جغرافیای طبیعی افغانستان:افغانستان، در جنوب غربی آسیا یبن ٢٩ درجه و ٢٢ دقیقه و ۵۳ ثانیه و ۳٨ درجه و ٢٩ دقیقه و ٢٧ ثانیه عرض البلد شمالی و بین ۶۰ درجه و ٢٨ دقیقه و ٤۱ ثانیه و ٤٧ درجه و ۵۱ دقیقه و ٤٧ ثانیه طول البلد شمالی واقع شده است.
مساحت این کشور ۶۵۰۰۰۰ کیلومتر بوده و حداکثر طول آن از شرقیترین نقطه تا غربیترین نقطه جنوبی آن ٩۱٢ کیلومتر است و این کشور محاط به مناطق خشک بوده، به دریا متصل نمیباشد، نزدیک ترین بندر دریایی به آن، بندر کراچی با فاصله ٧٢٧ میل میباشد.
این کشور در شمال پیوسته است به کشورهای تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان و از طرف غرب به کشور جمهوری اسلامی ایران و از شرق و جنوب به کشور پاکستان و از طرف شمال شرقی به ولایت سین کیانگ چین. افغانستان کشور کوهستانی و نسبتاً خشک است.
مرتفعترین و معروفترین رشته کوههای آن عبارتاند از: هندوکش، بابا، سلیمان، سفید کوه و سیاه کوه. مرتفعترین قله کوههای آن، «نوشاخ» با ارتفاع ٧٤٨۵ متر در رشته کوه هندوکش شرقی میباشد و ...
میزان بارندگی در این کشور کم است و مهمترین رودهای آن عبارتند از: آمودریا، رود کابل، هریرود، رود هلمند و رود مرغاب و طویلتری رودهایش، آمودریا (٢۶٢۰کیلومتر)، هیرمند (۱٤۰۰کیلومتر)، هریرود(۱٢۳۰ کیلومتر) اکثر این رودخانهها ناشی از برفهای زیادی است که در زمستان در نقاط مرتفع میبارد و در بهار و تابستان به تدریج آب میشود.
آب و هوایش متغیر و در بسیاریی از نقاط زمستان بسیار سرد و طولانی (حدود شش ماه) و در برخی نقاط تابستان خیلی گرم و سوزان میباشد. اما در عین حال جلگهها و درههای فراوان دارای خاک و آب و هوای مساعد، نزی در آن نهفته است که برای کشاورزی و دامداری بسیار مناسب میباشند. حدود ۱٪ خاک آن را جنگلها پوشانده است.
تقسیمات اداری از سال (۱٧٧۳) به بعد درست از زمانی که تیمور شاه کابل را پایتخت خود قرار داد. آن «شهر» همیشه مرکز پادشاهی افغانستان بوده است. شاهزادگان ولایت را کم و بیش خودمختاری داده بودند. مهمترین ولایات تحت کنترل شاهزادگان و امیران، کابل، قندهار، هرات، ترکستان افغانستان، قطغن و بدخشان بودند. امیر عبدالرحمن خان ۱٩۰۱ـ۱٨٨۰ که از سوی بریتانیا به عنوان امیر کابل و حواشی آن به رسمیت شناخته شد دامنه قلمرو سلطنتیاش را به ولایات هرات، ترکستان افغانستان، هزارهجات، نورستان و بدخشان گسترش داده بود. در زمان نادرشاه «۳۳ـ۱٩٢۱» افغانستان به پنج ایالت اصلی و یا عمده و چهار ایالت فرعی تقسیم گردید. بعد از حکومت مشروطه و تصویب قانون اساسی در سال ۱٩۶٤ افغانستان به ٢۶ ولایت تقسیم شده که هر کدام به دلیل اهمیت و چگونگی انکشاف آن به گروههای یک، دو و سه تقسیم گردیده بودند. کابل، غزنی، گردیز، جلالآباد، مزار شریف، هرات و قندهار جزء مراکز درجه یک ولایات در تقسیمات کشوری قرار گرفتند. هر کدام از این ولایات به وسیله فرمانداری «والی»، اداره میشد که در برابر وزارت داخله در کابل مسئولیت