 |
|
ریشه‌شناختی دستور زبان پشتو
فهرست مندرجات
- پیشینه‌ی کتاب
- پیشگفتار دکتر روان‌فرهادی
- بخش‌های کتاب
- ریشه‌شناختی زبان پشتو
- فهرست مندرجات
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
کتاب‌شناسایی زبان پشتو
ریشه‌شناختی دستور زبان پشتو (به انگلیسی: An Etymological Grammar of Pashto) یا «تاریخ تلفظ و صرف پشتو»، اثر چهار خاورشناس مشهور غرب: جمیز دارمستتر، ویلهلم گایگر، گیورگ مورگنستیرن، و آمیل بنونیست است که توسط دکتر عبدالغفور روان‌فرهادی ترجمه و با تعلیقات عبدالحی حبیبی در شماره‌ی دوم سال ۱٣۵٦ خورشیدی مجله‌ی ادب، از سوی دانشکده‌ی (پوهنځی) ادبیات و علوم بشری دانشگاه (پوهنتون) کابل به نشر رسیده و سپس به‌صورت کتاب در دو جلد منتشر شده است.
| ▲ | پیشینه‌ی کتاب |
 |
پوهاند (استاد) میر حسین‌شاه که در زمان نشر «تاریخ تلفظ و صرف پشتو»، رئیس دانشکده‌ی ادبیات و علوم بشری دانشگاه کابل بود، در آغاز سخن می‌نویسد: به مناسبت برگزاری سیمینار درباره‌ی دو قرن آثار چاپ‌شده‌ی پشتو، پوهنځی (دانشکده‌ی) ادبیات و علوم بشری پوهنتون (دانشگاه) کابل نشر این کتاب را سودمند تشخیص داده، زیرا مجمل ورزیده‌ی عمده‌ترین آثار زبان‌شناسان غربی درباره‌ی منابع و پیشینه‌ی واژه‌ها و آواهای پشتو و تحول تاریخی صرف و نحو آن می‌باشد.
این کتاب از سه زبان آلمانی، انگلیسی و فرانسوی از چهار نویسنده: جمیز دارمستتر، ویلهلم گایگر، گیورگ مورگنستیرن، و آمیل بنونیست، ترجمه شده است. دو نفر از این زبان‌شناسان در قرن نوزدهم و دو دیگر در قرن بیستم آثار خود را تألیف کرده‌اند. «دو کس از ایشان به افغانستان مسافرت کرده و یکی مدتی در پیشاور و حوالی آن اقامت گزیده و یک نفر دیگر در لابلای کتب زبان اوستا و آثار پشتوی چاپ‌شده آن‌زمان مطالعات خود را به‌سر رسانیده است.»
مزیت مهم دیگر این کتاب این است که توسط دکتر روان‌فرهادی که در رشته‌ی زبان‌شناسی و ریشه‌شناختی زبان پشتو تحصیل و مطالعه‌ی اختصاصی دارد و در محضر دو تن از مولفان این کتاب شخصاً شاگردی کرده است، ترجمه شده و استاد عبدالحی حبیبی که عمر خویش را در مطالعه و تحقیق ادبیات پشتو و دری و علوم و معارف اسلامی گذرانیده، بر آن تعلیق نوشته است.
شاه‌علی اکبر، مدیر مسئول مجله‌ی ادب، در پیشگفتار این کتاب می‌نویسد: تحقیقاتی که زبان‌شناسان اروپایی در مدت یک صد و پنجاه سال اخیر درباره‌ی دستور زبان و واژه‌های پشتو انجام داده‌اند، سه مرحله را در بر می‌گیرد، که اتفاقاً مدت‌زمان هر مرحله حدود پنجاه سال را شامل می‌شود:
مرحله‌ی نخست، زمانی است که محققان غرب، لغت و صرف پشتو را به‌منظور تحصیل و تدریس آن زبان و برای سخن گفتن و نوشتن به آن فرا گرفتند. چهره‌ای مهم این مرحله، یک افسر هند بریتاتیایی، به‌نام «میجر راورتی» بود. افزون بر او دانشمندان دیگر انگلیسی چون بیلو، و دانشمندان غیرانگلیسی مانند دورن و میلر وغیره در این زمینه مطالعاتی کردند و آثار خود را در هند، لندن، آلمان و روسیه‌ی آن‌زمان به چاپ رسانیدند.
