- نام‌های تاریخی
- جغرافیا
- تاریخ
- امکان زیارتی
- مسجدها
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
[...] [...]
مکه (به عربی: مدینة مَکّه؛ به انگلیسی: Makkah)، نام شهری است در کشور پادشاهی عربستان سعودی واقع در شبه جزیره عربستان[۱]. مکه یکی از شهرهای تاریخی عربستان سعودی است و بخاطر قرار داشتن کعبه، قبله‌گاه مسلمانان در آن مقدس‌ترین شهر اسلام به‌شمار می‌رود[٢]. مکه زادگاه محمد و محل بعثت او است[٣] و اعمال حج در آن انجام می‌شود[۴].
[↑] نام‌های تاریخی
قرآن، اين شهر را مكه، بكّه، امُ‌القرى، و البَلَدالامين ناميده است[۵]. مورّخان به جز اين نام‌ها، از دوازده نام ديگر هم ياد كرده و مى‌گويند: «وجود نام فراوان براى جايی نشان از شرافت آنجا دارد»[٦]. در نام‌گذاری‌های شهر مکه، یکی از عناصر اصلی، «رب» و «خانه‌ی رب» است. این مسأله، نشان‌دهنده شکل‌گیری این شهر بر گرد خانه خدا است که خود تقدس کهن این شهر را آشکار می‌کند[٧].
درباره نامگذاری این شهر به مکه، اقوال مختلفی نقل شده است؛ از آن جمله گفته‌اند: مکه در اصل ترکیبی از «مک» و «رب» بوده. مک به‌معنای «بیت» است و مکه یعنی «بیت‌الرب» یا «بیت‌الله».
در نقلی دیگر آمده است: «بک» به‌عنوان یک پسوند، به‌معنای واحه و وادی آمده، مثل «بعل بک» که به‌معنای «وادی بعل» است. بدین ترتیب، براساس نامی که بطلمیوس برای مکه گفته است (یعنی ماکاراب) باید این شهر را به‌نام وادی رب بشناسیم[٨].
برخی هم «مکراب» را از کلمه عربی «مقرب» گرفته‌اند، اصطلاحی که به‌احتمال، مربوط به کسانی می‌باشد که مدعی نزدیکی به خدا، یا خدایان بوده‌اند[۹]. برخى از علماى اسلام بر آنند كه نام مكه، به‌دليل كمى آب در آن جاست[۱٠].
این شهر، در قرآن بکّه هم نامیده شده است. «إِنَّ اوَّلَ یَبْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَکاً وَهُدیً لِلْعالَمِینَ» (نخستین خانه‌ای که برای پرستش مردم نهاده شد، همان است که در بکّه‌است، آنجا با برکت و راهنمایی برای جهانیان است.)[۱۱]
در برخی از روایات، مکّه نام حرم و بکّه نام مکان کعبه دانسته شده است.[۱٢] در برخی نقل‌ها بکه به‌معنای بکأ و گریه مردم در آن[۱٣] و در بعضی دیگر «یَبُکُّ النّاسُ بَعْضُهُم بَعْض»، به‌معنای مزاحم‌شدن برخی بر برخی دیگر و در واقع ازدحام معنا شده است[۱۴]؛ چنان‌که تفسیر مفسران اسلامی این است که واژه بکّه در اصل البکّ است و معنای آن «مزاحم شدن» است. وقتی عده‌ای از مردم در مکانی ازدحام می‌کنند، می‌گویند: یباکّ الناس. در روایات منقوله منتسب به امامان شیعه علت نامگذاری مکه به بکه، ازدحام مردم در کنار خانه خدا معرفی شده است[۱۵].
