- …
- …
- …
- ...
- ...
- ...
- ...
- ...
- ...
- ...
- ...
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
[...] [...]
محمد (حجت) بن حسن (زادۀ ۱۵ شعبان ۲۵۵ ه.ق در سامرا) امام دوازدهم شیعیان دوازده‌امامی و وی امام زمان و مهدی موعود است. او فرزند حسن بن علی عسکری (امام یازدهم شیعیان) و نرجس خاتون است، به‌باور شیعیان، وی در ۵ سالگی غایب شد[۱] و به امامت رسید. او دو غیبت دارد: غیبت صغری (حدود ۷۰ سال) و غیبت کبری (که هنوز ادامه دارد).
وجود روایات پیرامون ظهور و خروج قائم آل محمد و انتظار شیعیان در طول سالیان دراز، موجب انشعابات متعدد در شیعه شده و حساسیت و یا نگرانی زمام‌داران وقت را فراهم می‌آورده است. همچنین روایت دیگری که مشخصاً "قائم" را امام دوازدهم یا "نهمین فرزند از نسل حسین بن علی" معرفی می‌کند، موجب حساسیت یا نگرانی خلفای عباسی مخصوصاً بعد از امام هادی، علی بن محمد شده بود. به‌همین دلیل شیعیان نزدیک به "ناحیه مقدسه"[٢] برای حفظ خود و امامان خود رازداری و تقیه می‌کردند.
[↑] داستان تولد امام زمان (به روايت شيعيان)
بنابر اکثر روایات شیعه، محمد (حجت) بن حسن در ۱۵ شعبان سال ۲۵۵ هجری در سپیده‌دم روز جمعه در شهر سامرا واقع در عراق امروزی، دیده به‌جهان گشود.[کربن، هانری؛ تاریخ فلسفه اسلامی؛ ترجمه:اسدالله مبشری؛ تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ سوم: ۱۳۶۱؛ صص ۹۹ و ۱۰۰] شیعیان زادروز او را که "نیمهٔ شعبان" خوانده می‌شود، جشن می‌گیرند.
اختلاف در زادروز وی بین سال‌های ۲۵۴ یا ۲۵۵[۳] یا ۲۵۶[۴] یا ۲۵۷[۵] یا ۲۵۸[۶] هجری قمری در ۸ شعبان، ۲۳ رمضان یا ۱۹ ربیع‌الاول است.[۷] بعضی این اختلافات از جمله در تاریخ تولد را بدلیل وجود حالت تقیه در آن سالها می‌دانند که اطلاعات تفصیلی مربوط به وی، تاریخ تولد و حتی نام او تا سالها از عامه مردم مخفی نگه داشته می‌شد.[۸]
پس از مرگ حسن عسکری، چون مردم از او فرزندی را نمی‌شناختند بنا را به اتمام امامت گزاردند. اما گروهی به سرکردگی عثمان بن سعید گفتند فرزندی از وی وجود دارد که تا به‌حال در سردابی پنهان بوده است و امام اوست: "آن امام مرا [عثمان] میان خود و مردم میانجی گردانیده. اگر هر سخنی دارید به من گویید و هر پولی دهید به من دهید."[۹]
در آن زمان، جعفر بن علی، برادر حسن بن علی عسکری، اعلام کرد که برادرش هیچ‌گاه فرزندی نداشته‌است و وی جانشین برادر است؛ ولی به باور شیعیان، جعفر بن علی ویژگی‌های امامت را نداشت و هنگام نماز گزاردن بر بدن امام، فرزندش حجت بن الحسن بر او نماز گزارد و شک را از شیعیان برداشت.[۱۰] وی بعدها در میان شیعیان به "جعفر کذّاب" شهرت یافت.[۱۱]
داستان زايش امام زمان که در هالۀ از اسطورۀ مقدس فرو رفته، داستانی است که به‌طور مستقيم يا غیر مستقيم از کتاب مقدس يهوديان و مسيحيان اقتباس شده و با خرافات آمیخته است. اغلب شیعیان باور دارند که شرایط زمان تولد امام زمان (ع) شرایط عادى نبود، زیرا طبق روایات منقول از پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله وسلم) مهدى آل محمد (ع) - آن که ستمگران را نابود و زمین را پر از عدل و داد مى‌کند - فرزند امام حسن عسکرى (ع) است. از این‌رو دستگاه خلافت عباسى امام حسن عسکرى (ع) را در شهر سامرا تحت نظر داشت، و منتظر بود تا اگر فرزندى از ایشان به‌دنیا آید، او را بکشد، همان‌گونه که فرعون، در کمین بود تا اگر حضرت موسى (ع) به‌دنیا آید، او را به قتل برساند. در این شرایط خفقان و غیر عادى، حضرت مهدى (ع) مخفیانه به‌دنیا آمدند.
