[↑] تأسیس فرهنگستان در ایران
حکمت در شرح احوال مرحوم محمّدعلى فروغى می‌نویسد: "... یکى از آثار ارجمند او، تأسیس فرهنگستان ایران (یعنى آکادمى زبان ایران) بود... و این بنده خود شاهد و عامل آن و به نوبت خود دستیار ایشان بودم..." "او در سال ١٣١۴ یکى از بزرگترین خدمتهاى خود را با تأسیس فرهنگستان زبان و ادبیات انجام داد..." "... سزاوار است که حکایت آن انجمن بزرگ را... امروز بنویسیم... از اوایل سال ١٣١۴ ه'.ش... جنبش و نهضتى در مقامات رسمى و محافل ادبى به قصد تصفیه زبان فارسى از کلمات بیگانه به ظهور رسید... بعضى از مجامع سعى می‌کردند لغات خارجى مخصوصا کلمات عربى را از السنه و مکاتبات رسمى برداشته و به جاى آنها، لغات و واژه‌هاى غیرمأنوس باستانى بگذارند یا واژه تازهاى بى اصل وضع کنند، بعضى دیگر هم... به قصد استفاده شخصى و تقرب به مقامات عالیه می‌کوشیدند که از این نهضت ملى به نفع خود بهرهبردارى کنند و به حدى راه افراط و مبالغه بپیمودند که بیم آن می‌رفت بناى رفیع و عالیقدر زبان شیرین فارسى که از مفاخر این قوم و ملت است، واژگون شود و جلوگیرى از تندرویهاى آنها اندکاندک مشکل گردد... و حتى وقتى یکى از آن محافل که بعضى کلمات تازه وضع کرده بود، براى کلمه "امضاء" واژه "دستینه" را پیشنهاد کرده بود... این بنده نویسنده که در آن موقع متصدى وزارت معارف بودم... براى جلوگیرى از آن افراط کاریها، مشغول کار شدم، ابتدا در ضمن بخشنامهاى به تمام وزارتخانهها اعلام داشتم که در موضوع زبان هر ملت که از مسائل مهمّه اجتماعى است... بایستى از هرگونه عجله و شتابزدگى در تغییر و تبدیل کلمات و اصطلاحات خوددارى کرد تا با مطالعه و تعمق خاص، وزارت معارف، برحسب وظیفه اقدام نماید و اکنون در نظر دارد که انجمن مخصوصى مرکب از دانشمندان و اهل ادب و تحقیق تشکیل دهد که موضوع را مورد بحث و شور قرار دهند و نتیجه مطالعات و تحقیقات آن انجمن گزارش شود... این اخطار در ابتدا با مقاومت شدید اشخاص افراطى یا متعصب و همچنین کسانى که این امر را محلّ استفاده می‌خواستند قرار بدهند، واقع شد ولى این نویسنده... پیشنهاد خود را به تصویب رسانید. در همانحال براى جلوگیرى از آنگونه اشخاص به یارى و مساعدت [مرحوم] فروغى که ریاست دولت را داشتند، متوسل شدم و آن مرد دانشمند و ادبدوست نیز استمداد بنده را اجابت کرد و بدون اینکه دقیقهاى فرصت را از دست بدهد، یا اندکى ملاحظه، از افراد ذینفع نماید، جدّا درخواست وزارت معارف را پشتیبانى فرمود و با تدابیر عاقلانه از تشبثات آنها جلوگیرى کرد، وزارت معارف در اوایل سال ١٣١۴ ه'.ش کارخانه لغتسازى آن اشخاص را متوقف ساخته و آن انجمن ادبى که برحسب پیشنهاد این بنده به نام "فرهنگستان" موسوم گردید، به صورت رسمى تشکیل یافت و به دستیارى و همقدمى نخبهاى از افاضل و ادبا، اولین جلسه فرهنگستان در عمارت سابق مدرسه حقوق لالهزار، کوچه (اتابک) در تاریخ [شنبه ١٢] خرداد ١٣١۴ در تحت ریاست خود مرحوم فروغى [و با شرکت ٢۴ عضو پیوسته] انعقاد یافت... و تا مدّتى بعد از سوم شهریور ...١٣٢٠ به کار و خدمت خود مشغول بود و صدها لغت و اصطلاح که اکنون متداول است وضع کرده و در مجموعهاى آنرا چاپ کردند..."
فروغى در دو خطابه با عناوین "معرفى فرهنگستان" و "پیام من به فرهنگستان" هدفهاى تأسیس فرهنگستان و ضرورتها و فواید آنرا شرح می‌دهد و اظهار عقیده می‌کند که: "باید مصمّم شویم که [آنچه] را فرهنگ می‌گوییم، کاملا ایرانى باشد، زیرا هویت هر قوم بسته به فرهنگ خود آنهاست... و یکى از مؤسسات که بالاختصاص براى حفظ فرهنگ و میراث ادبى و هنرى مملکت ما و ملت ما، تأسیسشده همین فرهنگستان است."