مرحله‌ی دوم، زمان آن پژوهشگرانی بود که «سرمایه‌ی زبان‌شناسی عصری (مدرن) را، با شناسایی زبان‌های قدیم، چون ودا و اوستا توأم نموده، و در پی تحقیق ریشه‌های زبان پشتو شدند. شاخص‌ترین دانشمند در این سلسله، جمیز دارمستتر و به‌دنبال او، ویلهلم گایگر بود.»
در نهایت مرحله‌ی سوم تحقیق در تلفظ، لغات و صرف پشتو، در قرن بیستم فرا رسید و توأم با آن، شناسایی زبان‌های دیگر که با پشتو همریشه بودند، مانند پراچی، و اورمړی، ښیک و زبان‌های پامیر و ... و نیز تحقیق مزید در لهجه‌شناسی پشتو و درک بعضی واژه‌های قابل توجه در لهجه‌های مختلف واقع شد. دانشمند معروف این دوره، هنوز در قید حیات است و آن پروفسور گیورگ موگنستیرن می‌باشد، که عضویت افتخاری پښتوټولنه (فرهنگستان زبان پشتو) افغانستان را دارا است.
تا جایی‌که به نتایج دوره‌ی اول مربوط است، در شناسایی واژه‌ها و آثار ادبی پشتو پیشرفت‌های زیادی توسط دانشمندان افغانی نیز به‌ظهور رسیده است. اما تا حدی که به دوره‌ی دوم و سوم مربوط می‌شود، با آن‌که تحقیق در ریشه‌شناختی زبان پشتو و مقایسه این زبان با زبان‌های کهن چون اوستا، توسط دانشمندان اروپایی به انجام رسیده است، ولی کار تحقیق و تفحص بر عهده‌ی دانشمندان افغانستان هنوز باقی است. به‌هر صورت، از آن‌جایی‌که شناسایی عمده‌ترین آثار پشتوشناسان غربی در این زمینه الزامی است، دانشکده‌ی ادبیات و علوم بشری این کتاب را که فصول مختلف آن توسط جمیز دارمستتر، ویلهلم گایگر، گیورگ مورگنستیرن، و آمیل بنونیست تحریر و توسط دکتر روان‌فرهادی ترجمه شده است، به دانشمندان و دانشجویان پیشکش می‌کند.
با این حال، چون اکثر این دانشمندان - به‌جز پروفسور مور گنستیرن - امکان تحقیق مستقیم در افغانستان را کمتر داشته‌اند، نظر یک دانشمند افغان هم ضرورت داشت. بنابراین، تعلیقات پوهاند (استاد) عبدالحی حبیبی نیز در جلد دوم کتاب افزوده شد.
| ▲ | پیشگفتار دکتر روان‌فرهادی |
دکتر عبدالغفور روان‌فرهادی درباره‌ی پیشینه‌ی موضوع می‌نویسد: در سال ۱٣٢٦ ش (۱۹۴٧ م) شاگرد سال اخیر لیسه (دبیرستان) استقلال بودم که پښتوټولنه تحقیقات پشتوی دارمستتر را چاپ کرد و آن از روی ترجمه‌ی نویسنده‌ی گرامی سیدقاسم رشتیا بود، که دو ادیب و نویسنده‌ی معروف زبان پشتو استاد عبدالحی حبیبی، و جناب عبدالرئوف بینوا آن ترجمه را به پشتو گزارده بر آن افزوده بودند. با علاقمندی آن را خوانده بودم.