داشتند. مضافاً این که نمایندههایی در هر ولایت وجود داشت که روند اجرایی کار را مستقیماً به کابل گذارش میدادند. هر ولایتی دارای چندین «ولسوالی» بود که به وسیله مسئولی به نام «ولسوال» اداره میشدند و ولسوالیها در برابر «والی» مسئولیت داشته و میبایست گزارش کار را به آنها میدادند، البته هر ولسوال امکان داشت چندین علاقهداری را نیز اداره کند. علاقهداریها در روستاهای مهم مستقر و در قبال ولسوالیها مسئولیت مستقیم داشتند، علاقهداریها به تناسب جمعیت آنان به چهار گروه تقسیم میشدند. در سال ۱٩٧۰ افغانستان به ٢۶ ولایت شش ولسوالی بزرگ «لوی ولسوالی» ۱٧۵ ولسوالی و ۱۱٨ علاقهداری تقسیم شده بودند؛ در حال حاضر افغانستان دارای ۳٤ ولایت می باشد . واحدهای کوچک روستایی به وسیله رئیس روستا که معروف به «قریهدار» ملک، و ارباب بود اداره میشد. آنها نقش رابط را بین روستا و رئیس بخش «علاقهدار» داشتند. اما شهرها به نواحی مختلف تقسیم میشدند.
جغرافیای انسانی: افغانستان سرزمینی که اکنون به نام افغانستان یاد میشود، بر اساس گفتههای مورخین و اسناد باستانی، با نامها و عنوانهای دیگر (مثل آریانا، خراسان و ...) دارای پیشینه تاریخی چندین هزار ساله بوده و مدنیتهای فراوان را در درون خود پرورانده و بعضاً مدفون ساخته است. اما آنچه را که امروز در جغرافیای سیاسی به نام افغانستان میخوانیم، همان کشوری است که در اواسط قرن هجده (۱٧٤٧م) توسط احمد شاه ابدالی بنیان گزاری شد. این کشور دارای موقعیت خاص سیاسی ـ تجاری و فرهنگی است که فعلاً مجال بحث آن نیست.
به هر صورت این کشور امروزه زیستگاه اقوام، تبارها و تیرههای فراوانی است که هر کدام در بسیاری از جهات فرهنگی خصوصیات و ویژگیهای خاص خود را دارد و چون برخی از این ویژگیها در ورطههای سیاسی ـ اجتماعی دارای اهمیت خاصی است، در این جا ناگزیریم که اجمالاً آنها را مورد اشاره قرار دهیم که از آن جمله است: تعداد جمعیت، ترکیب قومی، دین، زبان، فرهنگ و رسوم قومی و خصوصیات تاریخی ـ روانی تباری. کلیات اولیه این مسایل پیش از شرایط امروزه در متون جغرافیایی ساده اغلب چنین بیان شده است: نام:
افغانستان جمعیت: بالغ بر ٢۰۵۰۰۰۰۰نفر تراکم جمعیت: ٧/۳۱ نفر در کیلومتر مربع ساکنین شهرها: ۱۵٪ متوسط عمر: مردان ٩/۳٩ و زنان ٧/٤۰ میزان تولد: ٢/٤٩ در هزار میزان مرگ: ٨/٢۳ در هزار رشد جمعیت: ۰۵٤/٢ میزان مرگ کودکان: ۱٨٢ نفر در هر نوزاد دین: اسلام (٧۵٪ سنی) زبان: پشتو و فارسی ترکیب جمعیت: ۶۰٪ پشتون، ۳۰٪ تاجیک، ۵٪ ازبک، ۵٪ هزاره و ... پرجمعیتترین شهرها ۱ـ کابل ۳٤۵/۳۶٪ نفر؛ ٢ـ قندهار ۱٩۱۳٤۵ نفر؛ ۳ـ هرات ۱۵۰٤٩٧ نفر؛ ٤ـ مزار شریف ۱۱۰۳۶٧ نفر؛ ۵ـ جلال آباد ۵٧٨٢٤ نفر؛ ۶ـ کندوز ۵٧۱۱٢ نفر؛ ٧ـ بغلان ٤۱٢٤۰ نفر؛ ولی بسیاری از این قضاوتها و ارقام نه درست و دقیقاند و نه به این سادگی، و لذا ناگزیریم به شرح و تفصیل بیشتر. حقیقت امر این است که در افغانستان هیچگاه آمارگیری و سرشناسی دقیق، علمی و بیطرفانه صورت