فهرست مندرجاتسالنامۀ ۱۳۴٦-۱۳۴٧
افغانستان
افغانستان امروز یا آریانای کهن باستانی وطن باشندگان پرافتخار مردم افغان می‌باشد. کشور افغانستان در قلب آسیا جا داشته و از نگاه رویدادهای تاریخی و چگونگی آمیزش تمدن‌های کهن و جدید یکی از مهم‌ترین و دلچسپ‌ترین کشورهای شرق محسوب می‌گردد.
مردم افغانستان به‌قول ویلیام دوگلاس (نویسندۀ آمریکایی) مردم نجیب، شکیبا و خوش‌قلب بوده، مهمان‌نوازی، احترام به دین و افتخار شدید به‌وطن‌پرستی، سادگی، محبت و آداب از مشخصات اساسی آن‌ها می‌باشد. از آنجا که حیات ملی افغانستان باید مطابق به واقعیات تاریخ و فرهنگ ملی و مقتضیات عصر تنظیم شود، دولت افغانستان سعی دارد تا همه فرزندان وطن و ابنای کشور با کمال از خودگذری و هم‌آهنگی به مساعی جدی، منظم و صادقانه بپردازند و همه امکانات اقتصادی و بشری خود را در این راه به‌کار اندازند تا از زندگانی بهتر چنان‌که شایستۀ یک ملت مسلمان دیموکرات و مترقی است، برخوردار شوند.
شرق‌شناسان و نویسندگان غربی سرزمین افغانستان را طی نگارشات خویش به‌نام‌های «سویس آسیا»، «ستارۀ آسیا»، «مخزن آثار باستانی»، «صفحۀ متحرک مقررات کشورهای آسیایی» و بالاخره «نمونۀ آیندۀ یک کشور مسلمان بافیض و مترقی» یاد کرده‌اند.
اینک در ذیل سطور هذا حقایقی چند راجع به اوضاع جغرافیایی و کلیاتی از گذشتۀ تاریخی افغانستان و مطالبی راجع به فعالیت‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشور، به‌طور ایجاز و مختصر به خوانندگان و علاقمندان تقدیم می‌گردد.
[↑] جغرافیای افغانستان
افغانستان یک کشور محاط به خشکه بوده و در منطقۀ آسیای مرکزی (قلب آسیا) واقع گردیده است. بیش از نیمۀ سرزمین افغانستان را کوه‌ها و ارتفاعات تشکیل می‌دهد. سلسله ارتفاعات معروف هندوکش از سمت شمال‌شرق به سمت جنوب‌غرب به‌طول تقریباً ٦٠٠ کیلومتر و عرض ۱٠٠ کیلومتر امتداد داشته و اکثر دریاهای افغانستان از این سلسله ارتفاعات سرچشمه می‌گیرند. سلسله جبال هندوکش مانند ستون فقرات در حصۀ وسطی افغانستان کشیده شده و آن را به دو حصص شمالی و جنوبی تقسیم می‌نماید. دره‌های مناطق شمال هندوکش هموار بوده و برای امور زراعت (کشاورزی) خیلی مساعد می‌باشد.
حصص افتادۀ جنوب هندوکش غالباً کوهسار بوده و با درختان انبوه مشجر پوشیده است.
بزرگ‌ترین طول ساحۀ افغانستان از شمال خاوری تا جنوب باختری ۱٣۵٠ کیلومتر و عرض آن از شمال تا جنوب به‌طول ۹٠٠ کیلومتر می‌باشد. سرحد بلوچستان افغانی تقریباً ۴۵٠ کیلومتر از بحر هند دورافتاده است.
سرزمین افغانستان دارای چهار موسم مشخص می‌باشد. اختلاف ارتفاعات اراضی سمت وزش بادها، اندازه دوری مسافه از بحر وغیره در زمرۀ عواملی است که بالای آب و هوا (اوضاع جوی) کشور تأثیر می‌اندازد.
افغانستان در نیمکرۀ شمالی بین ٢۹ درجه و ٣٠ دقیقه و ٣٨ دقیقه عرض شمالی و ٦٠ درجۀ و ٣٠ دقیقه و ٧۴ درجه و ۵٠ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ واقع گردیده است.
مساحت افغانستان در حدود ٧٠٠٠٠٠ کیلومترمربع می‌باشد. یعنی افغانستان از نگاه مساحت بزرگ‌تر از فرانسه و آلمان قبل از جنگ بوده و تقریباً به اندازۀ مساحۀ ایالت تگزاس آمریکا می‌باشد. جمعیت افغانستان به ۱٦٠٠٠٠٠٠ نفر - بالغ می‌گردد. اکثریت جمعیت در دره‌های حاصلخیز و اطراف رودخانه‌ها دور هم زندگانی می‌نمایند.
