 |
|
خروج ارتش شوروی از افغانستان
موافقتنامه ژنو چگونه امضا شد؟
فهرست مندرجات
◉ مذاکرات ژنو
◉ يادداشت‌ها
◉ پی‌نوشت‌ها
◉ جُستارهای وابسته
◉ سرچشمه‌ها
.
مذاکرات ژنو
توافق‌نامه ژنو (Geneva Accords) (۱۴ اپریل ۱۹۸۸) در پی ۴۱ دور مذاکره بین مقام‌های دولت وقت افغانستان، پاکستان، شوروی و آمریکا با میانجی‌گری دیه‌گو کوردوویز نماینده‌ی ویژه‌ی سازمان ملل متحد در امور افغانستان به امضأ رسید. این توافق‌نامه‌ها را دولت‌های وقت افغانستان و پاکستان به‌عنوان طرف‌های اصلی و آمریکا و شوروی به‌عنوان «ضامن» و «ناظر» امضا کرده‌اند.
عنوان کلی این توافقات «موافقتنامه دو جانبه بین جمهوری افغانستان و جمهوری اسلامی پاکستان درباره‌ی اصول روابط دوجانبه، به‌ویژه درباره‌ی عدم دخالت در امور داخلی همدیگر» است.
موضوع خروج نیروهای شوروی در یکی از موافقت‌نامه‌های فرعی این توافقات زیر عنوان «موافقت درباره روابط متقابل برای حل وضعیت مرتبط با افغانستان» مطرح شده است. در بخشی از بند پنجم این سند آمده که جمهوری افغانستان و اتحاد جماهیر شوروی توافق کردند که «نیروهای خارجی» در ظرف نه ماه بیرون شوند.
در این توافق‌نامه هیچ نامی از مجاهدین نیست و حتی به‌صورت مستقیم نامی از ارتش شوروی برده نشده و اشاره‌ی صریحی به‌حضور نیروهای شوروی در افغانستان هم نشده است. آن‌چه گفته شده این است که «نیروهای خارجی بیرون شوند»، اما گفته نشده که کدام نیروهای خارجی، از کجا و چرا؟
در ٢٧ دسامبر ١٩٧٩ واحدهای نظامی شوروى که به «قطعات محدود» مسما بود، از زمین و هوا وارد افغانستان شدند. حکومت تحت حمایت این نیروها، حفیظ‌الله امین رئیس‌جمهور وقت را از قدرت خلع و تیرباران کردند و ببرک کارمل «مرحله‌ی نوین و تکاملی انقلاب ثور» را اعلام کرد.
از سوی اتحاد شوروی و بلوک سوسیالیستی این یک کمک انترناسیونالیستی خوانده شد، ولی کشورهاى غربی و همسایگان افغانستان، ایران، پاکستان و چین آن‌را تهاجم غیرقانونی، تجاوز و اشغال افغانستان دانستند و از همان اولین روز با آن بناى مخالفت نهادند.
این سربازان ده سال برای حفاظت از حکومت تحت حمایت اتحاد شوروی با نیروهای مقاومت که خودشان را مجاهدین می‌خواندند و از حمایت گسترده آمریکا و کشورهای غربی و در منطقه پاکستان، ایران و چین برخوردار بودند، جنگیدند. جنگی که خسارات عظیم بر جا گذاشت، چیزی که کمر اتحاد شوروی را از نظر سیاسی و مالی خم کرد. تا این‌که در یک توافق سیاسی به میانجی‌گری سازمان ملل متحد، این سربازان در ١۵ فبرورى (فوریه) ۱۹۸۹ از افغانستان خارج شدند.
عبدالوکیل، وزیر خارجه افغانستان و زین نورانی، وزیر خارجه پاکستان زیر نظر ادوارد شواردنادزه و جورج شورلتز، وزرای خارجه شوروی و آمریکا موافقت‌نامه‌های خروج شوروی را در ژنو امضا کردند
| ▲ | میانجی‌گری سازمان ملل متحد |
در ۱۴ جنوری (ژانویه) ۱۹۸۰ پس از استقرار واحدهای ارتش سرخ در افغانستان، مجمع عمومی سازمان ملل متحد در اجلاس اضطراری خود قطعنامه‌ای را تصویب کرد و خواستار خروج کامل، فوری و بدون قید و شرط نیروهای شوروی از افغانستان شد.
در ۱۵ مه ۱۹۸۰ ببرک کارمل رئیس دولت و حزب حاکم پیشنهاد مذاکرات مستقیم با پاکستان و ایران را مطرح کرد تا در ازای قطع مداخلات، زمینه‌ی خروج سربازان شوروی فراهم شود.