جدای از آنچه گذشت، معانی فراوانی برای بکّه و مکّه گفته شده که بسیاری از آن‌ها حدسی است.[۱٦]
اُمّ القُری، یکی دیگر از نام‌های مکه است. چنان‌که در قرآن آمده است: «وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِّتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا» (و بدين‌گونه قرآن عربی به‌سوى تو وحى كرديم تا [مردم] مكه و كسانی را كه پيرامون آنند هشدار دهى)[۱٧]. در روایات راجع به‌علت نامگذاری آن به اُم القری سخن گفته نشده است و شاید از آن‌جهت که از خود این نام، علت نامگذاری آن روشن هست. بنابر تفسیر مفسران، اُمّ القری یعنی مادر شهرها. مکه، مادر تمام شهرهاست، زیرا اولین نقطه‌ای است که در روی زمین ظاهر شد. علاوه بر این‌که از نظر عظمت و شکوه نیز بر همه شهرها شرف دارد؛ چون نهال اسلام در آنجا رویید و بر سایر سرزمین‌ها و کشورها سایه افکند[۱٨].
از نام‌های دیگر «مکه»، «البلد الأمین» و «البلدالحرام» است که به‌تناسب مرکزیت عبادی آن، برای آن به‌کار رفته و در قرآن بر این بُعْد شهر تکیه شده است. در سورۀ تين آمده است: «وَهَذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ» (و اين شهر امن [و امان])[۱۹]. همه مفسران قرآن اتفاق دارند که منظور از «البلد الامین»، مکه است. در علّت نامگذاری شهر مکه به البلد الامین، دو احتمال وجود دارد: احتمال نخست آن است که شهر مکه حرم خداست (یعنی هر کسی که در آن وارد شود، امنیت دارد) و احتمال دوم آن است که هر کسی که در حرم بمیرد، خداوند او را در روز قیامت از وحشت و ترس در آن روز، در امان قرار می‌دهد[٢٠].
[↑] جغرافیا
مكه در ۲۱°۲۵′ عرض شمالى و ۳۹°۴۹′ طولی شرقی[در ویکی فقه آمده: شهر مکه در طول ۴۰ درجه و ۹ دقیقه و عرض ۳۱ درجه و ۲۸ دقیقه خط استوا قرار گرفته است.]، در فاصله ۸۰ کیلومتری دریای سرخ قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریا، ۳۳۰ متر است و از طریق بزرگراه هجرت، ۴۲۵ کیلومتر با مدینه فاصله دارد. در حال حاضر، اطراف مسجدالحرام را خانه‌ها و هتل‌هایی فرا گرفته، که بر فراز این تپه‌های سنگی موقعیت دارند. برای سهولت رفت‌وآمد، تونل‌های زیادی برای عبور ماشین‌ها در نظر گرفته‌اند، که مسافت‌ها را بسیار کاهش می‌دهد.
این شهر در يك وادى قرار گرفته است كه در میان کوه‌های کم ارتفاع واقع شده است. فاصله بین دو کوه را اعراب شعب می‌گویند. سيل‌هاى پديد آمده در كوه‌ها، در آن وادى جارى مى‌شود[*]. زمانی كه باد در ارتفاعات كوه‌ها می‌وزد، بازگشت آن در درون وادى است چنان‌كه بی‌شباهت به گردباد نيست، اما جز در برخى از اوقات، تعيين نقطه تلاقى باد و جهت‌يابی آن ناممكن است.
مساحت شهر مکه ۷۶۰ کیلومترمربع (۲۹۰ مایل مربع) است و بر اساس آمار سال ۲۰۱۲ میلادی، جمعیت آن ۲٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر می‌باشد[*]. آب و هوای مکه گرم و خشک و کمی مرطوب‌تر از مدینه است و حرارت آن، ۱٨ درجه در زمستان و ٣۰ درجه در تابستان است. در برخى از سال‌ها، درجه حرارت از ۴۰ نيز مى‌گذرد[*].
[↑] تاریخ
هر چند مکه از هزاران سال پیش به قداست معروف بوده اما سراسر تاریخ آن، جز اندکی، به‌درستی روشن نیست. به نوشته‌ی قرآن، نخستین فرد ابراهیم بود که خانواده خود را در این سرزمین بی‌آب و علف جای داد تا این‌که در دورههای پس از آن، گروهی به‌نام «عمالیق» بر آن مسلط شدند.