افغانستان از طرف شمال به جمهوریت اتحاد شوروی، از طرف مغرب به ایران، و از جانب جنوب و مشرق به پشتونستان محدود گردیده است. افغانستان از طرف شمال‌شرق در یک تنگۀ کوهستانی با کشورهای چین، جمو، کشمیر و روسیه نیز پیوستگی دارد[۱].
سرحدات (مرزهای) موجودۀ افغانستان قرار شرح ذیل تعیین گردیده است.
الف - سرحدات شمالی:
- ۱- خط سرحدی پامیر از درۀ اولی - دریاچۀ سراقُل (مارچ ۱٨۹۵)
٢- خط سرحدی شیرعلی‌خان از جهیل سراقُل تا خم‌آب (۱٨٧٣)
٣- خط مرزی ایجوی از خم‌آب تا ذوالفقار دهانۀ شمال‌غربی افغانستان (٢٢ جولایی ۱٨٨٧)
ب - سرحدات غربی:
- ۱- که از خط فخری ذوالفقار شروع و در سیاه کوه خاتمه پیدا می‌کند (۱۹٣۵)
٢- خط سرحدی مکموهان[٢] که از سیاه کوه شروع و و در کوه ملک‌شاه خاتمه پیدا می‌کند (۱۹٠۵)
ج - حدود شرقی و جنوبی افغانستان:
به‌تاریخ ۱٢ نومبر ۱٨۹٣ توسط خط دیورند معین گردیده است. این خط از درۀ اولی کوه ملک‌شاه شروع می‌شود. درۀ خیبر و چمن بالای خط سرحدی دیورند واقع است. خط سرحدی پامیر بالای نقاط صعب‌العبور سطوح مرتفع پامیر (که به‌نام بام یا سقف دنیا یاد می‌گردد) واقع می‌باشد. در این نقطه افغانستان به اندازۀ تقریباً صد کیلومتر با ایالت سین‌کیانگ کشور چین خط سرحدی دارد. خط سرحدی شیرعلی‌خان به‌طول ۱٢٠٠ کیلومتر به امتداد آمودریا کشیده شده است. آمودریا سرحد طبیعی بین افغانستان و اتحاد شوروی را تشکیل می‌دهد.
خط سرحدی ایجوی که بین کشورهای ایران و افغانستان وقوع دارد، توسط دریاچه‌ها، باطلاق‌ها، رودخانه‌ها و علامات، حدودگذاری شده است.
سلسله کوه‌های هندوکش دارای قلل مرتفع می‌باشد. بلندترین قلۀ هندوکش به اندازۀ ٨٠٠٠ متر ارتفاع دارد. کوتل‌ها [و] معابر مشهور هندوکش قرار آتی است:
- ۱- کوتل معبر خواک - به ارتفاع ٣٦٠٠ متر
٢- معبر سالنگ - به ارتفاع ۴٠٧۵ متر
٣- معبر شیبر - در ارتفاع ٣٢٦٠ متر
۴- کوتل دندان‌شکن - در ارتفاع ٣٢٠٠ متر
سلسله کوه‌های سلیمان در قسمت جنوب و جنوب‌شرقی افغانستان قرار گرفته‌اند.
سلسله ارتفاعات مشهور دیگر افغانستان عبارتند از: (کوه بابا در حصۀ مرکزی) تیرینه، ترکستان، سفید کوه و سیاه کوه در حصص غربی، سیاه کوه شرقی و سپین‌غر در شرق.
سلسله کوه‌های سلیمان یکی از مناظر ممتاز طبیعی افغانستان جنوبی می‌باشد. امتداد شرقی این ارتفاعات جلگه، سند را از قلمرو افغان‌ها جدا می‌سازد.
سرزمین افغانستان را از نگاه ساختمان طبیعی آب‌شنای می‌توان به پنچ منطقه بزرگ تقسیم کرد:
۱- حوزۀ کابل، ٢- حوضۀ آمو، ٣- حوزۀ هرات، ۴- حوضۀ سیستان و ۵- حوزۀ غزنی.
دریای کابل از کوه‌های هندوکش سرچشمه گرفته و پس از مشروب نمودن نواحی کابل و جلال‌آباد و طی ۵٠٠ کیلومتر مسافه به رودخانۀ سند پیوسته و بالاخره به بحر هند می‌ریزد.
معاونین و شعبۀ رودهای مهم دریای کابل عبارتند از: دریاهای لوگر، پنجشیر، تگاب، علیشنگ و النگار و دریای کنر.
دریای آمو و رودخانه‌های معاون آن حوضۀ آمو را تشکیل می‌دهد. حوضۀ آمو از برف آب‌های دایمی پامیر و هندوکش سیراب می‌گردد. شعبۀ رودهای مهم و ابتدایی دریای آمو عبارتند از: دریاهای خان‌آباد، بغلان، پامیر و دریای پنچ. دریای آمو بالاخره به بحیرۀ اورال می‌ریزد.