در قطعنامه‌ی دوم مجمع سازمان ملل متحد در نوامبر ۱۹۸۰ شدت لحن براى خروج بدون قید و شرط به جستجوی راه حل صلح‌آمیز برای بحران افغانستان کمتر شد و آغاشاهی، وزیر خارجه پاکستان از سازمان ملل خواستار ایجاد زمینه‌ی گفتگو میان پاکستان، ایران و حزب دموکراتیک خلق افغانستان شد، او از کاربرد نام جمهوری دموکراتیک افغانستان در نامه‌اش خودداری کرد.
| ▲ | نماینده شخصی برای افغانستان |
کورت والدهایم، دبیر کل سازمان ملل متحد در اجلاس کشورهای غیروابسته (عدم تعهد) در دهلی با توجه به قطعنامه‌های این سازمان در فبروری ۱۹۸۱ خاویر پرز دکوئیار، معاون امور سیاسی خود را به عنوان نماینده شخصی برای شروع مذاکرات بین افغانستان و پاکستان و ایران تعیین کرد.
اما براساس یادداشت‌هاى وزارت خارجه‌ی افغانستان، پاکستان زیر فشار آمریکا و چین، موقفش را در مورد مذاکرات مستقیم تعویض کرد و از مذاکرات دوجانبه غیرمستقیم به میانجی‌گری سازمان ملل متحد صحبت کرد.
شاه‌محمد دوست، وزیر خارجه‌ی افغانستان در آن‌زمان از آمادگی کشورش برای مذاکرات در مجمع عمومی به سازمان ملل متحد اطلاع داد.
موافقت‌نامه‌ها در ١٩٨٨ در ژنو امضا شد
در جنوری ۱۹۸۲ خاویر پرز دکوئیار به‌مقام دبیرکل ساز مان ملل ارتقا کرد ولی قضیه‌ی افغانستان همچنان در اولویت کار او قرار داشت. او به‌سرعت دیگو کوردویز را به‌عنوان نماینده‌ی شخصی‌اش در این امور مأمور کرد. در این زمان ژنرال ضیاالحق نیز، صاحب‌زاده یعقوب‌خان را در پست وزارت خارجه پاکستان گماشت.
نماینده‌ی دبیرکل سازمان ملل در کابل، تهران و اسلام‌آباد با سران دولت‌ها دیدار کرد و هدف ماموریتش را چنین فشرده کرد:
یک، دعوت وزرای خارجه طرفین به ژنو، مقر اروپایی سازمان ملل متحد جهت شرکت در مذاکرات غیرمستقیم.
دو، تهیه دستورالعمل مذاکرات در چهار زمینه؛ متوقف‌کردن مداخلات از کشورهاى همسایه، خروج نظامیان اتحاد شوروی از افغانستان، بازگشت داوطلبانه‌ی مهاجران افغانستان و تضمین‌های بین‌المللی.
ایرانی‌ها از اول کار عدم علاقه‌شان را به مشارکت در این مذاکرات اعلام کردند ولی توافق کردند از طریق فرستاده‌ی سازمان ملل در جریان پیشرفت‌ها قرار گیرند. آمریکا نیز طرفدار این مشارکت نبود. وزارت خارجه اتحاد شوروی از نزدیک با نماینده‌ی ویژه‌ی سازمان ملل درگیر کار شد ولى آمریکا در این زمینه دلگرمی نداشت حتی در یک مورد آن‌را مأموریت بی‌اهمیت خوانده بود.
دیگو کوردیوز در کتاب «پشت پرده‌ی افغانستان» نوشته آمریکا به تلاش‌های سازمان در قضیه‌ی افغانستان دلگرمی نشان نمی‌داد. به تاسی از همین سیاست، ضیاالحق در پاکستان کلید کسب حمایت آمریکا و تداوم آن را در جنگ می‌دید و کمی پیش از مرگش گفته بود هدف او از جنگ در افغانستان نابودی شالوده‌ی کمونیسم و رژیم وابسته به آن است و نمى‌خواهد در همسایگی‌اش رژیم تحت نفوذ هند و شوروی را ببیند، آن‌هم «رژیمی که مدعی بخش‌هایی از سرزمین پاکستان باشد».
در این مذاکرات که در دوازده دور، هفت سال از ١٦ ماه جون (ژوئن) ۱۹۸۱ تا اپریل (آوریل) ۱۹۸۸ دوام کرد، از جانب افغانستان، شاه‌محمد دوست و در سه‌سال آخر آن عبدالوکیل، وزرای خارجه، فرید ظریف و سرور یورش، معاونان وزیر خارجه و محمدنعیم رزمیار، رحیم رفعت، سرفراز مهمند، اکبر خرد، محمداسحق روشن‌روان و میاگل، دیپلمات‌های افغان سهم داشتند.
| ▲ | بی‌رمقی گفتگوها |
مذاکرات هفت سال دوام کرد. شاه‌محمد دوست و عبدالوکیل، وزرای خارجه افغانستان در یادداشت‌های خود نوشته‌اند که این مذاکرات در کل به نفع افغانستان پیش نمی‌رفت و به‌هر دلیلی که بود نماینده‌ی دبیر کل برای نزدیکی دو طرف جهت مذاکرات مستقیم رودررو تلاش نمی‌کردند. شاید بیم آن وجود داشت که در این‌صورت نقش این سازمان در این روند تضعیف می‌شد.