جریان تولد امام زمان را حکیمه خاتون، دختر امام جواد (ع) و عمه‌ى امام حسن عسکرى (ع) این‌گونه بازگو کرده است:
- "ابومحمد امام حسن عسکرى (ع) شخصى را دنبال من فرستاد که امشب - شب نیمه‌ى شعبان - براى افطار نزد ما بیا، زیرا خداوند امشب حجتش را آشکار مى‌کند. پرسیدم این مولود از چه کسى است؟ حضرت فرمود: از نرجس خاتون. عرض کردم: من در نرجس خاتون آثار باردارى نمى‌بینم حضرت فرمود: موضوع همین است که گفتم.
من در حالى که نشسته بودم، نرجس آمد و کفش مرا از پایم بیرون آورد و فرمود: بانوى من حالتان چطور است؟ گفتم: تو بانوى من و خانواده‌ام هستی. او از سخن من تعجب کرد و ناراحت شد و فرمود: این چه سخنی است؟ گفتم: خداوند در این شب به تو فرزندى عطا مى‌کند که سرور و آقاى دنیا و آخرت خواهد شد. نرجس خاتون از این سخن من خجالت کشید.
بعد از افطار و نماز عشا به بستر رفتم. چون پاسى از نیمه‌ى شب گذشت، برخاستم و نماز شب را به جا آوردم، بعد از تعقیب نماز به‌خواب رفتم و دوباره بیدار شدم. در این هنگام، نرجس نیز بیدار شد و نماز شب را به‌جا آورد. سپس از اتاق بیرون رفتم، تا از طلوع فجر باخبر شوم؛ دیدم فجر اول طلوع کرده و نرجس در خواب است. در این حال، به ذهنم خطور کرد که چرا حجت خدا آشکار نشد؟! نزدیک بود شکى در دلم ایجاد شود که ناگهان حضرت امام حسن عسکرى (ع) از اتاق مجاور صدا زدند: اى عمه! شتاب مکن که موعود نزدیک است. من مشغول خواندن سوره "الم سجده" و "یس" شدم. در این هنگام ناگهان نرجس خاتون با ناراحتی از خواب بیدار شد. من او را به سینه چسباندم و نام خدا را بر زبان جارى کردم. امام حسن عسکرى (ع) فرمود: سوره‌ى قدر را برایش بخوان. آن سوره را خواندم و از نرجس پرسیدم: حالت چطور است؟ گفت: آنچه مولایت فرموده بود ظاهر شد. من دوباره سوره‌ى قدر را خواندم. کودک نیز در شکم مادر، همراه من سوره‌ى قدر را خواند که من ترسیدم. در این هنگام پرده‌ى نورى میان من و او کشیده شد، ناگاه متوجه شدم کودک ولادت یافته است. چون جامه را از روى نرجس برداشتم، آن مولود سر به سجده گذاشته و مشغول ذکر خدا بود. هنگامى که او را برگرفتم، دیدم پاک و پاکیزه است. در این موقع حضرت امام حسن عسکرى (ع) صدا زدند: عمه! فرزندم را نزد من بیاور. وقتی نوزاد را نزد حضرت بردم، وى را در آغوش گرفت، و بر دست و چشم کودک دست کشید و در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفت و فرمود: فرزندم! سخن بگو! پس آن طفل گفت: "اشهد انّ لا اله الا الله و اشهد انّ محمداً رسول الله" پس از آن به امامت امیرالمؤمنین (ع) و سایر امامان معصوم (ع) شهادت داد و چون به‌نام خود رسید فرمود: "اللهم انجزلى وعدى و اتمم لى امرى و ثبت و طأتى واملاء الارض بى عدلا و قسطاً" (پروردگارا! وعده‌ى مرا قطعى گردان و امر مرا به اتمام رسان، و مرا ثابت قدم بدار، و زمین را به‌وسیله‌ى من از عدل و داد پر کن).