چون در سال ۱۹۵٠، زمانی که بیست ساله بودم، در پاریس به خدمت استاد فقید خویش امیل بنونیست در سوربون (مدرسه مطالعات عالی «هوت‌اتیود») حاضر شدم، وی اهمیت بی‌بدیل خدمت دارمستتر را طی صحبتی برایم خلاصه کرد، که هماندم در قید قلم آوردم:
استاد به من گفت: «نخستین پشتوشاسان چون «درون»، «راورتی»، و «بیلو» خدمت بزرگ گزارده‌اند که زبان پشتو را به اروپا طی کتبی به‌زبان انگلیسی معرفی کرده‌اند. اما ایشان، از زبان‌های قدیم بی‌خبر بودند. کم‌وبیش سانسکریت و پراکریت آموخته بودند، و چون به‌سوی پشتو از زاویه‌ی هندی می‌نگریستند، چند لغت مأخوذ پراکریت و یا هندی معاصر در پشتو دریافته، زبان پشتو را از میراث‌های زبان هندی پراکریت تصور می‌نمودند. اما در اروپا، فرانز بوپ (Francis Bopp)، در سال ۱٨۴٧، در برلین کتابی چاپ کرده در آن مشخصات مشترک زبان‌های هندواروپایی را با حواله به ویدا و اوستا بیان کرد. پس از فرانز بوپ، چند زبان‌شناس دیگر در این زمینه تحقیقات عمده کردند.
ضمناً دانشمندان متخصص زبان‌شناسی عمومی، و علاقمندان تاریخ زبان‌های هندواروپایی و اوستاشناسان در اروپا، بحثی را درباره‌ی منشأ پشتو آغاز کردند که: آیا پشتو بیشتر به اوستا قرابت دارد و یا به سانسکریت؟ این مشاجره را دارمستتر در ۱٨٨٨ به‌طور قاطع پایان داد و ثابت کرد که پشتو هم‌خانواده با زبان اوستا است و به باستانی‌ترین متن اوستا، یعنی بخش گاثاواصل می‌شود. دارمستتر شرح داد که چون گویندگان پشتو، در همسایگی جغرافیایی زبان‌های هندی ریسته‌اند، چه در مرحله‌ی وسطی پراکریت، و چه در مرحله‌ی مابعد زبان‌های معاصر هند، اثراتی را از سوی السنه‌ی هندی، اقتباس کرده‌اند، اما واقعیت همان است که پشتو هم‌خانوداه با اوستا است. ویلهلم گایگر، پس از دارمستتر این حقیقت را به‌طور دقیق‌تر بیان نمود (رجوع شود به تعلیق ۱)». این بود یادداشت‌های من از سخنان بنونیست.
در تابستان ۱۹۵٣ برای تکمیل مطالعات زبان‌شناسی به محضر استاد گرانقدر نروژی پروفسور گیورگ مورگنستیرن از پاریس به اسلو سفر کردم، و روزهای دراز، به تحصیل قاموس ریشه‌های لغات پشتو، که اثر برجسته‌ی استاد است، سرگرم شدم. بعد از عودت به پاریس، دو سال مابعد، تحصیلات اوستا را در محضر استاد بنونیست با توجه به ریشه‌های پشتو، دری و دیگر زبان‌های افغانستان دوام می‌دادم.
بعد از عودت به‌وطن (۱۹۵۵)، مقاله‌ی «السنه» (السنه‌ی جهان، السنه‌ی افغانستان) را برای دائرةالمعارف آریانا و نیز مضامین مجمل درباره‌ی اورمری و اوستی نگاشتم. تدوین این کتاب هم آرزوی صمیمی من بود، مگر سالیان دراز، خدمات رسمی من، مانع این کار شد.
در آگست ۱۹۵٧، در بیست‌وچهارمین مجلس بین‌المللی شرق‌شناسان در مونیخ، به استاد بنونیست و به استاد مور گنستیرن هر دو اظهار داشتم که روزی رساله‌ها و مقالات عمده را درباره‌ی منشأ ریشه‌های تلفظ و صرف پشتو ترجمه خواهم کرد. این وعده، اینک اندکی پس از درگذشت بنونیست، و در حالی‌که استاد مور گنستیرن هنوز در قید حیات است، به‌جا می‌شود.
| ▲ | بخش‌های کتاب |
محتوای این کتاب چیزی است که اساس آن‌را شرق‌شناسان علاقمند اروپایی، صد سال پیش نزد خود درباره‌ی پشتو داشتند، و ما تاکنون آن‌را کمتر به‌دست داشتیم، و آن تحقیق بر ریشه‌های تلفظ و صرف پشتو است، با مقایسه‌ی آن به زبان‌های باستانی.