در سده چهارم میلادی، بر اثر به‌هم خوردن اوضاع اجتماعی و اقتصادی جنوب عربستان، دستههایی از مردم جنوب به‌دیگر نقاط شبه جزیره مهاجرت کردند. تیرهای که به‌نام «جُرْهم» معروف بودند در مکه ساکن شدند و کار اداره شهر را به‌عهده گرفتند. پس از آنان، تیره‌ی «خزاعه» بر آنجا سلطه یافتند و در آغاز سده ششم میلادی قصی فرزند کلاب، جدّ اعلای محمد، رسول خدا، قریش را، که در بیابانها و درههای بیرون مکه میزیستند، به شهر آورد و ریاست مکه را در دست گرفت و «دار الندوه» را تأسیس کرد. دار الندوه، نخستین و تنها مجلس مشاوره در سراسر عربستان بود. این مجلس سپس منزلگاه خلفا و امرا گردید، سپس اندک اندک بنای آن رو به‌ویرانی نهاد و سرانجام جزو مسجد گردید و امروزه هیچ نشانی از آن نمانده است.
[↑] امکان زیارتی
مکه، مرکز ظهور دین اسلام است و نخستین آیههای قرآن نیز در آنجا بر محمد، رسول خدا فرود آمد.
- مسجد الحرام
نام مسجدی است که گرداگرد کعبه قرار دارد و قدیمیترین و معروف‌ترین مسجد در تاریخ اسلام به‌شمار می‌رود. این مسجد، قبله‌گاه مسلمانان بعد از ماجرای تغییر قبله است. بنابر آموزه‌های اسلام هر انسان و موجود زنده‌ای که وارد آن شود ایمن است و نباید به او آسیب رسانده شود.
- کعبه
کعبه ساختمان چهار گوشه مسقفی است در داخل مسجد الحرام که نمای ظاهری آن را سنگهای مایل به‌رنگ خاکستری تشکیل می‌دهد و در تمام مدت سال، با پردهای سیاه که حاشیه فوقانی آن با نخهای طلایی قلاب‌دوزی‌شده، پوشیده است. هر یک از چهار ضلع این خانه یا چهار رکن آن، به‌نامی موسوم است، رکن شمالی را «عراقی»، رکن غربی را «شامی»، رکن جنوبی را «یمانی» و رکن شرقی را «اسود» گویند.
- حجرالاسود
حجر الاسود (به‌معنای سنگ سیاه) که در رکن شرقی، به ارتفاع تقریبی یک‌ونیم متر از زمین قرار گرفته است، سنگی است سیاه مایل به سرخی و بیضی شکل به‌قطر سی سانتی‌متر که در آن نقطههای قرمز دیده می‌شود و در پوششی از نقره قرار گرفته است.
- منا و عرفات
منا، درهای است به عرض تقریباً پانصد متر و طول حدود سه‌ونیم کیلومتر که حاجیان باید از طلوع خورشید روز دهم تا ظهر روز دوازدهم - جز ساعاتی که اجازه داده شده - آنجا را ترک نکنند و در آن مکان بمانند. آنجا را «مُنی»، «مَنی» و «مِنی» هر سه خواندهاند و برای هر یک وجه تسمیهای نیز ذکر کردهاند.
عرفات، صحرایی است، در شرق مکه اندکی متمایل به جنوب در فاصله بیست و یک کیلومتری، بر سر راه طائف. گفته‌اند در آنجا آدم و حوا با هم آشنا شدند. در جهت شمالی این دشت کوهی است که آن را جبل‌الرحمه یا جبل عرفات نامند. صحرای عرفات در این سال‌ها درختکاری شده و هر حاجی باید از ظهر روز نهم ذوالحجه تا غروب شرعی آن روز، در این صحرا به قصد قربت وقوف نماید.
- صفا و مروه
صفا و مروه نام دو کوهی است که در مسعی قرار دارد و در موسم حج، حاجیان هفت بار فاصله میان آن دو را طی می‌کنند.
