 |
|
خروج شوروی از افغانستان
گورباچف به نجیب چه گفت؟
فهرست مندرجات
.
خروج ارتش سرخ شوروی از افغانستان
دکتر نجیب‌الله، در یکی از سخنرانی‌های خود گفت: «مجاهدین می‌گویند ما از این خاطر می‌جنگیم که شما شوروی را آوردید. بین خود نشستیم و فکر کردیم که مردم شاید راست می‌گویند. شوروی همین‌جا وجود دارد. ممکن است مردم به‌همین خاطر تحریک شده یاشند. از مردم پرسیدیم و یک به یک با آن‌ها صحبت کردیم که چه باید بکنیم؟ گفتند: به مجردی‌که شوروی از افغانستان بیرون شود، خیر و خیریت (صلح و آرامی) می‌شود. خب، به شوروی رفتم و ملاقات را با گورباچف رهبری شوروی انجام دادم و گفتم: که یک سیاست بزرگ و یک سیاست خوب را در سطح جهان مطرح بحث ساختید و می‌خواهید که در تمام جهان آرامش به‌وجود بیاید، و اگر می‌خواهید که مناسبات شما با آمریکا خوب شود، بیا همین آتش‌هایی که در تمام مناطق جهان شعله‌ور است، را نیز خاموش بسازید. بین اسراییل و فلسطین، بین ایران و عراق، مسئله‌ی آنگولا و مسئله‌ی نیکارگوا و مسئله‌ی کمبوج مطرح بحث است و افغانستان هم است. گفت چرا نه! سیاست ما همین است. چه‌کار کنیم که در افغانستان آرامش بیاید؟ گفتیم یک بهانه است که از آن دشمنان استفاده می‌کنند و می‌گویند که قطعات نظامی شوروی در افغانستان حضور دارد. بیایید به یک فیصله برسیم که همین قطعات نظامی شوروی در افغانستان را رخصت کنید. قبول کرد و با همدیگر دست دادیم و آمدیم مذاکرات ژنو را آغاز کردیم. مدت ۹ ماه تعیین شد و قرار شد که بعد از ۹ ماه قطعات نظامی شوروی از افغانستان بیرون بروند.»
همو در ادامه می‌افزاید: «اگر واقعاً این جهاد در برابر شوروی بود، شوروی که رفت باید ختم می‌شد. حالا من از شما می‌پرسم که دیروز جنگ زیاد بود یا اکنون جنگ زیاد شده است؟ امروز زیاد شده است. معنای این گپ چیست؟ معنای این گپ این است که آن‌ها دیروز در برابر شوروی نمی‌جنگیدند. در هر ولایت شوروی حضور داشت. با آن‌ها نمی‌جنگیدند، اما امروز با برادر مسلمان خود می‌جنگند. خب، من برای‌شان پیشنهاد کردم که بیایید در کعبه شریف می‌نشینیم و صحبت می‌کنیم. آن‌جا خانه‌ی خدا است. مگر با مسلمان در کعبه ننشستند ولی با همان شوروی در عربستان سعودی نشستند، که برای مردم می‌گفتند که اگر آستین‌تان با شوروی تماس کرد، دست‌تان را ببرید. اما سر یک میز با آن‌ها نشستند و با آن‌ها قول هم دادند و غذای چاشت و شب هم با آن‌ها خوردند. آن‌جا هم با شوروی‌ها نشستند و در پاکستان هم با آن‌ها نشستند و آوازه انداختند که پیروزی سیاسی به‌دست آوردیم و گفتند که شوروی‌ها که ما را به‌رسمیت نمی‌شناختند با ما نشستند. چند روز بعد، نیمی از آن‌ها ادعا کردند که نشست با شوروی نفاق را بین ما آورد. اما نیم دیگر گفتند که نه ما مذاکرات را با شوروی ادامه می‌دهیم. من نمی‌دانم که کدام این‌ها درست هستند. همراه مسلمان نشستن در قدم اول درست است، این را چرا رد می‌کنند؟ بعد با شوروی می‌نشینند، ما چه می‌خواهند از شوروی؟ می‌گویند نجیب را از قدرت برکنار کنید و اقتدار را به ما بدهید! از نزد شوروی‌ها قدرت می‌خواهند! تمام مذاکرات روی همین محور می‌چرخد. این‌ها تا دیروز ما را می‌گفتند دولت تحت‌الحمایت شوروی، ما که شوروی را رخصت کردیم، حالا شما از شوروی اقتدار می‌خواهید؟ کجایش به اسلام می‌ماند؟ این بهانه را هم ما برطرف ساختیم، قطعات محدود نظامی شوروی از افغانستان عودت کرد. پیش از اینکه شوروی نبود ما علیه اسکندر مقدونی و مغول‌ها جنگیده بودیم. پدران و نیاکان ما توانست این سرزمین را نگه‌دارند. فرزندان‌شان که خون آن‌ها در رگ‌های‌شان جریان دارد، نمی‌توانند که کشور خود را نگه‌دارند؟»
سی‌سال پیش در ۱۵ فوریه آخرین سرباز اتحاد جماهیر شوروی، از پل مرزی میان افغانستان و ازبکستان عبور کرد و حضور ۹ ساله نیروهای شوروی در افغانستان پایان یافت.