در روایت دیگرى آمده است: چون حضرت مهدى (ع) متولّد شد، نورى از او ساطع گردید که به آفاق آسمان پهن شد، و مرغان سفید را دیدم که از آسمان به زیر مى‌آمدند و بال‌هاى خود را بر سر و روى و بدن آن حضرت مى‌مالیدند و پرواز مى‌کردند. پس امام حسن عسکرى (ع) مرا آواز داد که اى عمه! فرزند را برگیر و نزد من بیاور، چون برگرفتم، او را ختنه کرده و ناف بریده و پاک و پاکیزه یافتم و بر ذراع راستش نوشته شده بود: "جاء الحق و زهق الباطل ان الباطل کان زهوقاً"[بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۱۹، منتهى الامال، ج ٢، ص ٢٨۵، غیبت شیخ طوسى ص ۱۴۱.]
[↑] مهدی در قرآن
در قرآن هیج آیه‌ی صریح در این باره موجود نیست؛ اما به باور برخی از مسلمانان قرآن در زمینه ظهور و قیام حضرت مهدی – مانند بسیاری از زمینه‌های دیگر – بدون اینکه وارد جزئیات شود، به‌صورت کلی و اصولی بحث کرده است؛ یعنی از تشکیل حکومت عدل جهانی، و پیروزی کامل و نهایی صالحان در روی زمین سخن گفته است. در این میان، آنها از مجموع آیات قرآنی چند نمونه را که به نظر آنها صراحت بیشتری دارند، چنین نقل می‌کنند:
وَ لَقَدْ كَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُون (و نوشته‌ایم در زبور و تورات که زمین را ارث خواهند برد بندگان نیکوکار من)[سوره انبیاء، آیه ۱٠٦]
در توضیح معنای این آیه یادآوری می‌شوند که ذکر در اصل به‌معنای هر چیزی است که مایه تذکر و یادآوری باشد، در آیه یاد شده ذکر به کتاب آسمانی حضرت موسی (ع) یعنی تورات تفسیر گردیده است به قرینه این که قبل از زبور معرفی شده است.
طبق تفسیر دیگری، ذکر اشاره به قرآن مجید است زیرا که در خود آیات قرآن این عنوان به قرآن گفته شده است، مثلا در سوره تکویر آیه ٢٧. بنابراین کلمه من بعد به‌معنای علاوه بر بوده و معنای آیه چنین خواهد بود: ما نوشته‌ایم در زبور علاوه بر قرآن که زمین را ارث خواهند برد بندگان نیکوکار من.
جالب توجه این است که عین این موضوع در کتاب مزامیر داود، که امروز جزء کتب و اسفار عهد قدیم است و مجموعه‌ای است از مناجات‌ها، نیایش‌ها، و اندرزهای حضرت داود (ع)، به تعابیر گوناگون به‌چشم می‌خورد. از جمله در مزمور ٣٧ آمده:
- ... شریران منقطع خواهند شد، اما متوکلان به خدا وارث زمین خواهند شد، و حال اندک است که شریز نیست می‌شود که چند مکانش را استفسار نمایی ناپیدا خواهد بود اما متواضعان وارث زمین شده از کثرت سلامتی متلذذ خواهند شد.