ادوارد شواردنادزه
مذاکرات دوره‌های دیگر در سال‌هاى ١٩٨٤ و ١٩٨٥ مصادف با زمانی بود که لئونید برژنف، رهبر شوروى از جهان رفته بود و یوری اندروپوف جایگزین او شده بود. او خواستار سرعت‌بخشیدن این مذاکرات شد و تهاجم شوروی به افغانستان را یک اشتباه جدی حزب کمونست و دولت دانست.
اندره گرومیکو وزیر خارجه شوروى خواستار امضاى موافقتنامه دوجانبه‌ی کابل و مسکو برای جدول زمانی خروج شد.
| ▲ | عوامل کندی مذاکرات |
پاکستان نمى‌توانست بدون موافقت گروه‌های مجاهدین با کابل به توافقی برسد و در عین‌حال داشتن رضایت آمریکا، چین و سایر متحدانش نیز پیش‌شرط آن بود. ضیأالحق باور نداشت که شوروی‌ها از افغانستان خارج می‌شوند و ادامه‌ی حضور شوروی در افغانستان، نزدیکی آمریکا و ادامه‌ی کمک‌های سرشار را به پاکستان تضمین می‌کرد.
دور دیگر مذاکرات در ١٩٨٤ با مرگ اندروپوف و روی‌کار آمدن رهبر محافظه‌کار و از تبار نسل گذشته، یعنی چرنینکو با کندی و بی‌میلی روبه‌رو شد. هر دو طرف سلاح‌‌های نویی را وارد میدان کردند. عملیات شوروی با آزادی عمل بیش‌تر در این سال‌ها علیه مراکز مجاهدین شدت کسب کرد. موشک‌های دارای بُرد «سکر و کلستر» در اختیار مجاهدین قرار گرفت، و سلاح های ارتش افغانستان نیز پیشرفته‌تر شد.
در ١٣ ماه زمامداری چرنینکو، وضعیت نظامی در حال تغییر به نفع دولت تحت حمایت اتحاد شوروی شد.
| ▲ | افغانستان زخم خونین شوروی |
میخائیل گورباچف زمانی‌که قدرت را در اختیار گرفت دوباره به راه حل سیاسی قضیه افغانستان توجه کرد و آن‌را در یکی از سخنرانی‌های خود «زخم خونین» خواند. او با ببرک کارمل دیدار کرد و از او خواستار کاهش نقش حزب در رهبری دولت شد، چیزی‌که اساس اختلافات بعدی را شکل دارد و منجر به برکناری‌اش از قدرت شد.
به‌روایت وزرای خارجه افغانستان، در آن‌زمان افغانستان به‌دلیل توانمندی‌های ارتش در نبرد با مجاهدین در مذاکرات انعطاف‌پذیرتر شده بود و اتحاد شوروی نیز نرمش نشان داد و خروج نظامیانش را تابع توافق کابل-مسکو ندانست، بلکه آن‌را جز مجموعه موافقت‌نانه‌های ژنو قرار داد.
قبلاً فقط آمریکا تضمین‌کننده بود، اما در این دوران شوروی‌ها هم خودشان را جز تضمین‌کنندگان در آوردند.
دیدار رهبران آمریکا و شوروی بسیاری از زمینه‌های بی‌اعتمادی میان دو کشور را به‌ویژه در قضیه‌ی افغانستان کاهش داد.
برای جدول زمانی که ابتدا براساس موافقت‌نامه‌ی دو جانبه‌ی کابل و مسکو باید تهیه می‌شد، چهار سال پیش‌بینى شده بود. ولی به‌تدریج متناسب به تغییر وضعیت سیاسی و نظامی در افغانستان تا یک‌سال در نظر گرفته شد و سر انجام خروج طى ٩ ماه موافقت شد.
| ▲ | مناقشه مرزی مانع نهایى |
در افغانستان شاه‌محمد دوست، وزیر خارجه از پستش تعویض شد و این ماموریت را به‌عهده‌ی وزیر نو عبدالوکیل گذاشت. او می‌گوید برای من اول‌تر از همه بحث روی عبارت «سرحدات موجود شناخته‌شده» را جدی گرفتم چیزی که در سند اول درج شده بود.
بحث‌ها تا حدى جدى شد که پای رهبران شوروی هم در میان آمد تا سرانجام پاکستان کوتاه آمدند و عبارت «سرحدات دو کشور» جانشین آن شد.
موافقتنامه توسط عبدالوکیل و زین نورانى امضا شد. دیگو کوردویز نوشت که موافقتنامه در فضایی سرد، مشابه مراسم تشیع جنازه در ٨ اپریل ١٩٨٨ در ژنو امضأ شد.[۱]
[▲] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانش‌نامه‌ی آريانا توسط مهدیزاده کابلی به رشته‌ی تحریر درآمده است.
[▲] پی‌نوشت‌ها
[۱]- آصف معروف، موافقتنامه خروج شوروی از افغانستان چگونه امضا شد؟، بی‌بی‌سی: ۱۴ فوریه ۲۰۱۹ - ۲۵ بهمن ۱۳۹۷.
[▲] جُستارهای وابسته
□
[▲] سرچشمه‌ها
□ وب‌سایت بی‌بی‌سی
