 |
|
زبان‌شناسی تاریخی
نگرشی نو بر زبان دری
فهرست مندرجات
.
خاستگاه زبان دری: پارس یا خراسان؟
در نوشتار «درنگی بر خاستگاه زبان دری»، به‌طور کلی و کوتاه، سیر تحول زبان‌های نیا-آریایی و آریایی تا زبان دری، از منظر زبان‌شناسی دنبال شد و در آن‌جا به این نتیجه رسید که نظر دانشمندان زبان‌شناس با داده‌های تاریخی مطابقت ندارد. زیرا، زبان دری نمی‌تواند ادامه‌ی زبان پهلوانیگ (زبان پارتی) یا دنباله‌ی زبان پارسیگ (زبان فارسی میانه) باشد، چون در عهد ساسانیان سه زبان پهلوی و فارسی و دری در کنارهم همزمان زیسته‌اند.
کهن‌ترین گزارش تاریخی که درباره‌ی زبان دری موجود است، از ابن‌مقفع است که ابن‌ندیم آن‌را در کتاب الفهرست آورده است. عبدالله بن مقفع گوید: «زبان‌های فارسی عبارتند از فهلوی و دری و فارسی و خوزی و سریانی.» در این میان، «دری زبان شهرهای مداین بود و درباریان به آن سخن می‌گفتند و منسوب به درگاه پادشاهی است و از میان زبان‌های مردم خراسان و خاور، زبان مردم بلخ در آن بیش‌تر بود. و اما فارسی، زبان موبدان و دانشمندان و مانند آنان بود، و آن زبان مردم فارس است.»
افزون بر این، آن‌چه ابن‌ندیم از قول ابن‌مقفع آورده است، همان مطالب در کتاب‌های متعدد دیگر نیز با اندکی تفاوت روایت شده است. از جمله: حمزه‌ی اصفهانی در کتاب «التنبیه علی حدوث التصحیف»، از قول زردشت بن آذر خوره معروف به محمد متوکلی، می‌نویسد، که در دوره‌ی ساسانی، پنج زبان معمول بود: فهلوی، دری، فارسی، خوزی و سریانی.
نکته‌ی مهم این است که هم ابن‌مقفع و هم حمزه اصفهانی هر دو زبان‌شناس نام‌آور زمان خود بودند. چنان‌که روزبه پور دادویه معروف به ابومحمد عبدالله ابن مقفع، که در سال ۱۰۴ هجری قمری در فیروزآباد، شهری در ۹۶ کیلومتری جنوب شیراز زاده شد، خود نویسنده و مترجم اهل فارس و از برجسته‌ترین نمایندگان تفکر علمی در قرن دوم هجری بود، که کتاب‌های زیادی از پارسی میانه به عربی برگرداند و هم‌‌چنین حمزه‌اصفهانی، که نام کامل وی ابوعبداللّه حمزة‌بن حسن اصفهانی است و تاریخ ولادت او روشن نیست، اما برخی پژوهشگران با استناد به پاره‌ای قرائن، تولد او را حدود ۲۸۰ هجری قمری در اصفهان دانسته‌اند، ادیب، لغوی و مورخ ایرانی سده چهارم هجری قمری بود. حمزه اصفهانی ظاهراً تحصیلات اولیه را در اصفهان به انجام رساند و بعدها، برای کسب دانش به مسافرت‌های علمی پرداخت و سرانجام عالم و فاضل کامل شد که نه‌تنها معاصرانش، بلکه متأخران نیز توصیفات به‌کار رفته درباره‌ی وی چون مؤدِّب، فقیه، فاضل کامل، مصنف مطّلع، ادیب فاضل، خداوند تاریخ و صاحب‌اللغة منزلت علمی برجسته او را تأیید می‌کنند. حمزه به شعوبی‌گری نیز متهم بود. گرچه روشن نیست که این اتهام در روزگار خود وی نیز مطرح بوده یا نه. اما به‌نظر می‌رسد توجه فراوانش به زبان فارسی، آداب و رسوم و تاریخ پارسیان سبب طرح چنین اتهامی بوده است.
به‌هر حال، در این نوشتار به‌دنباله‌ی نوشتار «درنگی بر خاستگاه زبان دری»، به این موضوع می‌پردازیم که خاستگاه زبان دری: پارس بود یا خراسان؟
[۱]
[▲] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانش‌نامه‌ی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[▲] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[▲] جُستارهای وابسته
□
[▲] سرچشمه‌ها
□
