افغانستان و همسایگانش
(افغانستان و ترکمنستان)
فهرست مندرجات
- روابط افغانستان و ایران زیر سایه آمریکا
- پاکستان و افغانستان؛ آینده نامعلوم
- نگاهی به گذشته روابط افغانستان و پاکستان
- افغانستان و ازبکستان همسایگی در سایه ترس و تردید
- افغانستان و ترکمنستان؛ همسایگی بی‌درد سر
- افغانستان و تاجیکستان؛ دو همسایه با تجارب مشابه
- يادداشت‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
[قبل] [بعد]
ترکمنستان در منازعات داخلی افغانستان در مقایسه با دیگر همسایه‌های این کشور کمترین نقش را داشته است. ترکمنستان با آن‌که حکومت طالبان را به‌رسمیت نمی‌شناخت اما با رژیم طالبان رابطه دیپلماتیک و تجاری داشت و هردو طرف سعی داشتند پروژه خط انتقال گاز ترکمنستان به پاکستان از مسیر افغانستان را به‌کمک شرکت‌های آمریکایی عملی کنند. پس از حادثه یازدهم سپتامبر و فروپاشی رژیم طالبان، روابط دو کشور همسایه وارد مرحله جدیدی شد. اما در نهایت هنوز هم روابط دو کشور در گرو پروژه خط انتقال گاز از ترکمنستان به‌جنوب آسیا است.[۱]
[↑] افغانستان و ترکمنستان؛ همسایگی بی‌درد سر
ترکمنستان، کشوری با بیابان‌های فراخ و گله‌های بی‌شمار مواشی، در شمال و شمال غرب ۷۴۴ کیلو متر مرز مشترک با افغانستان دارد.
بزرگ‌ترین چاه‌های منابع طبیعی به‌ویژه نفت و گاز در دل ریگستان‌های این کشور مدفون هستند.
ترکمنستان با بیش از پنج میلیون نفر کم‌جمیعت‌ترین کشور در بین ممالک آسیای میانه است.
[↑] گذشته رابطه دو کشور
در سال ۱۹۲۴ ترکمنستان به یکی از جمهوری‌ها اتحاد شوروی تبدیل شد. اما بنابر مقاومت شدیدی که روس‌ها در ترکمنستان با آن مواجه شدند، دولت شوروی سیاست سخت‌گیرانه‌تری را در مقایسه با دیگر جمهوری‌های آسیای میانه در ترکمنستان روی دست گرفت.
در افغانستان نیز با روی کار آمدن حزب دموکراتیک خلق در سال ۱۹۷۸ رژیم کمونستی حاکم شد. رژیمی که از حمایت اتحاد جماهیر شوروی برخوردار بود.
اما به گفته اسماعیل منشی با آن‌که رژیم کمونیستی در هردو کشور حاکم بود اما به‌دلیل سیاست بسته‌ای اتحاد شوروی در ترکمنستان، روابط آن با افغانستان و ترکمن‌های افغانستان بسیار محدود بود.
[↑] رابطه دو کشور پس از سقوط اتحاد شوروی
تامین رابطه فعال سیاسی میان ترکمنستان و افغانستان به دو دهه اخیر بر می‌گردد.
ترکمنستان پس از استقلال در سال ۱۹۹۱ میلادی در پی آن شد تا روابط با همسایه‌های خود را گسترش دهد. افغانستان از اولین کشورهایی بود که استقلال ترکمنستان را به‌رسمیت شناخت.
صفر مراد نیازوف که از سال‌های ۱۹۸۵ ریاست حزب کمونست ترکمنستان را به‌عهده داشت، پس از استقلال، خود را رئیس جمهوری مادام‌العمر این کشور و «ترکمن باشی» یا «بزرگ ترکمن‌ها» اعلام کرد.
او که تا زمان مرگش در سال ۲۰۰۶ رئیس جمهوری این کشور بود، سیاست خارجی ترکمنستان را بی‌طرفی مثبت نام نهاد.
در سال ۱۹۹۵ همین خط مشی اساس سیاست خارجی این کشور قرار گرفت و ثبت سازمان ملل متحد شد. از همین‌رو ترکمنستان در منازعات داخلی افغانستان در مقایسه با دیگر همسایه‌های این کشور کمترین نقش را داشته است.