شوروی هنگام خروج از افغانستان به مقام‌های کابل چه وعده داده بود؟ دولت دکتر نجیب‌الله از شوروی چه درخواستی داشت؟
افغانستان در آن‌زمان به‌شدت به کمک‌های اقتصادی و نظامی شوروی وابسته بود. ماشین جنگی کابل با سوخت و کمک نظامی شوروی در حرکت بود.
از طرف دیگر نیروهای مجاهدین که کشورهای اسلامی، غربی و به‌خصوص آمریکا از آن حمایت می‌کردند، هر روز قدرتمندتر می‌شدند. حتی مقام‌های آمریکایی اطمینان داشتند که پس از خروج نیروهای شوروی از افغانستان مجاهدین در اولین فرصت رژیم چپی نجیب‌الله را ساقط خواهند کرد.
گفته می‌شود سازمان سیا در آن زمان شمار زیادی قاطر از تنسی با هواپیمایی بوینگ ۷۴۷ به پاکستان انتقال داد.
دیه‌گو کوردووز، نماینده سازمان ملل در امور افغانستان در آن زمان در کتابش نوشته در یکی از دیدارهایش با دکتر نجیب، او به کوردووز برای نخستین‌بار اعلامیه‌‌ای از پیش آماده شده دولت شوروی را نشان داد که آغاز خروج نیروهای شوروی از افغانستان مشخص کرده بود. در این اعلامیه آغاز خروج ۱۵ مه ۱۹۸۸ تعیین شده و براساس آن ده ماه تکمیل خواهد شد.
به گفته‌ی او بعد از نشر این اعلامیه بعضی از فرماندهان مجاهدین مشغول انبار و ذخیره‌کردن مقادیر عظیمی سلاح و مهمات در داخل افغانستان شدند. به آن‌ها گفته شده بود که دسترسی به سلاح و مهمات بعد از این دشوار خواهد، چون اغلب قاطرهای که برای انتقال تدارکات نظامی از جمله موشک‌های ضد هواپیمای استنیگر و بلوپایپ به‌کار می‌رفت، به‌دلیل شیوع یک بیماری واگیر مرده بودند.
کوردووز نوشته سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) به‌دنبال آن تعداد زیادی قاطر از تنسی با هواپیمایی بوینگ ۷۴۷ به پاکستان انتقال داده بود و بعضی‌ها می‌گفتند که این قاطرها از گرجستان خریداری شده‌اند.
| ▲ | شوروی به حکومت نجیب چه گفته بود؟ |
حقیقت این است که همزمان با تغییرات در رهبری حزب کمونیست شوروی سابق، به‌دلیل طولانی‌شدن جنگ افغانستان و هزینه‌ی سرسام‌آور اقتصادی و تبعات جبران‌ناپذیر اجتماعی این جنگ؛ رهبران شوروی می‌خواستند که از افغانستان خارج شوند.
میخائیل گورباچف، آخرین رئیس‌جمهوری شوروی به‌دنبال اعلام سیاست اصلاحات اقتصادی و تلاش برای تنش‌زدایی از سیاست خارجی کشورش، می‌خواست که پای ارتش شوروی از افغانستان بیرون شود.
سربازان روس در افغانستان
اسحاق اتمر، استاد سابق دانشگاه کابل معتقد است که رهبران شوروی به این نتیجه رسیده بودند که جنگ افغانستان برای شوروی دیگر سودمند نیست.