کوه صفا، کوه کم‌ارتفاعی است در کنار مسجدالحرام که در دامنه کوه «ابوقبیس» واقع شده است. تپه صفا به طرف شرق مسجدالحرام است. کسی که بر بالای آن بایستد، روبه روی حجرالاسود قرار می‌گیرد. فاصله این کوه تا کوه مروه حدود ۴۲۰ متر است.
هم‌اکنون قسمتی از کوه صفا باقی مانده ولی بخش عمدهای از کوه مروه در سال ۱٣٧۴ خورشیدی، با هدف گسترش محل، برداشته شده و تنها بخشی از کوه در محل دور زدن زیر پای سعی‌کنندگان باقی مانده است. مسعی مجموعاً ۱٨ در دارد و با افزایشی که در مساحت مسجد الحرام صورت گرفته، مسعی و مسجد الحرام به‌هم متصل شده است.
- کوه ثور
کوه ثور در سه کیلومتری جنوب شهر مکه و در جنوب منطقهای به‌نام «مسفله» قرار دارد که غار ثور بر روی آن واقع است. این غار به ثور بن عبد مناف منسوب بوده و پیامبر اسلام، هنگام هجرت به‌طرف مدینه، سه شبانه روز در آن پنهان شدند و خداوند با بستن تار عنکبوت بر دهانه غار، وی را از شر مشرکان نگاه داشت و پس از رفع خطر به‌مدینه هجرت کرد.
- مقام ابراهیم
در فاصله حدود ۱٣ متری دیوار کعبه و در سمت حجرالاسود، بنایی با قبهای کوچک و طلایی رنگ وجود دارد. درون آن سنگی است به‌طول و عرض ۴٠ سانتی‌متر و بلندی تقریبی ۵۰ سانتی‌متر كه گفته می‌شود جای پای ابراهيم، روی آن به‌چشم می‌خورد و مقابل درب کعبه قرار دارد. حجاج، پس از طواف واجب، می‌بايست در پشت مقام ابراهيم، دو رکعت نماز طواف به‌جای آورند. نماز طواف نسا نيز پشت مقام ابراهيم، خوانده می‌شود.
- غار حرا
غار حِرا مکانی است که محل بعثت محمد، پیامبر اسلام است. درب غار به سمت شمال است و فضای آن گنجایش تقریبی پنج نفر نشسته را دارد. ارتفاع غار نیز به اندازه قامت یک انسان است. به اعتقاد مسلمانان در همین غار بود که نخستین‌بار بر محمد وحی نازل گردید و آیات آغازین سوره علق برای وی خوانده شد. از این رو، بعضی از مسلمانان بر این باورند که این غار از جمله بهترین و محترم‌ترین نقاط مکه محسوب می‌شود و مسلمانان برای زیارت به آنجا می‌روند.
[↑] مسجدها
در مکه، مساجد مهم و متعددی وجود داشته است. هر کدام این مساجد، یادگاری از عهد پیامبر اسلام است که برخی از آن‌ها نابود شده‌اند.
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- مکه، ویکی فقه (دانشنامۀ حوزوی)
[٢]-
[٣]-
[۴]-
[۵]-
[٦]- احمد سباعی، تاريخ مكه از آغاز تا پايان دولت شرفای مكه، پاورقی ص ۴٦
[٧]- مکه، ویکی فقه (دانشنامۀ حوزوی)
[٨]- همان‌جا
[۹]- همان‌جا
[۱٠]- احمد سباعی، پیشین، ص ۴٦
[۱۱]- سورۀ ٣ (آل عمران): آیۀ ۹٦
[۱٢]-
[۱٣]-
[۱۴]-
[۱۵]- مکه، از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
[۱٦]-
[۱٧]- سورۀ ۴۲ (الشورى)، آیۀ ۷
[۱٨]-
[۱۹]- سورۀ ۹۵ (التين)، آیۀ ۳
[٢٠]- ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد؛ به نقل از: زارعی سبزواری، عباسعلی، اسرار حج.
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