به گفته عزیز آریانفر رئیس پیشین دفتر مطالعات استراتژیک وزارت خارجه افغانستان، سیاست بی‌طرفی ترکمنستان باعث شد که این کشور در دوره‌های مختلف با حکومت‌های افغانستان «روابط محتاطانه و حسنه» داشته باشد.
با آن‌که حکومت طالبان از سوی شماری معدودی از دولت‌های جهان به‌رسمیت شناخته شده بود و بیشتر کشورهای جهان هیچ‌گونه رابطه دیپلماتیک با رژیم طالبان نداشتند، ترکمنستان رابطه خوب دیپلماتیک با رژیم طالبان برقرار کرد.
وکیل‌احمد متوکیل وزیر خارجه پیشین حکومت طالبان می‌گوید که یکی از دلایل عمده‌ای این رابطه خوب با ترکمنستان، بی‌طرفی این کشور در مسایل افغانستان بود.
به گفته او «ترکمنستان خواهان ایجاد روابط تجاری بود و من فکر می‌کنم سیاست خارجه دولت ترکمنستان به‌طور دقیق و سنجیده شده‌ای برنامه‌ریزی شده بود. از این‌رو، روابط‌شان با ما خیلی خوب بود. ما نیز از روابط و همسایگی با ترکمنستان خوشنود بودیم.»
تلاش‌ها برای احداث خط لوله‌ای گاز ترکمنستان و انتقال منابع انرژی آسیای میانه به پاکستان از مسیر افغانستان توسط شرکت‌های آمریکایی، نیز یکی از عوامل نزدیکی دولت ترکمنستان با رژیم طالبان محسوب می‌شود.
دکتر سراج‌الدین رسولی استاد علوم سیاسی در دانشگاه وین، نقش پاکستان و همچنین سودی را که این کشور از این خط لوله به‌دست می‌آورد، در تامین روابط حسنه میان دولت ترکمنستان با طالبان، موثر می‌داند.
او به این باور است که پاکستان به‌همین دلایل تضمین‌های لازم را به ترکمنستان داده بود و همچنین طالبان «به‌عنوان نیروی تحت حمایت پاکستان، منافع پاکستان را با ایجاد روابط حسنه با ترکمنستان حفظ می‌کردند».
طرح احداث خط لوله‌ای گاز ترکمنستان برای نخستین‌بار در دهه نود میلادی زمانی‌که طالبان در بخش‌های وسیع از افغانستان حاکمیت داشتند، مطرح شد.
در آن زمان دو شرکت نفت و گاز بین‌المللی، شرکت آمریکایی یونیکال و شرکت آرژانتینی بریداس، خواهان انتقال گاز ترکنستان از مسیر افغانستان به پاکستان بودند.
نماینده‌های طالبان نیز برای گفتگو با شرکت یونیکال در سال ۱۹۹۷ میلادی، سفری به آمریکا داشتند. اما با وجود همه تلاش‌های شرکت‌های بین‌المللی، و توافقات حاصله از سه جانب ترکمنستان، پاکستان و افغانستان، آغاز کار این پروژه به تأخیر افتاد.
به‌گفتۀ وکیل‌احمد متوکل رقابت‌های منطقه‌ای دلیل اصلی ناکام ماندن اجرای این پروژه بوده است. او می‌گوید: «دولت ترکمنستان که تحت تاثیر روسیه قرار داشت، شرکت آرژانتینی بریداس را بر شرکت آمریکایی یونیکال ترجیح می‌داد. افغانستان در این موضوع نقشی چندانی نداشت، سیاست‌های منطقه‌ای منجر به ناکامی این برنامه شد. ایران علاقمند بود که این خط لوله از خاک آن‌ها عبور کند. روسیه نمی‌خواست که یک شرکت آمریکایی کار این خط لوله را به‌دست بگیرد. به باور من، اینها همه مانع عملی شدن این برنامه شدند و تا هنوز هم این برنامه نتوانسته در عمل به اجرا گذاشته شود.
[↑] ترکمنستان و افغانستان پس از طالبان
پس از حادثه یازدهم سپتامبر و فروپاشی رژیم طالبان در افغانستان روابط دو کشور وارد مرحله جدید شد.