نگرفته. آمارهای داده شده یا اغلب بر پایه تخمین و گمانهزنی استوار است، یا آمارگیری ناقص و یا حتی بر اغراض سیاسی، و از همین نظر است که تعداد جمعیت این کشور از سوی منابع و مراجع مختلف با رقمهای بسیار متفاوت ارایه شده است که ما در این جا درصدد بیان آنها نیستیم اما با توجه به فقدان آمار علمی و تلفات سنگین بیست و چند ساله جنگ میتوان گفت که تعداد جمعیت این کشور امروز بین ٢۰ تا ۱٧ میلیون نفر میباشد که از این تعداد حدود ٤ میلیون آن آواره و خارج از کشور میباشند. و با وضع اسفبار و ناپایدار فعلی، ارایه میانگین سن، میزان رشد جمعیت، میزان مرگ و میر و ... نیز کار بیهوده و بیاساس خواهد بود. اما چند مساله به خاطر اهمیت خاص خود نیاز به بحث بیشتری دارد: ۱ـ دین: تردیدی نیست که بیش از ٩٩٪ ساکنان افغانستان مسلمان هستند و تا چندی قبل حدود ۵ هزار هندو در این کشور میزیستند که اکنون تعداد بسیار اندکی از آنها باقی ماندهاند و در این که از نظر مذهبی اکثریت قاطع مردم این سرزمین را اهل سنت تشکیل میدهند نیز شکی وجود ندارد، لیکن درصد دقیق این اکثریت مورد بحث و گفتگو و کنجکاوی است. زیرا که منابع شیعی مدعی هستند که آنها حدود ٢۵ تا ۳۰ فیصد را در این کشور تشکیل میدهند و این آمار یکی از موارد بحث بین گروههای شیعه با دولت موقت مجاهدین (تشکیل شده در سال ۱۳۶٨هـ ش) در پشاور و دولت آقای ربانی در سالهای (٧٤-۱۳٧۱) در کابل بود و نشریات و مطبوعات گروههای سیاسی آن زمان در این مورد بحثهای فراوان داشت که علاقمندان را به آنها ارجاع میدهیم. اما خالی از فایده نمیدانیم که در اینجا مقداری از مطالب منتشر شده در این زمینه از سوی یکی از موسسات پژوهشی را نقل کنیم. این موسسه چنین مینویسد: «دین ٩٨ فیصد مردم افغانستان اسلام است. از این میان قریب به ٧۰ درصد اهل تسنن هستند که اکثریت بر مذهب حنفی میباشند و بیش از ٢۵ درصد نیز شیعه اثنی عشریاند. اکثریت شیعهها را قوم هزاره تشکیل میدهند که در مناطق مرکزی افغانستان سکونت دارند و مرکز آنان شهر تاریخی بارسان (بامیان) است. تشیع همچنین در بین قزلباشها، ترکمنها، تاجیکها و حتی پشتونها پیروانی دارد. اقلیتهای کوچکی نیز بر مذهب اسماعیلی هستند، رهبر فعلی فرقه اسماعیلیه حاج سید منصور (نادری) است. بیش از ٢۰ هزار نفر هندو و ازبک در کابل، قندهار و مزار شریف و هرات و خوست سکونت دارند. حدود ۱۵۰ خانوار کلیمی در کابل و قندهار و هرات وجود داشتهاند که تدریجاً افغانستان را ترک گفتهاند ... اقلیتهای دیگری نیز وجود دارند که تعدادشان چندان نیست. طبق قانون اساسی رژیم سطلنتی (در زمان ظاهرشاه)، پادشاه باید حنفی مذهب باشد. از ابتدای تشکیل حکومت تا امروز، دستگاه حکومت سنی مذهب بوده است. در اواسط دهه هفتاد در افغانستان پانزده هزار باب مسجد وجود داشت... مساجد افغانستان معماری ساده دارند. در داخل مساجد هیچ گونه تصاویر و شمایل و یا علایم دیگری که حضور قلب و تمرکز حواس نمازگزاران را از بین ببرد، وجود