 |
|
تخمک
فهرست مندرجات
- واژه‌شناسی
- پیشینه‌ی کشف
- تخمک جانداران
- ساختار و عملکرد
- تخمک‌زایی
- تخمک‌گذاری
- باروری
- آسیب‌شناسی
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
زیست‌شناسی پزشکی
تُخمَک یا اووم (به انگلیسی: Egg cell یا Ovum؛ در عربی: البويضة؛ در آلمانی: Eizelle)، یاخته‌ای تولیدمثل جنس ماده (Female reproductive cell یا Gamete) در تولیدمثل جنسی جانداران (Oogamous organisms) است که پس از ترکیب با اسپرم، زیگوت (Zygote) (یاخته‌ی تخم یا هسته‌ی اولیه‌ی جنین) را تشکیل می‌دهد.
| ▲ | واژه‌شناسی |
...
| ▲ | پیشینه‌ی کشف |
...
| ▲ | تخمک جانداران |
| ▲ | ساختار و عملکرد |
به‌طور کلی، تخمک دارای شکل کروی، گامت غیرمتحرک (non-motile gamete)، با سیتوپلاسم زرده (yolky cytoplasm) و محصور در یک یا چند لایه‌ی پوششی است، و اندازه‌ی آن در جانوران مختلف، از ۱٠ میکرون تا چند سانتی‌متر متفاوت است و بستگی به میزان زرده دارد.
بنابراین، تخمک، یاخته‌ی نسبتاً بزرگی به‌شمار می‌آید و به‌دلیل داشتن انباشته‌ی غذایی فراوان، حدود ۰،۱ میلی‌متر قطر دارد و به‌همین دلیل می‌توان آن را با چشم غیرمسلح دید. در سطح تخمک هر نوع جانور، پادگن‌های ویژه‌ای وجود دارد که معمولاً فقط با اسپرم همان گونه‌ی جانور توانایی آمیزش دارد.
تخمک آزاد شده از تخمدان، به ترتیب از خارج با سه لایه پوشیده شده است: ۱) تاج شعاعی (کورونا رادیاتا): پوشش بیرونی ضخیم‌تری که از سلول‌های فولیکولی دراز شعاعی ساخته شده است. ۲) لایه‌ی شفاف (زونا پلاسیدا): یک لایه‌ی میانی ضخیم شفاف که سلولی ندارد. و ۳) غشای ویتلین: یک لایه‌ی نازک درونی که نتیجه‌ی ترشح موادی از خود تخمک است.
| ▲ | تخمک‌زایی |
تخمک‌زایی که هم‌چنین با نام‌های گامت‌زایی جنس ماده یا اووژنز (Oogenesis) نیز شناخته می‌شود، و در مقابل آن در جنس نر اسپرم‌زایی یا اسپرماتوژنز (Spermatogenesis) وجود دارد، فرایندی است که در سلول‌های اووگونیم (Oogonium) (جمع: اووگونی؛ به انگلیسی: Oogonia) رخ می‌دهد، و در نهایت به تولید تخمک ختم می‌شود.