حامد کرزی رئیس جمهوری افغانستان و دیگر مقامات بلند پایه دولتی، طی سالیان اخیر چندین‌بار سفرهای رسمی به ترکمنستان داشته‌اند و تا به‌حال چند سند همکاری و موافقت‌نامه میان دو دولت به امضا رسیده است.
در دوره جدید، بحث‌های جدیدتری روی احداث خط لوله گاز ترکمنستان از مسیر افغانستان مطرح شده است. اکنون با ورود هند، این پروژه یکی از عمده‌ترین طرح‌های اقتصادی برای افغانستان و منطقه به‌شمار می‌رود.
توافق‌نامه‌ای برای احداث این خط لوله به‌اسم «تاپی»، در سال ۲۰۱۰ میلادی از سوی رؤسای جمهوری افغانستان، ترکمنستان، پاکستان و هند امضأ شد. و همچنین در ماه مه سال روان میلادی ترکمنستان موافقتنامه‌ای ۲۰ ساله را برای فروش گاز با پاکستان و هند امضأ کرد.
این خط لوله که قرار است گاز ترکمنستان را از طریق افغانستان به پاکستان و هند منتقل کند، برای افغانستان دو صد میلیون دلار درآمد سالانه خواهد داشت و حدود ۱۲ هزار فرصت کاری ایجاد خواهد کرد.
طول این خط لوله ۱۷۰۰ کیلومتر پیش بینی شده و قرار است با عملی شدن آن ۳۳ میلیارد متر مکعب گاز در سال از ترکمنستان به آسیای جنوبی صادر شود.
همچنین توافق شده که افغانستان می‌تواند سالانه ۵۰۰ میلیون متر مکعب گاز برای مصرف داخلی خود از این خط لوله استفاده کند. هزینه‌ای مجموعی احداث این پروژه هشت میلیارد دلار براورد شده است.
ایالات متحده نیز از این طرح به‌عنوان بخشی از استراتژی توسعه در افغانستان حمایت کرده است. آمریکا همواره با احداث خط لوله‌ای که گاز ایران را به آسیای جنوبی منتقل می‌کند مخالفت کرده است.
براساس پیش‌بینی‌ها، خط لوله ای پروژه تاپی از میدان گازی دولت آباد در ترکمنستان آغاز می‌شود، از ولایات هرات، فراه، هلمند و قندهار در افغانستان عبور خواهد کرد و به کویته در پاکستان خواهد رسید و در نهایت در شهرک فاضلکای هند پایان خواهد یافت.
با وجود آن‌که آسیای جنوبی به این گاز نیاز شدید دارد، اما عملی شدن این پروژه همچنان مربوط به ثبات و امنیت در افغانستان است.
[↑] روابط اقتصادی
بخش عمده روابط میان افغانستان و ترکمنستان را روابط اقتصادی و بازرگانی تشکیل می‌دهد. دو بندر تورغوندی در هرات و آقینه در ولایت فاریاب گذرگاه‌های کالای‌های بازرگانی میان دو کشور است.
شهاب‌الدین باور مدیر گمرک آقینه در شمال افغانستان می‌گوید که از مواد نفتی، ساختمانی و ماشین‌آلات گرفته تا مواد خوراکی از طریق بندر آقینه وارد افغانستان می‌شود.
به گفته او محصول گمرکی به‌دست آمده از کالاهای وارد شده از ترکمنستان به افغانستان از راه آقینه در دو سال گذشته ۴ میلیارد دلار بوده است.
در همین حال مرز آقینه قرار است به‌زودی صاحب راه آهن نیز شود. این راه آهن به‌طول ۱۲۶ کیلومتر قرار است، شهر کرکی ترکمنستان را به ولسوالی اندخوی افغانستان وصل کند. این خط آهن می‌تواند افغانستان را به دریای خزر و اروپا وصل کند.
اما بر علاوه این‌که ترکمنستان یک مسیر مهم ترانزیت کالای‌های بازرگانی به افغانستان به‌شمار می‌رود، افغانستان وابستگی زیادی به مواد سوختی در ترکمنستان نیز دارد.
