه‌داشت اما در شرایط دمای ۶/۱-۰ سانتی‌گراد، ۳۰ روز هم باقی می‌مانند. چنانچه میوه‌ها کاملاً فریز شوند چندین ماه می‌توان آن‌ها را نگه‌داشت.
آفات و بیماری‌های انجیر: انجیر به‌شدت مورد تهاجم نماتودها و به‌ویژه جنس «Meloidogyn» است. در نواحی استوایی انجیرها به‌طور سنتی در نزدیکی دیوارها یا ساختمان‌ها کاشته می‌شوند تا ریشه‌های آن زیر ساختمان رفته و از آسیب در امان باشند. ریختن کاه و برگ در اطراف گیاه نیز به‌حفظ آن کمک می‌کند. امروزه برای حفظ درختان از شر نماتودها معمولاً از نماتودکش‌ها استفاده می‌شود. در هندوستان حشره ساقه‌خوار «Batocera rufomaculata» از شاخه‌های انجیر تغذیه می‌کند؛ در نهایت منجر به‌مرگ درخت می‌شود. آفت‌های فلس بال در ونزوئلا روی درخت انجیر تخم‌ریزی می‌کنند و لارو آن‌ها از شاخه‌های تازه تغذیه می‌کنند. آن‌ها در سرتاسر درخت و حتی در ریشه‌ها تونل‌هایی حفر می‌کنند و سرانجام منجر به‌نابودی گیاه می‌شوند. سوسک‌های جنس «Carpophilus» هم وارد میوه‌های خشک شده‌ی انجیر می‌شوند و باعث پوسیدگی و از بین رفتن میوه می‌شوند. به‌علاوه سیاهک انجیر نیز توسط قارچ آسپرژیلوس نیگرا ایجاد می‌شود.
[↑] تولید انجیر
[↑] فرآورده‌های انجیر
از انجیر در تهیه انواع پای‌ها، پودینگ، کیک، نان، بستنی و... استفاده می‌شود. در برخی نواحی هم از آن مربا و مارمالاد و خمیر نوعی نان تهیه می‌کنند. در اروپا، غرب آسیا، شمال آفریقا و کالیفرنیا میوه‌های انجیر به‌شکل خشک‌شده یا کنسرو شده مصرف می‌شود. برای خشک کردن میوه ابتدا اجازه می‌دهند تا میوه کاملاً رسیده شود و سپس آن‌ها را در معرض گاز سولفور قرار می‌دهند تا یک‌دست خشک شود. برخی از واریته‌ها برای فریز کردن در شربت یا خواباندن در شکر مناسبند. از انجیرهای خشک دستچین‌شده پودری تهیه می‌کنند که آن را با قهوه مصرف می‌کنند. در کشورهای مدیترانه‌ای میوه‌ها در درجه پایین به الکل تبدیل می‌شوند. از الکل انجیر در معطر ساختن لیکورها و تنباکو استفاده می‌شود.
روغن به‌دست آمده از بذرهای خشک‌شده انجیر دارای اسیدهای چربی نظیر اولیک، لینولیک، لینولنیک، پالمپیک، استریک است که همگی از زمره روغن‌های خوراکی‌اند. در هندوستان از برگ‌های انجیر به‌عنوان علوفه استفاده می‌شود[*].
[٦]
[٧]
[٨]
[۹]
[۱٠]
[۱۱]
[۱٢]
[۱٣]
[۱۴]
[۱۵]
[۱٦]
[۱٧]
[۱٨]
[۱۹]
[٢٠]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا به‌همت دانیال مهدی و الهام مهدی (محمدی) زیر نظر مهدیزاده کابلی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، ج ۱، ص ٢۴٢
[٢]-
[٣]- ذکی، سید محمود، تاریخچه انجیر، وبلاگ دوکتور سید محمود ذکی
[۴]-
[۵]-
[٦]-
[٧]-
[٨]-
[۹]-
[۱٠]-
[۱۱]-
[۱٢]-
[۱٣]-
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱٦]-
[۱٧]-
[۱٨]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]