سلول‌های اووگونیم زمانی که می‌خواهند وارد فرایند تخمک‌زایی یا گامت‌زایی (Oogenesis) شوند یکبار همانندسازی کرده و تقسیم میتوز را شروع می‌کنند. سلول‌های بدوی (سلول‌های جنسی) قبل از تولد وقتی به سلول‌های گنادی فرد مؤنث می‌رسند به اووگونی تبدیل می‌شوند؛ و پس از چند تقسیم میتوز در پایان ماه سوم، در کنار هم تجمع می‌یابند. اکثر اووگونی‌ها تقسیمات میتوزی را ادامه می‌دهند و تعدادی از آن‌ها به سلول‌های اووسیت اولیه (Primary Oocyte) تمایز می‌یابند. اووسیت اولیه سلولی است که می‌خواهد تقسیمات میوزی را شروع کند، بنابراین، دی‌ان‌ای خود را دو برابر می‌کنند. تعداد اووگونی‌ها تا ماه پنجم بیشینه (حد اکثر) بوده و نزدیک به ۷ میلیون می‌باشد. در این هنگام مرگ آن‌ها آغاز می‌شود و بسیاری از اووگونی‌ها و اووسیت‌های اولیه از بین می‌روند. در نزدیکی زمان تولد اووسیت‌های اولیه که تعدداشان نزدیک به ۰۰۰׳۷۰۰ تا ۲ میلیون عدد است، وارد پروفاز اولین تقسیم میوز شده‌اند و در مرحله پروفاز (دیپلوتن) متوقف می‌شوند و تا پیش از آغاز بلوغ، هم‌چنان در این مرحله باقی می‌مانند. هنگام بلوغ تنها تعداد ۰۰۰׳۴۰۰ عدد از اووسیت‌های اولیه وجود دارندکه تحت اثر هورمون‌های این دوره میوز I را کامل می‌کنند. تا پایان عمر زنان تنها ۵۰۰ عدد از این اووسیت‌های باقی‌مانده (۰۰۰׳۷۰۰) در فرایند تخمک‌گذاری (اووژنز) شرکت می‌کنند. همان‌طور که گفته شد اووسیت‌های اولیه در مرحله دیپلوتن پروفاز میوز I موسوم به دیکتیوتن تا هنگام بلوغ متوقف می‌مانند که این امر به‌خاطر وجود عامل مهارکننده بلوغ اووسیت (Oocyt maturation inhibitor) می‌باشد. بعد از گذراندن میوز I اووسیت اولیه تبدیل به اووسیت ثانویه (Secondary oocyte) می‌شود و یک جسم قطبی اولیه (First Polar Body) تشکیل می‌شود. هر ماه از یکی از تخمدان‌ها یک اووسیت ثانویه آزاد شده و می‌تواند با اسپرم ترکیب شود. اووسیت ثانویه بعد از لقاح با اسپرم میوز را تکمیل کرده و اووم (تخمک بالغ) و جسم قطبی ثانویه (Second Polar Body) را پدید می‌آورد. عمل تخمک‌گذاری حدود روز چهاردهم دوره‌ی جنسی آغاز می‌شود. اما در صورت عدم لقاح اووسیت ثانویه با اسپرم، اووسیت ثانویه دفع می‌شود. اووسیت ثانویه بعد از خروج از تخمدان در ابتدای لوله فالوپ با اسپرم ترکیب می‌گردد. سپس حرکت خود را به‌سمت گردن رحم آغاز نموده و در طی مسیر تقسیمات میتوز خود را انجام می‌دهند. به‌طوری‌که در هنگام ورود به رحم به حدود ۳۲ سلول رسیده که در این هنگام به آن بلاستوسیت گفته می‌شود.
| ▲ | تخمک‌گذاری |
تخمک‌گذاری (Ovulation)، به آزاد شدن اووم یا تخمک بالغ و در دسترس قرار گرفتن آن برای بارورسازی گفته می‌شود، که بخشی از چرخه‌ی قاعدگی ماهانه‌ی یک زن سالم است و معمولاً در میانه‌های این چرخه، به‌طور متوسط هر ۲۸ روز یکبار - که به‌عنوان عادت ماهانه یاد می‌شود - رخ می‌دهد. این چرخه توسط هورمون‌های جنسی کنترل می‌شود.
از نظر فیزیولوژی، دختران تازه متولد حدود ۰۰۰׳۷۰۰ «اووسیت» (Oocyte) یا «تخمک نارس» ذخیره‌شده دارند که پیش از تولد در تخمدان‌های راست و چپ آن‌ها جای گرفته است و از دوران بلوغ تا زمان یائسگی، در هر چرخه‌ی قاعدگی (چنان‌که در بالا گفته شد، به‌طور متوسط هر ۲۸ روز یکبار تکرار می‌شود)، یکی از آن‌ها رشد نموده، به «تخمک بالغ» یا «اووم» (Ovum) تکامل یافته و آزاد می‌شود (به‌طور معمول در هر ماه تنها یک تخمک، بالغ و رها می‌شود).