او می‌گوید که شوروی از حکومت کابل روگردان شده بود و با احزاب مخالف دولت افغانستان ارتباط برقرار کرده بود که در نهایت شماری از رهبران مجاهدین از مسکو نیز دیدار کردند. از سوی دیگر مجاهدین به شوروی سابق اطمینان دادند که افغانستان تحت کنترل آن‌ها تهدیدی متوجه شوروی نخواهد بود.
اسحاق اتمر می‌گوید که شوروی‌ها در زمان خروج از افغانستان متعهد به کمک به حکومت نجیب‌الله نشدند. به‌همین دلیل دو سال اخیر حکومت نجیب به‌عنوان «دفاع مستقلانه» نام‌گذاری شد.
زیرا شوروی بعد از خروج هیچ برنامه‌ای برای حمایت از حکومت افغانستان نداشت. از سوی دیگر حکومت افغانستان در موقعیتی نبود که از شوروی درخواست کمک کند و سردمداران کابل نیز از ضعف و وضعیت دشوار داخلی شوروی آگاه بودند.
| ▲ | مسکو نگران آینده افغانستان بعد از خروج |
در کتاب «پشت پرده افغانستان» نوشته دیه‌گو کوردووز و سلیک هاریسون آمده که مقامات مسکو با این سوال مواجه بودند که پس از خروج نیروهای شوروی از افغانستان، در کابل پایتخت چه اتفاق می‌افتد. بحث بر سر این بود که شوروی حکومت کابل را حفظ و تقویت کند یا اینکه نوعی ائتلافی را بپذیرد که نجیب‌الله و حزب دموکراتیک خلق افغانستان در حد یک اقلیت تنزل قدرت دهند.
کوردووز به نقل از معاون سابق وزیر خارجه شوروی نوشته که مقام‌های شوروی در این باره اختلاف‌نظر داشتند. دسته‌ای معتقد بودند که باید رژیم نجیب‌الله را در قدرت نگهداشت.
گروه دیگر نیز به این عقیده بود که نجیب‌الله بعد از خروج ارتش سرخ مدت زیادی در برابر حمله مجاهدین دوام نخواهد آورد و گروه سوم نیز به این باور بود که بنیادهای رژیم دموکراتیک خلق افغانستان با دادن نقش به افراد خارج از حزب باید حفظ شود.
قصر دارالامان در کابل زمانی مرکز فرماندهی نیروهای شوروی در افغانستان محسوب می‌شد.
با تمام اختلاف نظرها در اواخر سال ۱۹۸۶ میخائیل گورباچف، رهبر شوروی توانسته بود این اجماع را به‌وجود آورد که مسکو باید از جنگ افغانستان رهایی یابد. او در نشست ۱۳ نوامبر دفتر سیاسی حزب کمونیست شوروی اعلام کرد: «تقریباً شش‌سال است که ما در افغانستان مشغول جنگ هستیم. اگر ما خط مشی خود را تغییر ندهیم ۲۰ یا ۳۰ سال دیگر نیز باید مشغول جنگ باشیم. آیا با در نظر داشت اینکه نظامی‌گری ما نمی‌تواند وضعیت را تغییر دهد، بازهم می‌خواهیم همیشه بجنگیم؟»
حرف اصلی مسکو به متحدان شوروی در کابل که تا آخرین لحظه امیدوار به ادامه‌ی حضور سربازان شوروی بودند، این بود که نیروهای شوروی از افغانستان خارج می‌شوند.
به‌نوشته‌ی کوردووز، گورباچف برای اینکه به رئیس جمهوری افغانستان خروج شوروی را واضح بسازد، نجیب‌الله را به مسکو احضار کرد و به او گفت که بهتر است حکومت کابل ظرف ۱۲ ماه آینده خود را برای خروج ارتش شوروی از افغانستان آماده کند، چه کابل آماده باشد یا نباشد، شوروی از افغانستان خواهد رفت؛ پس بهتر است که پایه‌های قدرت خود را مستحکم کنید.
ژنرال بوریس گروموف، فرمانده فرقه‌ی (لشکر) چهلم ارتش شوروی آخرین سرباز شوروی بود که از افغانستان خارج شد.
| ▲ | شوروی چه نسخه‌ای برای افغانستان نوشت؟ |
مسکو تاکید داشت که رژیم کابل طی فرایند خروج نیروهای شوروی از افغانستان هم‌چنان باید بر سر قدرت بماند. اتحاد شوروی آن‌را از طریق کمک‌های نظامی و اقتصادی مورد حمایت کامل قرار دهد. به نوشته‌ی کوردووز مسکو بدین باور بود که کابل باید تصمیم بگیرد که بعد از خروج نیروهای شوروی رژیم کابل می‌خواهد قدرتش را حفظ کند یا نه.