ندارد، در میان حنفیها روحانیون مولوی نامیده میشوند. روحانیون هم در بین شیعیان و هم اهل تسنن، نفوذ زیادی در جامعه دارند. روحانیون از روزگاران گذشته نقش مهمی در آموزش افغانستان داشتهاند، مردم عموماً در پای منبر وعظ آنها حاضر شده و با دقت به حرفهای آنها گوش میدهند.» ٢ـ ترکیب قومی ـ ملی کارشناسان سیاسی و پژوهشگران علمی غربی، اکثراً گفتهاند که در افغانستان حضور ملت به آن صورت که در اروپا رایج است، شکل نگرفته است و روح جمعی ملی، حس میهن پرستی، درک و ترجیح منافع ملی و در نهایت شعور جمعی ملی، حس میهنپرستی، درک و ترجیح منافع ملی و در نهایت شعور جمعی ملی ـ کشوری، در میان مردم عامه این کشور وجود ندارد؛ بلکه هویتهای پراکنده و غلیظ قومی جانشین مقولههای یاد شده در این سرزمین است، (مقوله که همواره میتواند هم دستآویز خوب سیاسی باشد و هم مایه شورشها و غائلهها) و لذا برخی از آنها این کشور را «موزه اقوام» خواندهاند. مثلاً آقای الیور روا افغانستانشناس معاصر فرانسوی میگوید: «افغانستان هیچ گاه ملت یکپارچه نداشته ...» وی معتقد به وجود نوعی تقابل میان جامعه و دولت و یا شهر و روستا در این کشور است. از نظر او، شهریان تحصیل کرده، تاجر پیشه، کارمند دولت هستند با روستاییان که در محدوده روستاهای خویش از طریق دامداری و کشاورزی روزگار میگذرانند و به سیاست هیچ علاقهای نداشته تغییر حکومت را پادشاه گردشی مینامند، در تقابل قرار دارند. که نه تنها رفتار و کردار کرکترشان با هم تفاوت دارند که دهاتیان به شهریان که آنها را آدمهای حکومت میدانند به دیده بیگانه و همراه با سوء ظن مینگرند و در ضمن خود این دهاتیان نیز کاملاً هر کدامشان در درون ده، تیره و قبیله خود فرو رفتهاند. یک نفر انگلیسی در این مورد چنین میگوید: «این ملت از مجموعهای از قبایل تشکیل میشود که دارای نیروهای متفاوت و عادات گوناگون میباشند که کمابیش آنها را به هم پیوند داده است. این پیوستگی بستگی به شخصیت قبیله دارد. احساس میهن پرستی آن طور که در اروپا متداول است نمیتواند در میان افغان وجود داشته باشد، زیرا یک کشور مشترک برای آنها وجود ندارد. به جای حس میهنپرستی حس پرجوش و خروش آزادی فردی در آنها موجود است که بالطبع مایه طغیان علیه سردمداران حکومت میگردد. در نتیجه این مردم تاب تحت کنترل گرفتن را ندارند. خواه قدرت انگلیسی، روسی، ایرانی یا درانی باشد.» و فرد دیگر انگلیسی (آنتونی هی من) در این مورد چنین میگوید: «قلب سرزمین امپراطوری درانی به تدریج استحکام پذیرفت و به صورت کشوری درآمد و صورت تجدد و تشکیل یک ملت را به خود گرفت این اقدام تشکیل دهنده و تجدد طلبی به کوشش و فعالیت امیر عبدالرحمن که بزرگترین فرمانروای افغانستان جدید است انجام گرفت. این ادعا کاملاً صحیح است اما با وجود این گسترش نیروی پشتون و اسکان آنها در قسمتهای که پیش از آن مستقل بودند نتوانسته بود کشور را به صورت یک پارچه درآورد از ابتدا فقط کابل و نواحی مجاور