نـوشـــته: سعید حقیقی
(گزارشگر بخش فارسی بی بی سی)
زبان پشهای به گروه زبانهای هندی تعلق دارد و در بخشهای مرکزی، شرقی و جنوب شرقی افغانستان به این زبان صحبت میشود.
دکتر مجاور احمدزیار، زبانشناس افغان از بیست گویش جداگانه در زبان پشهای سخن میگوید.
او میگوید: "زبان پشهای زبانی است که جزء زبانهای هندی به شمار میآید و به شاخه به نام "دردیک" تعلق دارد. "دردیک" زبانی است که تقریبا به بیست لهجه از آن در افغانستان تکلم شود و متکلمان این زبان تا منطقه کشمیر پراکنده است. اینها در گذشتهها همراه با هندیها به آن سمت رفتند ولی دوباره برگشتند و در کوهپایهها ماندگار شدند."
زبان پشهای در برخی مناطق و ولسوالیهای افغانستان بیشترین گویندگان را دارد، ولی شمار دقیق گویشوران آن تا هنوز مشخص نشده است.
غلامصدیق شنگنیک، مسئول دیپارتمنت زبان پشهای در اداره نصاب تعلیمی وزارت معارف افغانستان میگوید: "ارقام گویشوران به زبان پشهای هنوز به صورت دقیق معلوم نیست ولی در مورد مناطقی که گویشوران پشهای در آنها زندگی میکنند میتوان از ولایتهای کاپیسا، لغمان و ننگرهار نام برد که در بعضی ولسوالیهای آن مردم تنها به زبان پشهای تکلم میکنند."
تفاوت ساختاری
هرچند در بخشهای از ولایت نورستان هم به زبان پشهای صحبت میکنند و برخیها معتقد به قرابتهایی میان این زبان با زبان نورستانی هستند، ولی عزیزالله شلماچ، از محققان زبان نورستانی، این دو زبان را متفاوت میداند.
او میگوید: "زبان پشهای و نورستانی همزمان ایجاد شدهاند، در کنار هم بودهاند ولی به دلایل متعدد اینها از هم دور ماندهاند و به تدریج از یک ملیت به دو ملیت تبدیل شدهاند و زبان آنها نیز کاملا از هم متفاوت است."
اما تفاوت ساختاری میان این دو زبانی که به گفته آقای شلماچ زمانی قرابتهای قومی میان گویشوران آنها وجود داشت، در چیست؟
غلامصدیق شنگنیک میگوید: "از نگاه ساختار زبانی و ادبیات، این دو زبان کاملا از هم متفاوتاند. دارای ساختار زبانی متفاوت و دستور زبان متفاوتند و دارای ذخایر فرهنگی متفاوتی نیز هستند. به همین دلیل این دو زبان کاملا از هم مستقل هستند."
فرهنگ مخصوص
رسم و رواج و فرهنگ مردم پشهای نیز با سایر اقوام و ملیتها تفاوتهایی دارد. به گونه مثال مردم پشهای برای حل مشکلات خود نشستی دارند که به آن "مارات" میگویند.
"مارات" نشست بزرگان پشهای است که شباهتهای با جرگه در میان سایر اقوام افغانستان دارد. ازدواج نیز در میان مردم پشهای با ویژگیهای همراه است.
حفیظه رحیمی، عضو دیپارتمنت زبان پشهای نصاب تعلیمی وزارت معارف افغانستان میگوید: "وقتی دختر و پسری با هم نامزد میشوند از اول با هم نشست و برخاست دارند، محدودیتهای که در دیگر مناطق برای نامزدها وجود دارد در اینجا وجود ندارد و همچنین عروسی نیز از خود مراسم خاصی دارد که انجام میشود."
صداها
زبان پشهای براساس رسمالخطی که در چند دهه اخیر برای آن وضع کردهاند، دارای چهل و هفت صدا است که برخی صداهای آن با دیگر زبانهای شاخه هند و آریایی تفاوتهای دارد.
غلامصدیق شنگنیک در مورد تفاوتهای آوایی این زبان میگوید: "در زبان پشهای نشانههای صوتی وجود دارد که در دیگر زبانها نیست به طور مثال ما حرفی داریم که به شکل شین است ولی شین نیست و متفاوت است که در زبانهای عربی و فارسی و پشتو وجود ندارد."
او میافزاید: "به همین دلیل زبانشناسان برای این صوت نشانهای خاصی را وضع کردهاند. یا الفی که در زبان پشهای است به چندین لحن گفته میشود که به تایید زبان شناسان آلمانی نیز رسیده است."
در حال حاضر براساس همین رسمالخط در نصاب تعلیمی وزارت معارف افغانستان در زمینه تالیف کتاب به زبان پشهای از آن استفاده میشود.
حفیظه رحیمی میگوید: "ما در حال حاضر کتابهای درسی را به زبان پشهای از صنف اول تا دوازدهم تالیف میکنیم، از نگاه محتوایی این کتابها هیچ تفاوتی با کتابهای دیگر ندارد، ولی یک تعداد مطالب با فرهنگ منطقه ما همخوان است و مسایلی را مینویسیم که با روح فرهنگی منطقه همخوانی داشته باشد."
توسعه زبان پشهای
زبان پشهای هرچند در گذشتههای دور دارای ادبیات و فرهنگ غنی بوده و در برخی از آثار کهن و از جمله در سفرنامه "ابن بطوطه" در مورد آن اطلاعاتی وجود دارد ولی کار عمده در عرصه به نوشتار درآوردن فرهنگ پشهای در سه دهه اخیر در افغانستان آغاز شده است.
غلامصدیق شنگینگ میگوید تنها در سه دهه اخیر روی زبان پشهای کار شده و در حدود شصت تا هفتاد جلد کتاب در این رابطه نوشته شده است.
در حال حاضر زبان پشهای از زبانهای فارسی و پشتو که در همسایگی آن قرار دارند تاثیر زیادی پذیرفته است.
عزیزالله شلماچ میگوید: "ما در حال حاضر هم فارسی میدانیم و هم پشتو و زمانی که حرف بزنیم کسی نمیداند که ما پشتون، تاجیک یا پشهای هستیم و این مساله تاثیرپذیری زبان پشهای از این زبانها را نشان میدهد."
چندی پیش در شهر تخار در شمال شرق افغانستان، اتحادیه قوم پشهای تاسیس شد. موسسان این اتحادیه میگویند که از این راه تلاش میکنند تا غناهای فرهنگی این زبان را حفظ کنند.
__________________________________________
جُستارهای وابسته
__________________________________________
□
□
__________________________________________
پيوند به بیرون
__________________________________________
□
□