یوری ورنتسف، معاون اول وزارت خارجه شوروی وقت که در نشست گورباچف و نجیب حاضر بود، گفته «وقتی که نجیب با گفته‌های گورباچف مخالفتی نکرد، چند تن از مقام‌های افغان این اعلام گورباچف را نظر نهایی شوروی حساب نکردند. ولی بعد از ۱۵ ماه معاهده ژنو میان افغانستان و پاکستان امضا شد ولی نجیب‌الله برای تثبیت پایه‌های رژیمش آنچنان که گورباچف می‌خواست کار زیادی نکرد و بیشتر درصدد به تاخیر انداختن روند خروج نیروهای شوروی از افغانستان بود.»
گورباچف در این دیدار به نجیب‌الله گفته بود که «تنها آرزوی ما این است که افغانستان یک دولت بی‌طرف، مستقل و دوست اتحاد جماهیر شوروی باشد و نه پایگاهی برای فعالیت خصمانه که امنیت همسایگان را تهدید کند.»
نیروهای مجاهدین در حال انتقال اسلحه
به گفته‌ی او به افغان‌ها فقط یک سال فرصت داده شده بود تا اختلافات خود را قبل از خروج ارتش شوروی حل و فصل کنند. ولی با این‌حال سازمان اطلاعات روسیه (ک.گ.ب) به نجیب‌الله هشدار داده بود که بعد از خروج نیروهای شوروی متکی به وفاداری ارتش افغانستان نباشد؛ بنابراین پول و تجهیزات لازم را در اختیار او گذاشت تا گارد ریاست جمهوری جدیدی را با حقوق و مزایایی بالا همانند یک ارتش خصوصی به‌وجود آورد.
| ▲ | روند خروج نیروهای شوروی |
نمایندگان سازمان ملل در ۱۵ ماه مه ۱۹۸۸ شاهد اجرایی‌شدن معاهده‌ی ژنو بودند. ۱۰ افسر سازمان ملل در شهر جلال‌آباد در شرق افغانستان خروج اولین گروه از سربازان شوروی را نظارت کردند. این سربازان پایگاه خود را تخلیه و آن‌ها را به افغان‌ها واگذار کردند.
براساس گزارش سازمان ملل این سربازان از طریق کابل به خیرخانه و از آن‌جا به شمال افغانستان و بعد تحت نظارت سازمان ملل از مرز حیرتان گذشته و وارد قلمرو شوروی سابق شدند.
□ شمار سربازان شوروی در زمان امضای معاهده ژنو: بیش از صد هزار سرباز در افغانستان در ۱۸ پایگاه حضور داشتند و ۳۰ هزار نفر دیگر خارج شده بودند.
□ شمار کشته‌شدگان: ۱۳۳۰۰ سرباز تا زمان آغاز خروج نیروهای شوروی در افغانستان کشته شده بودند.
□ شمار زخمی‌شدگان: ۳۵ هزار و ۴۷۸ سرباز زخمی‌شده بودند.
□ شمار سربازان ناپدید شده: ۳۱۱ سرباز ناپدید شده بودند (کتاب پشت پرده افغانستان).
روز چهارشنبه ۱۵ فوریه سال ۱۹۸۹، ساعت ۱۱:۵۵ دقیقه به‌وقت محلی و ۹ ماه بعد از اجرای معاهده‌ی ژنو، ژنرال بوریس گروموف، فرمانده فرقه‌ی (لشکر) چهلم ارتش شوروی آخرین سرباز شوروی بود که با عبور از پل دوستی بر فراز رودخانه‌ی آمو میان افغانستان و ازبکستان پایان روند خروج نیروهای کشورش را از افغانستان رسماً اعلام کرد.[۱]
[▲] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانش‌نامه‌ی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[▲] پی‌نوشت‌ها
[۱]- احمد شفایی، خروج شوروی از افغانستان؛ گورباچف به نجیب چه گفت؟، بی‌بی‌سی: ۱۳ فوریه ۲۰۱۹ - ۲۴ بهمن ۱۳۹۷.
[▲] جُستارهای وابسته
□
[▲] سرچشمه‌ها
□ وب‌سایت بی‌بی‌سی