آن در اختیار حکومت مرکزی بود. حکومت مرکزی تحت فرماندهی امیر آهنین ابتدا قبایل پشتون را که جنوب بودند سرکوبی کرد. بعد به ازبکها روی آورد و پس از انقلاب کردن خوانین ازبک و ترکمان در شمال و ایل هزاره در مرکز و کافرستان در مشرق تسلط خود را بر این نواحی استوار کرد... . با وجود این موفقیتهای حس میهنپرستی یا ملیت در دل اتباع او بوجود نیامد. آنها، به صورت تابع باقی ماندند و جنبه همشهریگری در ملت واحد در آنها پدیدار نشد.» اگر چند وی پیشبینی میکند که تجاوز شوروی به افغانستان سبب وحدت ملی، تضعیف هویت قومی و در نهایت تشکیل ملت واحد با حس میهنپرستی خواهد شد. اما این پیش بینی چندان درست از کار در نیامد. زیرا هنوز هم در این کشور متاسفانه هویتهای قومی بر هویت ملی غلبه دارد. اگر چه در زمان جهاد و جنگ علیه روسها این مردم وحدت ملی کمنظیری از خود نشان داد، اما این وحدت ملی بدبختانه عمرش با عمر جهاد در کشور به پایان رسید و از نظر تاریخی نیز همواره چنین بوده است که این مردم همیشه در برابر سلطه خارجی و تجاوز، وحدت ملی شگرفی از خود نشان دادهاند اما پس از رفع تجاوز و راندن دشمن خارجی و تجاوزگر، اغلب باز هم هویت قومی بر هویت و منافع ملی و حس میهن دوستی چیره شده است. البته این بحث در سطح کلان تودهای در رابطه با کلیت روستایی اقوام و قبایل بیشتر مطرح است، ورنه حساب جمعی تحصیل کرده، روشنفکر، سیاستمدار مالاندیش و بزرگ بین از این قاعده جدا است. چون ترکیب قومی همواره در این کشور مهم و مورد توجه کارشناسان و پژوهشگران بوده است و لذا ناگزیر تحقیقات و نظریات برخی از آنها را میآوریم:
آقای لودویک و آدمک، افغانستان شناس معروف و معاصر در این رابطه چنین مینویسد: گروههای قومی «جمیعت افغانستان مجموعهای از گروه های کثیر و غیر متجانس قومی است که با لهجههای مختلف و زبانی که برای طرف دیگر قابل فهم نیستند صحبت میکنند، بزرگترین گروههای قومی، پشتون، تاجیک، ازبک و هزاره میباشند. در سال ۱٩٨۶ «آوریوال» فهرستی از گروههای قومی در افغانستان را به شرح زیر یادداشت نموده است:
۱- پشتو ۱۱- ترکمن ۳۱- شادی باز ٤۱- گوارباتی ٢- هزاره ۱٢- طاهری ٢٢- عرب ۳٢- قزلباش ٤٢- جوگی ۳- تایمنی ۱۳- براهوایی ٢۳- گوجار ۳۳- تیرابی ٤۳- سیگ ٤- موری ۱٤- مغول ٢٤- مونجانی ۳٤- شیخ محمدی ٤٤- زوری ۵- قرقیز ۱۵- اشکاشمی ٢۵- شیغنانی ۳۵- یهودی ٤۵- جت ۶- قپچاق ۱۶- سنگلیچی ٢۶- قارلیق ۳۶- تیموری ٤۶- پیکراغ ٧- روشانی ۱٧- فارسی ٢٧- فیروز کوهی ۳٧- میش مست ٤٧- قزاق ٨- واخی ۱٩- ازبک ٢٨- جمشیدی ۳٨- غوربت ٤٨- پاراچی ٩- نورستانی ٢۰- ایماق ٢٩- ملیکی ۳٩- وانگ والا ٤٩- ارموری ۱۰- تاجیک ٢۱- بلوچ ۳۰- جلالی ٤۰- تاتار ۵۰- کوتانا ۵۱- هندو زبان بسان تنوع قومی، تنوع زبانی نیز به صورت وفور در افغانستان وجود دارد به گونهای که «جورج مورکنستر» زبانشناس معروف نروژی میگوید: «امپراطوری قدیم افغانستان را میتوان گنجینهای از شعبههای مختلف زبانهای آسیا و اروپا شمرد.»
