- واژه‌شناسی
- خط پارتی
- آثار پارتی
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
[زبان‌های آریایی] [زبان‌های ایرانی میانه]
زبان پارتی (به انگلیسی: The Parthian language یا Arsacid Pahlavi و یا Pahlavanik) یا پهلوی اشکانی یا پهلوانیک یا گویش شمالی پهلوی، شاخه‌ایی از زبان پهلوی است. نزدیک به پنچ قرن دورۀ فرمانروایی اشکانیان (حدود ٢٠۵ ق.م - ٢٢٦ م)، زبان پهلوانیک زبان دیوانی ایران بوده است. این زبان با زبان پارسی میانه خویشاوندی نزدیک دارد و این هر دو، شاخۀ غربی زبان‌های میانۀ ایرانی را پدید می‌آورند و اصطلاحاً زبان پهلوی نامیده می‌شوند. از این روی، زبان پهلوی دو دسته است:
- ۱- زبان پارتی که آن را پهلوی شمالی یا پهلوانیک می‌نامند.
٢- زبان ساسانی که آن را پهلوی جنوبی می‌نامند که همان زبان پارسی میانه یا پارسیک است.
پهلوی ساسانی (زبان پارسیگ = پارسی میانه) ادامه زبان پهلوی اشکانی (پهلوانیگ = زبان پارتی) است.[۱] زبان‌های ایرانی معاصر شمال غربی از خانواده پهلوی شمالی و زبان‌های ایرانی جنوب غربی از خانواده پهلوی جنوبی هستند[٢].
[↑] واژه‌شناسی
از آن‌جـا که در زبان‌هـای هنـدواروپـایی حـرف «ر» و «ل» به‌هـم تبـدیل می‌شـوند و نیـز از آن‌جـا که «ت» و «تز» در زبـان سـکایی نشـان جمـع اسـت، هم‌چـون «ان» در زبان فارسـی، این دگـردیسی به‌چشـم می‌خـورد: پـارت > پـاران > پـالان > پهلان > پهلـوان[٣] دکتر پرویز ناتل خانلری می‌نویسد: «کلمۀ «پهلوی» صورت دگرگون شده و تازه‌تری است از اصلی کهن که در نوشته‌های پارسی باستان به‌شکل «پَرثَوَ» آمده و بر قسمتی از شمال‌شرقی شاهنشاهی ایران و ساکنان آن سرزمین که امروز «خراسان» خوانده می‌شود، اظلاق شده و این همان ناحیه است که اشکانیان از آن برخاستند.»[۴]
بدین ترتیب، مراد از اصطلاح زبان «پارت» یا «پهلوانیک» در این‌جا زبان ایرانی میانه است که گویش شمالی پهلوی شمرده می‌شود و آن زبان قوم «پَرثَوَ» یا پارت است که بعد از استیلای یونانیان از ناحیۀ شمالی خراسان برخاستند و شاهنشاهی بزرگ و پردوام اشکانی را بر پا کردند. بنابراین، این زبان در دورۀ فرمانروایی این سلسله، یعنی از اواسط قرن سوم پیش از میلاد تا ربع اول قرن سوم بعد از میلاد مسیح، زبان دولتی و اداری ایران بوده است.
[↑] خط پارتی
در دوران سلطۀ سیاسی پارت خطی که منشأ آرامی داشت در پارس[۵] و بخش شمال غربی ایران[٦] و خراسان متداول بوده است[٧]. تا اواسط قرن اول میلادی سکه‌های پارتی به‌خط و زبان یونانی بود؛ ولی از آغاز سلطنت ولگز (ولخش) اول (۵۱-٧٧ میلادی) به‌جای زبان و حروف یونانی الفبایی که منشأ آرامی داشت مورد استفاده قرار می‌گرفت.[٨]
[↑] آثار پارتی
زبان پارتی، در دوران باستان و میانه، در بخش‌های جنوب غربی آسیای میانه (بخش جنوبی ترکمنستان) و هم‌چنان خراسان رواج داشت. آثاری از این زبان را که تاکنون به‌دست آمده، به‌دو گروه می‌توان بخش کرد: آثار متعلق به‌عصر اشکانی و آثار متعلق به‌عصر ساسانی.
با وجود آن‌که، از این زبان آثار فراوانی متعلق به دورۀ اشکانی در دست نیست. از اواسط قرن سوم پیش از میلاد تا ربع اول قرن سوم بعد از میلاد مسیح، سکه‌ها و سنگ‌نوشته‌ها و چرم‌نوشته‌ها و پاره‌های سفالینه‌ای که حامل نوشته هستند کشف شده است.