همچنین در همان مزمور چنین آمده:
- متبرکان وارث زمین خواهند شد، اما ملعونان منقطع خواهند شد.
وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضى لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنی لا یُشْرِكُونَ بی شَیْئاً وَ مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُون (وعده داد خداوند به کسانی که ایمان آوردند از شما، و کارهای نیک انجام دادند، که جانشین خود بدارد بر روی زمین آنها را، همان‌گونه که جانشینی بخشید به پیشینیان، و گسترده خواهد کرد آیینی که پسندید برای شما، و دگرگون خواهد کرد زانپس ترس را که مرا پرستش کنند و انباز نگیرند با من چیزی را.)[سوره نور، آیه ۵۵]
طبرسی در تفسیر این آیه می‌گوید:
- از خاندان پیامبر روایت شده است که این آیه در باره‌ی مهدی آل محمد نازل شده است. عیاشی، از حضرت علی بن الحسین (ع) روایت کرده است که این آیه را خواند و فرمود: به خدا سوگند آنان شیعیان ما خاندان پیامبر هستند. خداوند این کار را در حق آنان به‌دست مردی از ما به انجام می‌رساند و او مهدی این امت است. او همان کسی است که پیامبر در مورد او فرمود:
اگر از عمر دنیا جز یک روز باقی نماند، خداوند آن روز را آنقدر طولانی می‌گرداند تا مردی از خاندان من حاکم جهان گردد. او همنام من است، او زمین را از عدل و داد پر می‌سازد همان‌گونه که از ظلم و جور پر شده باشد.
طبرسی می‌افزاید: این معنا در تفسیر آیه مزبور از امام باقر (ع) و امام صادق (ع) نیز روایت شده است.[طبرسی، مجمع البیان، ج ٧، ص ۱۵٢]
[↑] مهدی در روایات اسلامی
اخبار و روایات فراوانی از پیامبر اسلام و هر یک از امامان شیعه درباره‌ی تولد، غیبت، ظهور و قیام جهانی و سایر ویژگی‌های حضرت مهدی (عج) نقل شده و در واقع سالها پیش از تولد او، خصوصیات و ویژگی‌های او پیشگویی شده است. تعداد این روایات میان عامه و خاصه به‌حدی فراوان است که درباره‌ی کمتر موضوعی از موضوعات اسلامی این اندازه حدیث وارد شده است و اعتقاد به مهدویت و قیام مهدی جزء باورهای تمام مذاهب و فرق اسلامی است.
[↑] مهدی در منابع شیعه
با آن که عصر هر یک از ائمه شیعه ویژگی‌هایی داشته و قاعدتاً این موضوعات بیشتر توجه ائمه را به‌خود معطوف می‌کردند، اما در عین حال موضوع حضرت مهدی (ع) همواره مورد نظر آنان بوده و به مناسبت‌های گوناگون بیانات و پیشگویی‌های فراوانی نموده‌اند که در زیر آماری اجمالی از این احادیث آمده است:
در این باره، ۵۱ حدیث از امام علی (ع)، ۵ حدیث از امام حسن (ع)، ۱۴ حدیث از امام حسین (ع)، ۱۱ حدیث از امام زین العابدین (ع)، ٦٣ حدیث از امام باقر (ع)، ۱٢۴ حدیث از امام صادق (ع)، ٦ حدیث از امام موسی کاظم (ع)، ۱۹ حدیث از امام رضا (ع)، ٦ حدیث از امام جواد (ع)، ٦ حدیث از امام هادی (ع)، ٢٢ حدیث از امام حسن عسکری (ع)[امینی، ابراهیم؛ دادگستر جهان، چاپ چهارم، ص ٧۴-٨٢. این آمار از روی احادیث منقول در کتاب "منتخب الاثر" تهیه شده است و اگر تتبع بیشتری صورت گیرد، طبعا تعداد احادیث بیش از این خواهد بود.] روایت شده است.