زبانهای فراوان ملی و محلی با لهجههای فراوانتر در میان اقوام و تیرههای مختلف این کشور وجود دارد . پژوهشگران وجود بیش از ۳۰ زبان را در این کشور برشمردهاند که ما در اینجا تعدادی از آنها را با مناطق جغرافیایی عمومی افغانستان با اندکی تلخیص نقل میکنیم: ۱- زبان پشتو: زبان پشتو در مناطق جنوب، شرق و جنوب غرب و برخی از مناطق دیگر مورد گفتگو است. بیشتر این زبان دارای لهجه های فراوان است که معروفترین آنها دو لهجه شمالی و غربی (قندهاری)میباشد. الف ـ لهجه غربی(قندهاری): از اتک شروع شده به غرب رود سند یعنی، دیره اسماعیل خان، بنو، توری، وزیرستان، کویته، شیندند، قندهاری، زمینداور، فراه، جوین، سبزوار، اوبه و بعضی از جاهای دیگر به این لهجه مکالمه مینمایند؛ زبان دری: این زبان از جمله قدیمیترین زبانهای کشور بوده، عده زیادی نفوس افغانستان با لهجه های مختلف این زبان آشنای داشته و به فصاحت و بلاغت سخن میرانند. لهجههای مختلف این زبان عبارت از لهجه غربی، لهجه شمال شرقی، (بدخشان، کاپیسا و پروان) و لهجه اهالی مرکز و اطراف کابل، لهجه مناطق مرکزی (منطقه هزاره نشین که بعضی از لغات مغولی در آن حفظ گردیده است.) مناطقی که به زبان دری محاوره مینمایند، اکثر نفوس مردم غرب کشور، هزارهجات، بدخشان، ولایت کاپیسا، پروان، کابل، لغمان، نیمروز، بلخ، تخار، قندوز و قسمتی از مردم بلوچستان و چترال را تشکیل میدهند؛ ۳ـ بلوچی: این زبان از بلوچستان تا کراچی، مروج است و در ساحه خاک افغانی در هلمند، حوالی گودزره، هامون صابری، حواشی سر حد غربی کشور و بلوچستان سخن میرانند؛ ٤ـ ازبکی: در ولایت شمال کشور عمومیت دارد؛ ۵ـ ترکمنی: در شمال و شمال غرب کشور تا ولایت هرات؛ ۶ـ پراچی: در یکی از درههای نجراب: متصل به آلرسای تگاب؛ ٧ـمنجی: در منجان بدخشان؛ ٨ـ واخی: در واخان؛ ٩ـ سریگی: در حاشیه شمال واخان؛ ۱۰ـ سنگلیچی: در شمال منجان و جنوب زیباک بدخشان؛ ۱۱ـ زیباکی: در زیباک بدخشان؛ ۱٢ـ اشکاشمی: در اشکاشم بدخشان؛ ۱۳ـ شغنی: در اشکاشم و شغنان افغانی و شوروی؛ ۱٤ـ روشانی و وارشری: در حاشیه غربی بدخشان به جوار رود پنج...؛ ۱۵ـ که ته: در نورستان شرقی، مرکزی و غربی؛ ۱۶ـ وایگلی: در نورستان مرکزی؛ ۱٧ـ انبکویی: در نورستان مرکزی و غربی؛ ۱٨ـ پارونی: در نورستان مرکزی؛ ۱٩ـ پشهای: در جنوب نورستان مرکزی، غربی بحوالی لغمان، درههای تگاب، نجراب و کوهستان، کاپیسا و لغمان؛ ٢۰ـ گورتبی: در حاشیه شرقی نورستان شرقی و ...[سايت مطالعات افغانستان]
جغرافیای طبیعی افغانستان
جغرافیای انسانی افغانستان