"... معارف و فرهنگ، باید با روزگار حاضر متناسب شود، مقصودم این نیست که تقلید و تبعیت صرف از زبانهاى اروپایى بکنیم یا زبان عربى که جزءِ میراث زبان فارسى است و ایرانیان هزار سال در آن کار کرده و کتابهاى بى شمار به آن زبان تحریر کردهاند، به کلّى متروک بداریم، ادبیات عرب هم مثل ادبیات ملل دیگر مخصوصا براى ما با این سوابق ممتد و طولانى ادبى و فرهنگى که داریم محلّ استفاده است و به منزله زبان لاتین است براى اروپاییها و بنا بر این بدون عربیت، ادبیات ما ناقص خواهد بود و مقاصد و معانى بزرگان و گویندگان خود را نمى توانیم درک نماییم..."
"فرهنگستان اول، در بهمنماه ١٣١۵، نظامنامهاى براى "بازبینى در اصطلاحات علمى" تصویب کرد و در آن راه و روش و ضوابط معادلیابى را مقرر داشت. از جمله در ماده دهم این نظامنامه، پیشبینى شده بود که "اگر در برابر هر اصطلاحى، لفظ فارسى مأنوسى که متداول و مسلم و معتبر و ریشه آن معلوم و اشتقاق آن درست باشد، پیدا شود، آن لفظ مرجّح شناخته شود و اگر پیدا نشود" براى معانى نزدیک به ذهن، الفاظ مأنوس یا مصطلح عربى یا الفاظ مرکب از عربى و فارسى و "براى معانى دور از ذهن کلمات فارسى مهجورى، به همان معنى یا به معنى نزدیک آن، اختیار گردد. سرانجام اگر بدین وسایل هم چیزى به دست نیامد، از ریشه فارسى، مطابق قواعد قطعى و حتمى زبان فارسى، اشتقاق تازهاى که موافق طبع مردم ایران باشد بسازند چنانکه آن مفهوم از آن لفظ بیرون آید... و بالاخره اگر از این وسیله هم چیزى فراهم نشد، همان اصطلاح خارجى را به شرط آنکه... بینالمللى بوده و به زبان خاصى منحصر نباشد، اختیار کنند..."
"بدینسان فرهنگستان اول، طریقى سالم و معتدل، دور از تعصب عربى زدایى و منطبق با طبیعت زبان انسانى و ناموس تحول و تطور آن، در پیش گرفت و از اینرو در واژهگزینى نسبتا موفق از کار درآمد، میزان قبول عامى که لغات و اصطلاحات مصوب فرهنگستان اول پیدا کرد، در نتایج مطالعه جالب یکى از محققان جوان منعکس شده است اگر بخواهیم منصفانه قضاوت کنیم باید بگوییم که فرهنگستان اول در پىگیرى به موقع، از آفتى که به زبان فارسى روى آورده بود، وظیفه خود را ادا کرد و چون اعضاى برجسته آن که ارکان آن سازمان بودند، اصولا اعتقادى به واژهسازى نداشتند، در فضاى فرهنگى نسبتا سالمى که پدید آورده بودند، نیازى به فعالیت پىگیر احساس نکردند و رفتهرفته فرهنگستان از پویایى افتاد و دچار رکود شد و رضاشاه هم در هفتم اردیبهشت ١٣١٧ [آن]را منحل ساخت و هفته بعد فرمان داد از نو تشکیل شود و وزیر معارف ریاست آنرا بر عهده گیرد."
نخستین جلسه عمومى فرهنگستان، پس از انحلال و تشکیل مجدد، روز چهارشنبه ٢١ اردیبهشت ١٣١٧ به ریاست علىاصغر حکمت وزیر معارف تشکیل شد، اینبار عدهاى دیگر از استادان بنام (از جمله علىاکبر سیاسى، محمود حسابى ، ابراهیم پورداود...) به عضویت پیوسته فرهنگستان منصوب شدند... چند ماه پس از تجدید سازمان فرهنگستان در پى کنارهگیرى حکمت از وزارت معارف، اسماعیل مرآت... اداره فرهنگستان را بر عهده گرفت...
اعضاى پیوسته فرهنگستان اول عبارت بودند از:
١- بهار ٢- دهخدا ٣- محمّدعلى فروغى ۴- ابوالحسن فروغى ۵- سعید نفیسى ٦- سیّدنصراللّه تقوى ٧- رضازاده شفق ٨- بدیعالزمان فروزانفر ٩- علىاصغر حکمت ١٠- عبدالعظیم قریب ١١- گلگلاب ١٢- رشید یاسمى ١٣- رهنما ١۴- ادیبالسلطنه سمیعى ١۵- صدیق اعلم ١٦- فاطمى ١٧- عصار[۱]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين نوشتار برای دانشنامهی آريانا به نقل از کتاب علىاصغر حکمت شیرازی، تألیف دکتر منصور رستگار فسایی، بازنويسی شده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- رستگار فسایی، منصور، علىاصغر حکمت شیرازی، تهران: انتشارات طرح نو، ١٣٨۵ خ، ص ١۵٨
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
[برگشت به بالا] [گفت و گو و نظر کاربران در بارهٔ مقاله]