در این‌جا سودمند است، بخش‌های کتاب را معرفی کنم که آن‌را از منابع مختلف گزیده‌ایم:
مقدمه: بر دسته‌بندی زبان‌های هندوآریانی، به‌قلم بنونیست، که در مجموعه‌ی پهناور زبان‌های جهان (چاپ دوم - پاریس ۱۹۵٢) نشر شده و آن تجدیدنظر بر مقاله‌ی پروفسور «واندری» بود که در چاپ اول آن مجموعه نشر شده بود. مقصد از ترجمه‌ی این مقدمه، معرفی خانواده‌ی زبان‌هاست، که پشتو، و دری و اکثر زبان‌های افغانستان اعضای آنند.
بخش نخست: تاریخ تلفظ زبان پشتو، اثر ویلهلم گایگر که آن‌را آن زبان‌شناس آلمانی، با تجدیدنظر بر فصل مربوط واک‌شناسی دارمستتر، به‌سال ۱٨۹٣ (پنچ‌سال بعد از کتاب دارمستتر) به آلمانی به‌چاپ رسانید. علاوه بر این، در این بخش، از برخ واک‌شناسی کتاب دارمستتر، محض فصل روابط پشتو را با زبان‌های هندی و نتیجه‌گیری را ترجمه کرده‌ام. تبصرات استاد مور گنستیرن، در هر جا که لازم شده، از آثار او استخراج و با ذکر نام او اضافه نمودم.
بخش دوم: تاریخ صرف پشتو، اثر جمیز دارمستتر را از روی اثر معروف وی که در داخل مجموعه‌ای هاروبهار در ۱٨٨٨ در پاریس مقدمه گویا چاپ کرده بود، اقتباس نمودم.
بخش سوم: تاریخ اشتقاق و ترکیب (ساختمان کلمات) را نیز از کتاب دارمستتر (۱٨٨٨) گرفته‌ام. (رساله‌ی دکترای دکتور زیار، در تفصیل همین موضوع عمده است و باید ترجمه‌ی آن در وطن به علاقمندان تقدیم گردد).
بخش چهارم: ارزیابی نظریات بر منشأ پشتو را نیز از کتاب دارمستتر (۱٨٨٨) ترجمه کرده‌ام.
بخش اخیر: تلخیص و تکمله به‌قلم استاد گرامی مور گنستیرن هنوز به‌زبان‌های اروپایی به‌چاپ نرسیده، و متن قلمی آن به انگلیسی از روی مهربانی بیکران ایشان، در اثر خواهش من به‌کابل واصل گردیده و در نزد من محفوظ است (۱۹٧٦).
| ▲ | ریشه‌شناختی زبان پشتو |
ریشه‌شناسی یا اِتیمولوژی که واژه‌پژوهی یا علم اشتقاق نیز نامیده می‌شود، علم مطالعه‌ی تاریخی واژه‌ها و بررسی تحول شکل واژه‌ها می‌باشد، که به پیشینه‌ی تاریخی و ریشه‌های واژگان و دستور یک زبان، با رجوع به زبان‌های قدیم می‌پردازد. در درازنای تاریخ نه‌تنها شکل واژه یکسان نمی‌ماند، بلکه دچار تحول معنای نیز می‌شود. مثلاً واژه‌ی «مینځل» یا «وینځل»، که امروزه در پشتو به‌معنای «شستن» است، از روی مقایسه‌ای با زبان‌های قدیم، اصولاً معنای «پاک‌کردن غله» را می‌دهد. زبان‌شناسان، این مطلب را از روی پژوهش‌های دقیق تطبیقی زبان‌ها به‌دست می‌آورند. از این رو، به دلیل ریشه نیاکانی یکسان زبان‌های آریایی می‌توان ریشه واژه‌های رایج امروز زبان پشتو را ردیابی نمود.
با این حال، برخی واژگان در زبان‌های مختلف با وجود شباهت شکلی و نزدیکی معنا، مانند واژه‌ی «بد» در زبان انگلیسی با واژه «بد» در زبان پشتو و دری، هیچ ارتباط تاریخی ندارند و شباهت آن‌ها فقط اتفاقی بیش نیست. در حالی‌که بعضی واژگان دیگر، حتی هیچ شباهت ظاهری ندارند، اما براساس زبان‌شناسی هم‌ریشگی آن‌ها به اثبات می‌رسد. به‌طور مثال، علم اشتقاق شرح می‌دهد که واژه‌ی «لور» در زبان پشتو، به‌معنای «دختر» در زبان دری، با واژه‌ی «توختر» در آلمانی و واژه‌ی «داتر» در انگلیسی، با آن‌که کمتر شباهت دارد، همریشه است.