ضرب سکه‌های اشکانی با نوشته‌های پهلوانیک و به‌خط پارتی (مشتق از آرامی) در زمان بلاش اول (۵۱-٧٧ م) آغاز شد. از دیگر شاهان اشکانی بعد از او نیز چنین سکه‌های بازمانده است. دکتر خانلری می‌نویسد:
- «از نخستین شاهان اشکانی سکه‌هایی باقی است که روی آن‌ها به‌خط یونانی نوشته شده و لقب «فیلهلن» یعنی «دوست یونان» را در آن‌ها به‌نام شاه ایران افزدوه‌اند. اما از حدود سال ۵۱ بعد از میلاد روی سکه‌های اشکانی نوشته‌هایی به‌خط و زبان خود آن قوم، یعنی پهلوی دیده می‌شود.»[۹]
گذشته از سکه‌ها، در نزدیکی قریۀ اورمان (کردستان) سه نوشته بر روی پوست آهو به‌دست آمده، که اسناد معاملۀ ملکی هستند. در این اسناد، دو سند به‌زبان یونانی است و حاشیۀ یکی از این‌دو، نوشته‌ای به‌زبان پهلوانیک دارد که مضمون یونانی سند را بیان می‌کند. دکتر خانلری در این مورد می‌نویسد:
- «دو سند معاملۀ ملکی به‌دو زبان یکی یونانی، و دیگری پهلوانیک و به‌خطی مشتق از آرامی در اورمان یافته‌اند، که بر روی پوست آهو نوشته شده است.
یکی از آن‌ها که به‌زبان یونانی است تاریخ سال ٨٨ پیش از میلاد دارد و پشت آن چند کلمه به‌زبان پهلوانیک است که خلاصۀ مضمون یونانی سند را بیان می‌کند. اما به‌نظر می‌رسد که نوشتۀ پهلوانیک جدیدتر از متن یونانی باشد. سند دیگر تنها به‌زبان پهلوانیک است و تاریخ آن سال ٨٨ بعد از میلاد، یا سال ۱٢ قبل از میلاد است. از روی این سندها می‌توان پی برد که در طی قرن اول میلادی زبان یونانی که در دستگاه دولتی سلوکیان به‌کار می‌رفت از رواج افتاده و پهلوانیک مقام زبان رسمی و اداری یافته بود.»[۱٠]
اخیراً سنگ‌نوشته‌هایی نیز به‌زبان پهلوانیک در شوش و در ناحیۀ بیرجند کشف شده است. در میان آثار شوش، یک سنگ‌نوشته متعلق به اردوان، آخرین پادشاه اشکانی، است
به‌گفتۀ دکتر خانلری، جز آنچه بیان شد و چند حرف نوشته بر روی سفال‌هایی که در ویرانه‌های «دورا-اورپوس» (صالحیه، شهر باستانی سوریه واقع در کنار رود فرات، که در قرن دوم میلادی به‌دست اشکانیان افتاد) یافت شده است، آثاری چندانی، در مدت چهارصد و هفتاد سال شاهنشاهی اشکانیان، از زبان پهلوانیک وجود ندارد. اما سنگ‌نوشته‌های مفصل‌تر به‌این زبان از نخستین شاهان ساسانی است.[۱۱]
با این حال، زبان پارتی را بیشتر از روی صخره نبشته‌های عهد ساسانی و سکه‌ها و متون مانوی تورفان و اسنادی که در اورمان (کردستان) در ایران کنونی یافت شده و لغاتی فراوانی که از پارتی وارد زبان ارمنی گشته است، می‌شناسند. افزون بر این، در برخی از تألیفات ادبی پهلوی نیز اثر پارتی دیده می‌شود.[۱٢]
در آغاز تأسیس شاهنشاهی ساسانی، هنوز زبان پهلوانیک که در دوران اشکانی زبان دولتی بود، رواج و رسمیت داشت. به‌این سبب، اردشیر بابکان و جانشنینان او شرح لشکرکشی‌ها و کشورگشایی‌های خود را به‌دو زبان، یکی پهلوانیک و دیگری پارسیک که زبان رایج ولایت پارس بود، نوشته‌اند و در آغاز این دوران گاهی زبان یونانی را نیز بر این دو متن افزوده‌اند.[۱٣]
گذشته از این‌ها، متون مفصلی که از زبان پهلوانیک به‌دست آمده نوشته‌های مربوط به آیین مانی و پیروان اوست. بازیابی این آثار در ویرانه‌های شهر تورفان (واقع در آسیای مرکزی - ترکستان چین) به توسط فرستادگان موزۀ مردم‌شناسی برلین انجام گرفت، که در چهار نوبت (در سال‌های ۱۹٠٢-۱۹٠٣ و ۱۹٠۴-۱۹٠۵ و ۱۹٠۵-۱۹٠٧ و ۱۹۱٣-۱۹۱۴) برای کاوش به آن سرزمین رفتند و اوراق فراوانی را که پیروان آیین مانی قرن‌ها پیش از این در گوشه و کنار معابد خود پنهان کرده بودند و سپس ریگ بیابان روی ویرانه‌های آن معابد را پوشانده بود، به‌دست آوردند. سپس باستان‌شناسان روسی و ژاپونی و چینی هم تعدادی از این نوشته‌ها را کشف کردند.