در ابتدای دوره جنسی که با خونریزی همراه است، غده هیپوفیز پیشین، هورمون LH و FSH را به خون می‌ریزد که این دو هورمون باعث ترشح هورمون استروژن از یکی از فولیکول‌ها می‌شود.
استروژن (Estrogen)، یکی از هورمون‌های جنسی استروئیدی است که از فولیکول در حال رشد ترشح می‌شود و باعث رشد بیش‌تر فولیکول می‌گردد. هم‌چنین، طی دوران بارداری، مقدار زیادی از استروژن‌ها ترشح می‌شود.
فولیکول تخمدان (Ovarian follicle) توده‌هایی کروی‌شکل در تخمدان زنان هستند که در طی یک دوره‌ی قاعدگی یک یا چند عدد از آن‌ها رشد نموده و تخمک یا اووم آزاد می‌شود. در هر فولیکول تخمدانی یک تخمک (سلول جنسی ماده) وجود دارد که توسط سلول‌های بافت تخمدانی احاطه شده است. سلول‌های فولیکول عبارتند از تخمک، سلول‌های گرانولوزا (granulosa) و سلول‌های تکا (theca) لایه‌های داخلی و خارجی.
هورمون لوتئینه‌کننده (Luteinizing hormone یا LH) هورمونی است که از بخش قدامی غده‌ی هیپوفیز آزاد می‌شود. این هورمون از دو جز گلیکوپروتئینی ساخته شده است، که در رشد و بلوغ اندام‌های جنسی و صفات ثانویه‌ی جنسی موثر است و ترشح آن توسط هورمون آزادکننده گنادوتروپین‌ها (Gonadotropin-releasing hormone یا GnRH) که به‌صورت طبیعی در بدن از نورون‌های هیپوتالاموس ترشح می‌شود، تنظیم می‌گردد. این هورمون موجب تخمک‌گذاری و ایجاد توده‌ای به‌نام جسم زرد (Corpus luteum) در زنان می‌شود.
هورمون محرکه فولیکولی (Follicle-stimulating hormone یا FSH)، نیز هورمونی گلیکوپروتئینی است که از بخش قدامی غده‌ی هیپوفیز آزاد می‌شود و در رشد و بلوغ اندام‌های جنسی و صفات ثانویه جنسی موثر است و در هر دو جنس نقش مهمی در تولید و تکامل گامت‌ها (اسپرم یا تخمک) دارد. چنان‌که در زنان موجب رشد فولیکول تخمدان می‌گردد.
در مرحله فولیکولی، ابتدا افزایش اندک در مقدار استروژن، مانع از ترشح بیش‌تر LH و FSH می‌شود. اما هرچه فولیکول به بلوغ نزدیک‌تر می‌شود، مقدار ترشح استروژن نیز بیش‌تر می‌شود. پاسخ هیپوفیز پیشین به میزان بالای استروژن، افزایش ترشح LH است. حد اکثر میزان LH باعث می‌شود تا گامت‌ها اولین تقسیم میوزی خود را کامل کنند و نیز سبب می‌شود تا فولیکول و تخمدان پاره شود. هنگامی که فولیکول پاره می‌شود، تخمک‌گذاری رخ می‌دهد.
مرحله لوتئال در چرخه تخمدان به‌دنبال مرحله فولیکولی ایجاد می‌شود. بعد از تخمک‌گذاری، هورمون LH سبب می‌شود تا سلول‌های فولیکولی که پاره شده‌اند رشد کنند و تشکیل جسم زرد را بدهند.