برای نمونه، در اینجا به پاره‌ی از احادیث اشاره می‌شود:
حضرت علی (ع) می‌فرماید: "پیامبر اسلام فرمود: عمر جهان به پایان نمی‌رسد مگر آنکه مردی از نسل حسین امور امت مرا در دست می‌گیرد و دنیا را پر از عدل می‌کند، همچنان‌که پر از ظلم شده است."[محمد بن جریر بن رستم طبری، دلائل الامامه، ص ٢۴٠]
امام حسین (ع) می‌فرماید: "اگر از عمر دنیا تنها یک روز باقی مانده باشد، خداوند آن روز را آنقدر طولانی می‌کند تا آنکه مردی از نسل من قیام کند و دنیا را بر از عدل و داد کند، چنان‌که از ظلم و ستم پر شده است. از رسول خدا شنیدم چنین می‌فرمود."[صدوق، کمال‌الدین، ج ۱، ص ٣۱٨]
امام باقر (ع) می‌فرماید: "پس از حسین بن علی (ع) نه امام است که نهمین آنها قائم آنان است."[اصول کافی، کتاب الحجته، باب ما جاء فی الاثنی عشر و النص علیهم، حدیث شماره ۱٣۹۵]
امام جواد (ع) به عبدالعظیم حسنی (س) فرمود: قائم ما همان مهدی منتظر است که در زمان غیبت باید در انتظارش بود و در زمان ظهور باید اطاعتش نمود. او سومین فرزندان من خواهد بود. سوگند به خدایی که محمد (ص) را به پیامبری برگزید و امامت را ویژه‌ی خاندان ما قرار داد، اگر از عمر دنیا جز یک روز باقی نمانده باشد، خدا آن روز را آنقدر طولانی می‌کند تا مهدی ظاهر شود و زمین را از عدل و داد پر کند چنان‌که از ظلم و ستم پر شده است. خداوند کار او را یک شبه اصلاح می‌کند، چنان‌که کار موسی کلیم‌الله را در یک شب اصلاح فرمود، او رفت تا برای همسرش آتش بیاورد اما با منصب نبوت و رسالت برگشت. امام سپس فرمود: بهترین اعمال شیعیان ما، انتظار ظهور و قیام اوست."[صدوق، کمال‌الدین، ج ٢، ص ٣٧٧؛ بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۱۵٦]
[↑] مهدی در منابع اهل سنت
مهدویت و اعتقاد به‌وجود مهدی و ظهور او، اختصاص به مذهب تشیع ندارد، بلکه محدثان بزرگ اهل سنت نیز احادیث مربوط به آن حضرت را از طریق گروه بسیاری از صحابه و تابعین در کتاب‌های خویش نقل کرده‌اند، به‌طوری که گذشته از کتب شیعه، کتب و آثار دیگر مذاهب اسلامی (حنفی، شافعی، مالکی، و حنبلی) نیز از روایات نبوی که درباره‌ی مهدی و ظهور او رسیده، سرشار است.