در حال حاضر برق چندین ولایت افغانستان از ترکمنستان تامین می‌شود و مقدار زیادی بنزین و گاز مایع نیز از ترکمنستان به افغانستان صادر می‌شود.
[↑] روابط فرهنگی
در سال‌های اخیر و پس از سرنگونی حکومت طالبان در افغانستان، در کنار توافقنامههای در بخش‌های سیاسی و اقتصادی توافقنامههای برای گسترش روابط فرهنگی و علمی نیز میان دولت‌های افغانستان و ترکمنستان به امضأ رسیده است.
قیوم رجبی استاد دانشگاه ولایت جوزجان، می‌گوید که روابط فرهنگی و علمی میان این دو کشور در حال بهبود و گسترش است.
او با اشاره به کمک‌های کشور ترکمنستان به دیپارتمنت زبان و ادبیات ترکمنی دانشگاه جوزجان می‌گوید که ترکمنستان در صدد گسترش روابط فرهنگی با افغانستان است.
اما اسماعیل منشی از فعالان ترکمن افغانستان می‌گوید با آن‌که ترکمنستان به‌نحوی نقش مرکز فرهنگی ترکمن‌های جهان را دارا است اما نتوانسته روابط فرهنگی با افغانستان به‌ویژه ترکمن‌های ساکن این کشور را گسترش دهد.
آقای منشی می‌گوید: «سیاست‌های محافظه‌کارانه و دفاعی ترکمنستان باعث شده تا این دو کشور نتوانند روابط خوبی فرهنگی را برقرار کنند و ترکمن‌های افغانستان نتوانسته‌اند از داشته‌های فرهنگی ترکمنستان استفاده لازم ببرند».
[↑] مرز دو کشور و چالش‌های امنیتی
بر اساس برخی ارزیابی‌ها، بیش از پانزده در صد مواد مخدر تولید شده در افغانستان از طریق آسیایی میانه به روسیه و اروپا قاچاق می‌شود. و همچنین بیست در صد هیروین تولید شده‌ای افغانستان نیز از مسیر آسیای میانه قاچاق می‌شود.
ترکمنستان یکی از مجراهای قاچاق مواد مخدر افغانستان به روسیه و اروپا به‌شمار می‌رود. از این‌رو، نگرانی‌های مرزی ترکمنستان از مرزهای مشترکش با افغانستان بیشتر در مورد قاچاق همین مواد است.
ترکمنستان مانند دیگر کشورهای آسیای میانه با چالش افراط‌گرایی دینی مواجه نیست. از این رو نفوذ شورشیان اسلام‌گرا کمتر توانسته برای دولت ترکمنستان دردسرساز باشد.
[↑] آینده روابط دو کشور
با آن‌که در سال‌های اخیر روابط میان دولت‌های افغانستان و ترکمنستان فراز و فرودهایی داشته است اما این روابط هنوز هم از دید برخی‌ها بسیار محدود است و موانع زیادی فراروی روابط دو کشور وجود دارد.
نقیب آروین روزنامه‌نگار در ولایت هرات می‌گوید که صدور ویزا و روادید از سوی کنسولگری‌های ترکمنستان در افغانستان بسیار به دشواری صورت می‌گیرد.
او می‌افزاید با وجود آن‌که مقام‌های محلی هرات خواستار ایجاد سهولت‌ها برای رفت و آمد مردم به‌ویژه بیماران افغان برای مداوا به ترکمنستان شده‌اند؛ اما دولت ترکمنستان کمترین تمایل را برای ایجاد سهولت صدور ویزا برای افغان‌ها از خود نشان داده است.
در نهایت اما این پروژه خط لوله‌ای گاز «تاپی» خواهد بود که آینده روابط دو کشور را تعریف خواهد کرد.[٢]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- کنفرانس قلب آسیا؛ افغانستان و همسایگانش، بخش فارسی بی بی سی: پنج شنبه ۱۴ ژوئن ٢٠۱٢ - ٢۵ خرداد ۱٣۹۱
[٢]- محب مدثر، افغانستان و ترکمنستان؛ همسایگی بی‌درد سر، بخش فارسی بی بی سی: سه شنبه ۱٢ ژوئن ٢٠۱٢ - ٢٣ خرداد ۱٣۹۱
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ بخش فارسی بی بی سی