قسمتی از این نوشته‌ها به‌زبان پهلوانیک است و غالب آن‌ها گمان می‌رود که از پارسیک یعنی زبان پهلوی جنوب‌غربی به‌دست پیروان آیین مانی ترجمه شده و از این راه تأثیر گویش‌های دیگر در لغت و صرف و نحو آن‌ها راه یافته باشد.
تاریخ صریح غالب این اوراق را به‌یقین نمی‌توان دانست. از روی معدودی که به قرینه تاریخی تقریبی برای آن‌ها معین شده است، نوشته‌های مانوی که به‌زبان پهلوانیک است، به دو دورۀ مشخص از یکدیگر تقسیم می‌شوند که میان آن‌ها لااقل دو قرن فاصله وجود دارد.[۱۴]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- آموزگار، تفضلی، زبان پهلوی: ادبیات و دستور آن، ص ؟
[٢]- زبان پارتی، از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
[٣]- همان‌جا
[۴]- ناتل خانلری، پرویز، تاریخ زبان فارسی، ج ۱، ص ٢٠٣
[۵]- مطلب سکه‌های فرتدرها که امیران محلی پارس بوده‌اند (قرن سوم تا اول ق.م) به‌یکی از انواع خط آرامی ولی به‌زبان پارسی نوشته می‌شد. (رجوع شود به: ای. م. اُرانسکی، مقدمۀ فقه‌اللغۀ ایرانی، پاورقی ص ۱۵٧)
[٦]- استاد اقتصادی قرن اول قبل از میلاد به‌زبان پارتی که در اورمان کردستان کشف شده دلیل این مدعی است. (رجوع شود به: ای. م. اُرانسکی، مقدمۀ فقه‌اللغۀ ایرانی، پاورقی ص ۱۵٧)
[٧]- در حفرایاتی که در نسا - پایتخت باستانی پادشاهی پارت‌ها (ویرانه آن در ۱٨ کیلومتری عشق‌آباد است) توسط دانشمندان شوروی به‌عمل آمده - چندی پیش بایگانی عظیم اسناد اقتصادی مربوط به قرن اول قبل از میلاد که به الفبای آرامی نوشته شده کشف گردیده است. (رجوع شود به: ای. م. اُرانسکی، مقدمۀ فقه‌اللغۀ ایرانی، پاورقی ص ۱۵٧)
[٨]- ای. م. اُرانسکی، مقدمۀ فقه‌اللغۀ ایرانی، ص ۱۵٧
[۹]- ناتل خانلری، پرویز، تاریخ زبان فارسی، ج ۱، ص ٢٠٧
[۱٠]- همان‌جا، ج ۱، صص ٢٠٧-٢٠٨
[۱۱]- همان‌جا، ج ۱، ص ٢٠٨
[۱٢]- ای. م. اُرانسکی، مقدمۀ فقه‌اللغۀ ایرانی، صص ۱۹۱-۱۹٢
[۱٣]- ناتل خانلری، پرویز، تاریخ زبان فارسی، ج ۱، صص ٢٠٨-٢۱٠
[۱۴]- همان‌جا، ج ۱، صص ٢۱٢-٢۱٣
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ آموزگار، تفضلی، زبان پهلوی: ادبیات و دستور آن، تهران: انتشارت معین، سال چاپ: ۱۳۸۰
□ ای. م. اُرانسکی، مقدمۀ فقه‌اللغۀ ایرانی، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران: انتشارات پیام، چاپ اول ۱۳۵۸
□ ناتل خانلری، پرویز، تاریخ زبان فارسی (جلد اول)، تهران: فرهنگ نشر نو، چاپ هفتم ۱۳۸٧
□ ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]