هم‌چنین وقتی زبان‌شناسان می‌گویند که فلان واژه‌ی پشتو، منشأ هندی دارد، نباید تصور شود که منظور زبان هندی کنونی است. بلکه از فحوای کلام آن‌ها مشخص می‌شود که منظور آن‌ها هندی سه‌هزار سال پیش ودایی، که مانند عم پشتو بود، می‌باشد یا هندی پراکریت یک‌ونیم هزار سال پیش، که پشتو با آن قرابت جغرافیایی و تماس فرهنگی داشت، و یا هندی جدید که سه‌صد سال پیش، یعنی زبان هندوستانی و اردو زمان سلطنت سلسله‌ی گورگانی دهلی و حتی جدیدتر از آن که در واقع خویشاوند بسیار دور پشتو هستند.
از آن‌جایی‌که زبان پشتو بستگی بیشتری با زبان اوستا دارد تا زبان هندی یا فارسی باستان، بیشتر واژگان و دستور زبان آن، ریشه در واژگان و دستور زبان اوستا دارد.
| ▲ | فهرست مندرجات |
| پیشگفتار مترجم | صفحه |
|---|---|
| الف |
مقدمه‌ی بر طبقه‌بندی زبان‌های هندواروپایی
به‌قلم: امیل بنونیست
| آغاز | ۱ |
| خانواده‌ی هندی | ۱ |
|---|---|
| ۱- دوره‌ی باستانی | ٢ |
| ٢- دوره‌ی میانه | ٢ |
| ٣- دوره‌ی جدید | ٣ |
| خانواده‌ی آریانی | ۴ |
| ۱- دوره‌ی باستانی | ۴ |
| ٢- دوره‌ی میانه | ٧ |
| ٣- دوره‌ی جدید | ۹ |
| لوحه‌ی زبان‌های هندی | ۱۴ |
| لوحه‌ی زبان‌های آریانی | ۱۵ |
| تسمیه‌های واکنشی این رساله | ۱٦ |
بخش نخست
تاریخ تلفظ
به‌قلم: ویلهلم گایگر
| مقدمه | بند | صفحه |
|---|---|---|
| ۱٧ | ||
| واک‌ها | ۱ | ۱٧ |
| باب نخست - مصوت‌ها | ٢ - ٨ | ۱۹ |
| باب دوم - نیمه‌صوت‌ها، واک‌های انفی و مایع | ۹ تا ۱٢ | ٣٢ |
| باب سوم - واک‌های انسدادی | ۱٣ تا ۱۴ | ۴٢ |
| باب چهارم - واک‌های زمانی | ۱۵ تا ۱۹ | ۵۱ |
| باب پنجم - واک‌های آغاز و ختم کلمات | ٢٠ تا ٢۱ | ٦۱ |
| باب ششم - جدول تحول واک‌ها | ٢٢ تا ۴٨ | ٦۹ |
| باب اخیر - تبصره‌ی چند بر واک‌شناسی (مور گنستیرن) | ۴۹ و ۵٠ | ٧۴ |
فصل ضمیمه‌ی بخش تاریخ تلفظ
به‌قلم: جیمز دارمستتر
واک‌شناسی کلمات هندی و دیگر کلمات
| دخیل در پشتو | ۵۱ تا ۵۹ | ٧٨ |
| نتیجه‌گیری درباره‌ی واک‌شناسی | ٦٢ تا ٦٠ | ۹٣ |
بخش دوم
تاریخ صرف پشتو
به‌قلم: جیمز دارمستتر
| مقدمه | ٦۴ | ۱٠۱ |
| باب نخست - اسم | ٦۵ تا ٦۹ | ۱٠۱ |
| باب دوم - صفت | ٧٠ | ۱۱٦ |
| باب سوم - عدد | ٧۱ | ۱۱٨ |
| باب چهارم - ضمیر | ٧٢ تا ٧۴ | ۱٢۱ |
| باب پنجم - فعل | ٧۵ تا ۹٨ | ۱٢٨ |
| باب ششم - کلمات غیرمتغیر: ادات، قیود وغیره | ۹۹ | ۱۵٨ |