جسم زرد، که بین دو تا پنج سانتی‌متر قطر دارد، یک توده سلولی موقتی در تخمدان خانم‌های بارور است که هورمون‌های پروژسترون، استرادیول و اینهیبین A را ترشح می‌کند. در واقع، هورمون LH سبب ترشح استروژن و پروژسترون از جسم زرد می‌شود؛ و در صورت عدم حاملگی استروژن و پروژسترون هر دو باعث ایجاد یک مکانیسم خود تنظیمی منفی می‌شوند که ترشح FSH و LH را مهار می‌کند. این خود تنظیمی از ایجاد فولیکول‌های جدید در مرحله لوتئال جلوگیری می‌کند. در انتهای چرخه با دفع شدن جسم زرد، ترشح استروژن و پروژسترون به‌شدت کاهش می‌یابد و چرخه‌ی بعدی آغاز می‌شود (زن دچار خونریزی عادت ماهیانه می‌شود). اما در صورت حاملگی جسم زرد تا موقعی که جفت تکامل کافی پیدا نکرده است پروژسترون ترشح می‌کند و حاملگی را ادامه می‌دهد.
| ▲ | باروری |
باروری (Gestation)، حمل رویان یا جنین در درون جنس ماده‌ی یک جانورِ زنده‌زا است. برای باروری، اسپرم مرد به تخمک زن ملحق شده و منجر به پدید آمدن نطفه می‌شود.
به محض اتصال یک اسپرم به تخمک، در واقع، تخمک بارور شده و زن آبستن می‌شود و در این مرحله ساز و کاری را اجرا می‌کند که باعث می‌شود دیگر هیچ اسپرمی توانایی نفوذ به تخمک را پیدا نکند. به این صورت که با آغاز آبستنی تخمک بارورشده، یک ماده‌ی خلطی‌شکل را به‌نام زونا پلوسیدا (Zona pellucida)، که بسیار هم محکم است، پیرامون خود تولید می‌کند و به این طریق از ورود دیگر اسپرم‌ها به درون تخمک جلوگیری می‌نماید. در این هنگام است که تخمک وارد رحم شده و آغاز به رشد می‌کند. البته گاهی هم به‌دلیل چسبندگی لوله‌ی رحمی (Fallopian tube) تخمک وارد رحم نمی‌شود و همان‌جا آغاز به رشد می‌کند که در این صورت وضعیت خطرناکی را پیش می‌آورد.[]
یاخته‌ای که از پیوند تخمک و اسپرم پدید می‌آید، تخم یا زیگوت (Zygote) نام دارد و همواره یک یاخته‌ی دودسته به‌شمار می‌آید که نیمی از کروموزوم‌های خود را از سمت پدری و نیمی دیگر را از سمت مادری خود دریافت کرده است و ویژگی‌هایی را نشان می‌دهد که آمیخته از ویژگی‌های ژنتیکی پدر و مادر خود می‌باشند. در انسان، یاخته‌ی تخم در داخل لوله‌ی رحم (Fallopian tube) ایجاد می‌شود و به سرعت شروع به تقسیم یاخته‌ای و تمایز یاخته‌ای می‌نماید. آنگهی، در عرض ۲ روز پس از بارداری، تخم سفر خود را از طریق لوله‌ی حمل تخمک به‌سمت رحم آغاز می‌کند که این امر با فعالیت ماهیچه‌های دیواره‌ی لوله میسر می‌شود. با این حال، تخم هم‌چنان چندین بار تقسیم یاخته‌ای خود را می‌دهد تا گروهی از یاخته‌ها به‌نام مورولا حاصل شود. پس از ۵ تا ۷ روز این مجموعه‌ی یاخته به رحم می‌رسد. این توده‌ی یاخته‌ای، با آزاد کردن آنزیم‌های ویژه، خود را به‌صورت امنی در داخل دیواره‌ی رحم جای می‌دهد و در آن‌جا به رشد خود ادامه می‌دهد تا این‌که جنین کامل پدید می‌آید.
| ▲ | آسیب‌شناسی |
[▲] يادداشت‌ها
[▲] پيوست‌ها
...
[▲] پی‌نوشت‌ها
...
[▲] جُستارهای وابسته
□
□
□
[▲] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[▲] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
رده‌ها: │ زیست‌شناسی │ زیست‌شناسی مولکولی │ پزشکی │ پزشکی زنان │ تولیدمثل │ دستگاه تولیدمثل ماده │ سلول‌های نطفه