رودخانۀ هیرمند یا هلمند که در ناحیۀ بامیان از کوه بابا سرچشمه گرفته پس از پیوستن به دریای ارغنداب که از قندهار سرازیر می‌گردد، متوجه مغرب افغانستان گردیده و بالاخره بعد از طی ۱۱٠٠ کیلومتر به جهیل سیستان می‌ریزد. هلمند بزرگ‌ترین دریای داخلی افغانستان می‌باشد.
سایر رودخانه‌های افغانستان عبارتند از: ارغنداب، فراه‌رود، خاشرود، مرغاب، هریرود، دریای غزنی و غیره.
[↑] آب و هوا
افغانستان [به]طور عمومی در زمستان‌ها سرد و در تابستان‌ها گرم و خشک می‌باشد. آب و هوای فلات مرکزی کشور به‌علت ارتفاعات زیاد از بقیه نقاط کشور سردتر است. وضع عمومی آب و هوای افغانستان متغییر، متنوع و بخصوص اختلاف حرارت زمستان و تابستان بسیار زیاد است و علاوه بر این، اختلاف حرارت بین شب و روز نیز زیاد و قابل توجه می‌باشد. درجۀ حرارت از ۱٢ درجۀ تا ٢٠ درجۀ فارنهایت تغییر می‌نماید. به‌طور کلی، هوای افغانستان را می‌توان گرمسبر نامید.
افغانستان به‌علت دوری از بحر از هوای معتدل دریایی بی‌بهره است.
زمستان‌های جلال‌آباد و قندهار معتدل بوده در حالی که زمستان‌های سطوح مرتفع مرکزی (مخصوصاً نواحی غزنین و هزاره‌جات) بسیار سرد می‌باشد.
ریزش باران در افغانستان کم است. افغانستان بیشتر بارندگی خود را به‌صورت برف در زمستان و باران‌های شدید در بهار دریافت می‌کند. یکی از مشخصات مهم آب و هوای افغانستان آسمان آبی و صاف و شفاف و روزهای آفتابی آن در سرتاسر سال می‌باشد.
تفاوت زیاد بین آب و هوای فصول مختلف سال در افغانستان و سرعت زیادی که در تعویض و تغییر آن مشاهده می‌شود، اثر محسوسی را در عادات و سنن و لباس و خوراک ساکنین این کشور به‌جای گذارده است. در ناحیۀ بدخشان آب و هوا خیلی گوارا است. بعضی از نقاط بدخشان و مناظر زیبا و آبشارهای طبیعی آن در کلیۀ جهان معروفیت دارد. در افغانستان باد موسومی موسوم به باد موسومی شمال که از طرف شمال (ترکستان) می‌وزد، و در تابستان وزش آن بسیار شدید می‌باشد، وجود دارد.
[↑] شهرها
از نظر تعداد جمعیت شهرهای مختلف افغانستان را به شرح زیر به سه دسته می‌توان تقسیم کرد:
- ۱- شهرهایی که جمعیت آن‌ها بالغ بر بیش از ٧۵٠٠٠ نفر می‌باشد، از قبیل: کابل، قندهار، هرات و مزارشریف.
٢- شهرهایی که جمعیت آن‌ها از ٢۵٠٠٠ نفر کمتر و از ٧۵٠٠٠ نفر تجاوز نمی‌نماید. از قبیل: جلال‌آباد، میمنه و غیره.
٣- شهرهایی که جمعیت آن‌ها در حدود ۱٠ تا ٢٠ هزار نفر می‌باشد. از جملۀ ۱٦ میلیون جمعیت افغانستان تقریباً ۱۴ میلیون آن افراد شهرنشین و متباقی دو میلیون نفر آن به‌طور کوچی (طوایف چادرنشین) زندگانی می‌کنند.
کابل مرکز کشور افغانستان که فعلاً نظر به سرشماری اخیر دارای تقریباً ۵٠٠٠٠٠ نفر جمعیت می‌باشد. مردم در افغانستان با زبان و لهجه‌های متعددی تکلم می‌نمایند. دو زبان رسمی افغانستان عبارتند از پشتو و دری و اکثریت مردم افغانستان به این دو زبان صحبت می‌کنند. ۵،۴ - ۹۹ فیصد سکنۀ افغانستان مشرف به دین مبین اسلام می‌باشند.[٣]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی بازنویسی شده است. در این‌جا سعی شده است، ادبیات نوشتاری مقاله همچنان حفظ شود.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[٢]-
[٣]- افغانستان، سالنامۀ ۱۳۴٦-۱۳۴٧، صص ۱-٣
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ سالنامۀ افغانستان (د افغانستان کالنی) ۱۳۴٦-۱۳۴٧