بر اساس پژوهش برخی از محققان، محدثان اهل سنت احادیث مربوط به حضرت مهدی را از ٣٣ نفر از صحابه پیامبر در کتب خود نقل کرده‌اند[صافی، لطف الله، نوید امن و امان، ص ۹۱-۹٢]، ۱٠٦ نفر از مشاهیر علمای بزرگ اهل سنت، اخبار ظهور امام غایب را در کتاب‌های خود آورده‌اند[صافی، همان کتاب، ص ۹٢-۹۵]، و ٣٢ نفر از آنان مستقلا در این باره کتاب یا کتاب‌هایی نوشته‌اند.[صافی، همان کتاب، ص ۹۵-۹۹]
مسند احمل حنبل (متوفای ٢۴۱ هـ.ق)، و صحیح بخاری (متوفای ٢۵٦ هـ.ق) از جمله کتب مشهور اهل سنت است که قبل از تولد امام قائم (عج) نوشته شده و احادیث مربوط به آن حضرت در آنها نقل شده است.[ر.ک: صحیح بخاری، باب نزول عیسی بن مریم؛ و مسند احمد حنبل، ج ۱، ص ٨۴ ،۹۹، ۴۴٨ و ج ٣، ص ٢٧، ٣٧، و سنن ابن ماجه، کاب الفتن، باب خروج المهدی، حدیث ۴٠٨٢ و ۴٠٨٨]
از جمله احادیثی که احمد حنبل نقل کرده این حدیث است: "پیامبر فرمود: اگر از عمر جهان جز یک روز باقی نماند، خداوند حتما در آن روز شخصی از ما را بر می‌انگیزد و او جهان را پر از عدل و داد می‌کند، همچنان‌که پر از ظلم شده باشد."[مسند احمد حنبل، ج ۱، ص ۹۹]
احادیث نبوی پیروان حضرت مهدی و صفات و علایم او در کتاب‌ها و منابع قدیم اهل سنت به‌قدری زیاد است که دانشمندان علم حدیث و حافظان بزرگ سنی، احادیث مربوط به مهدی را متواتر دانسته‌اند. بر اساس یک بررسی اجمالی، تعداد ۱٧ نفر از دانشمندان بزرگ اهل سنت، به متواتر بودن احادیث نبوی در کتاب‌های خود تصریح کرده‌اند.[صافی، همان کتاب، ص ۹٠-۹۱] علامه شوکاتی در خصوص اثبات تواتر این روایات کتابی به‌نام "التوضیح فی تواتر ما جاء فی المنتظر و الدجال و المسیح" تالیف کرده است.[صافی، همان کتاب، ص ۹۱]
او در کتاب یاد شده، پس از نقل احادیث مربوط به حضرت مهدی می‌گوید: "همه احادیثی که آوردیم، به‌حد تواتر می‌رسد، چنان‌که بر مطلعان پوشیده نیست. بنابراین با توجه به همه احادیثی که نقل کردیم، مسلم شد که احادیث منقول درباره‌ی مهدی منتظر متواتر است. آنچه گفته شد برای کسانی که ذره‌ای ایمان و اندکی انصاف دارند، کافی به‌نظر می‌رسد."[نقل از غایه المامول فی شرح التاج الجامع الاصول، تالیف شیخ منصور علی ناصف]
[↑] :
[↑] :
[↑] :
[↑] :
[↑] :
[↑] :
[٣]
[۴]
[۵]
[٦]
[٧]
[٨]
[۹]
[۱٠]
[۱۱]
[۱٢]
[۱٣]
[۱۴]
[۱۵]
[۱٦]
[۱٧]
[۱٨]
[۱۹]
[٢٠]
[٢۱]
[٢٢]
[٢٣]
[٢۴]
[٢۵]
[٢٦]
[٢٧]
[٢٨]
[٢۹]
[٣٠]
[٣۱]
[٣٢]
[٣٣]
[٣۴]
[٣۵]
[٣٦]
[٣٧]
[٣٨]
[٣۹]
[۴٠]
[۴۱]
[۴٢]
[۴٣]
[۴۴]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط … برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[۲]-
[۳]-
[۴]-
[۵]-
[۶]-
[٧]-
[۸]-
[۹]-
[۱٠]-
[۱۱]-
[۱۲]-
[۱۳]-
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱۶]-
[۱٧]-
[۱۸]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[٢۱]-
[٢۲]-
[٢۳]-
[٢۴]-
[٢۵]-
[٢۶]-
[٢٧]-
[٢۸]-
[٢۹]-
[۳٠]-
[۳۱]-
[۳۲]-
[۳۳]-
[۳۴]-
[۳۵]-
[۳۶]-
[۳٧]-
[۳۸]-
[۳۹]-
[۴٠]-
[۴۱]-
[۴۲]-
[۴۳]-
[۴۴]-
[۴۵]-
[۴۶]-
[۴٧]-
[۴۸]-
[۴۹]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]
□
□
[برگشت به بالا] [گفت و گو و نظر کاربران در بارهٔ مقاله]