بخش سوم
تاریخ اشتقاق و ترکیب
به‌قلم: جیمز دارمستتر
| باب نخست: اشتقاق | بند | صفحه |
|---|---|---|
| نوع نخست - توسط پسوندها | ۱٠٠ تا ۱٠۹ | ۱٦۱ |
| نوع دوم - توسط پیشوندها | ۱۱٠ تا ۱۱۱ | ۱۹٦ |
| باب دوم - ترکیب | ۱۱٢ تا ۱۱٧ | ٢٠۱ |
بخش چهارم
منشای زبان پشتو
به‌قلم: جیمز دارمستتر
| نظریات بر منشأ پشتو | ۱۱٨ | ٢٠٧ |
بخش پنجم
تلخیص و تکمله
به‌قلم: گیورگ مور گنستیرن
| فقره | صفحه | |
|---|---|---|
| فصل نخست - جغرافیای بشری - لهجه‌ها | ۱ تا ۵ | ٢۱۱ |
| فصل دوم - سیستم واک‌ها | ٦ تا ٧ | ٢۱٢ |
| فصل سوم - تحول واک‌ها | ٨ تا ٢۹ | ٢۱۴ |
| فصل چهارم - صرف | ٣٠ تا ٦٠ | ٢٣۱ |
| فصل پنجم - منشأ لغات | ٦٢ | ٢۴۹ |
| فصل ششم - لهجه‌ی وڼیڅی (= ترینو) | ٦٣ تا ٦٨ | ٢۴۹ |
| فصل هفتم - مقام پشتو در خانواده‌ی السنه‌ی آریانی | ٦۹ تا ٧٠ | ٢۵۴ |
بخش ششمتعلیقات استاد عبدالحی حبیبیضمیمه: شناسایی با نویسندگان این کتاببهقلم: مترجم کتاب | ٢۵٧ |
| - جیمز دارمستتر | ٢۹۵ |
| - ویلهلم گایگر | ٣٠۱ |
| - گیورگ مور گنستیرن | ٣٠۵ |
| - امیل بنونیست | ٣۱٠ |
| - عبدالحی حبیبی | ٣۱٧ |
بخش هفتم
فهرست لغات پشتو در این کتاب
[▲] يادداشت‌ها
[▲] پيوست‌ها
...
[▲] پی‌نوشت‌ها
ریشه‌شناختی دستور زبان پشتو، برگردان «An Etymological Grammar of Pashto» توسط مهدیزاده کابلی است که به‌جای عنوان اصلی کتاب «تاریخ تلفظ و صرف پشتو» گزیده شده است.
میر حسین‌شاه، «آغاز سخن» در کتاب تاریخ تلفظ و صرف پشتو
همان‌جا.
میجر راورتی (Henry George Raverty)، از خاورشناسان نامی انگلستان بوده و طبقات ناصری را از پارسی به انگلیسی ترجمه کرده است و این کتاب در لندن به‌سال ۱٨٧٣ و ۱٨٨۱ میلادی. چاپ شده است. وی یکی از گرانبهاترین نسخ مجمل التواریخ و القصص را داشت که پس از مرگش امنای اوقاف گیب آن نسخه را از زن بیوه‌ی او خریداری کردند. (از تاریخ ادبی ایران، تألیف براون، ج ٣، صص ٢۴٨ و ۴٧٧) (چهار مقاله تعلیقات دکتر معین، صص ٢٣۱ و ٢٣٢). و نیز رجوع شود به احوال و اشعار رودکی، ج ٣، ص ۹۵٣ شود.
پروفسور گئورگ مورگنسترن، زبان‌شناس و مستشرق نروژی، در سال ۱۹٧٨ میلادی درگذشت.
[▲] جُستارهای وابسته
□
□
□
[▲] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[▲] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
رده‌ها │ کتاب‌شناسی │ زبان‌شناسی │ زبان پشتو
