[ایران] [زبان فارسی]
فرهنگستان زبان و ادب فارسی (به انگلیسی: Iran's Academy of Persian Language and Literature) یکی از چهار فرهنگستان ایران است که حوزه‌های گوناگـون علمی، ادبی، و هنری را در ایران و قلمـرو زبان فارسـی از جنبه‌های مختلفِ موضوعی تحت پوشـش قرار می‌دهنـد. این فرهنگسـتان به حوزۀ زبان و ادبیات فارسـی می‌پردازد. اکنون، ریاسـت فرهنگسـتان را غلامعلی حدادعادل بر عهـده دارد[۱].
[↑] تاریخچه
انجمن‌های ادبی دورهٔ قاجار، پیش‌گامان معادل‌سازی برای واژه‌های فرنگی بوده‌اند كه این امر بعدها برنامهٔ اصلی كار فرهنگستان اوّل شد. امّا اندیشهٔ تأسیس سازمانی رسمی به‌نام فرهنگستان، از آنجا پدید آمد كه عدّه‌ای از بیداردلان اهل درد، كه در زبان و ادب فارسی حقّ آب‌وگل داشتند، زبان پرسابقهٔ فارسی را - كه حامل فرهنگی پُرمایه و درخشان است - در معرض خطر كج‌اندیشی شماری نااهل دیدند، كه به بهانهٔ اصلاح و پرورش آن، در صدد وضع واژه‌ها و اصطلاحات و نشاندن آن به‌جای كلمات عربی برآمده‌بودند. ازاین‌رو، پیش از تأسیس فرهنگستان ایران (فرهنگستان اوّل) در سال ۱٣۱٣، ابتدا وزارت معارف در صدد برآمد انجمن‌هایی متشكّل از كارشناسان و ارباب فن برپا كند كه آكادمی طبّی نخستین گام در این راه بود. جلسه‌های آن آكادمی با شركت چند تن از پزشكان معروف و دانشمند برگزار می‌شد. معادل فارسی «فرهنگستان» در برابر واژهٔ بیگانهٔ «آكادمی» در این زمان انتخاب شد و سرانجام در ٢۹ اردیبهشت ۱٣۱۴ فرهنگستان ایران تشكیل شد.
اعضای پیوستهٔ فرهنگستان اول ایران عبارت بودند از: حسن اسفندیاری (محتشم‌السّلطنه)، ملک‌الشعرا بهار، علی پرتو اعظم، حاج سید نصرالله تقوی، محمود حسابی، علامه دهخدا، غلامرضا رشید یاسمی، صادق رضازادهٔ شفق، غلامحسین رهنما، حسین سمیعی (ادیب‌السّلطنه)، عیسی صدیق، سید محمّدكاظم عصّار، محمّد فاطمی، بدیع‌الزّمان فروزانفر، ابوالحسن فروغی، محمّدعلی فروغی، عبدالعظیم‌خان قریب، حسین گل‌گلاب، سرتیپ غلامحسین مقتدر، سرلشكر احمد نخجوان، ولی‌الله نصر، سعید نفیسی، حسن وثوق. از اعضای وابستهٔ فرهنگستان می‌توان از محمّدعلی جمال‌زاده، فخر ادهم، كریستین سن (دانمارک)، و هانری ماسه (فرانسه) نام برد.
فضای سیاسی حاكم آن زمان، فرهنگستان را ناگزیر ساخت كه بیشتر وقت خود را صرف انتخاب معادل برای اصطلاحات و واژگان خارجی كند. می‌توان گفت كه فرهنگستان اوّل، بیشتر مهاركننده و بازدارنده بود تا سازنده. فرهنگستان ایران در بهمن ۱٣۱۵ نظام‌نامه‌ای برای بازبینی در اصطلاحات علمی تصویب كرد و در آن راه و روش و ضوابط معادل‌یابی را تعیین نمود. تدابیر حاكم بر این نظام‌نامه، اتّخاذ طریقی سالم و معتدل، دور از تعصّب عرب‌زدایی و سره‌آفرینی و منطبق با طبیعت زبان انسانی و تحوّل و تطوّر در امر واژه گزینی بود؛ از این‌رو، عملكرد فرهنگستان در این حوزه موفّقیت‌آمیز بود و نتایج مصوّبات آن از اقبال عمومی خوبی برخوردار شد. فرهنگستان اوّل، با پیشگیری به‌موقع از آفتی كه به زبان فارسی روی آورده‌بود، وظیفهٔ خود را ادا كرد. فرهنگستان ایران در سال ۱٣۱٣ رسماً تعطیل شد. حاصل كار این فرهنگستان به تصویب رساندن ٢٠٠٠ واژه تا سال ۱٣٢٠ بود. همچنین این فرهنگستان انتشار نامهٔ فرهنگستان را از سال ۱٣٢٢ آغاز كرد.
استاد محمّد مقدّم، پایه‌گذار گروه‌های آموزشی زبان‌شناسی، نُه سال پس از تعطیل شدن فرهنگستان اوّل، در سال ۱٣۴٢، دربارهٔ خطر حضور و هجوم واژه‌های بیگانه هشدار داد و در رسانه‌ها نیز بحث‌هار بسیاری دربارهٔ لزوم حراست از زبان پُرمایهٔ فارسی و پروراندن آن برای جواب‌گویی، به‌مقتضای پیشرفت‌های علمی و فنّی جدید، درگرفت. با این مقدّمات، زمینهٔ بازگشایی فرهنگستان فراهم شد و سرانجام در پنجم مرداد سال ۱٣۴٧ فرهنگستان زبان ایران (فرهنگستان دوم) تأسیس شد. در این دوره، فرهنگستان در پی تشكیل جلسه‌های شورای خود در سال ۱٣۴۹، چهار پژوهشكدهٔ واژه‌گزینی، گردآوری واژه‌های فارسی، زبان‌های باستانی و میانه و دستور را، به همّت وزیر فرهنگ و هنر و ده نفر از اعضای پیوسته ایجاد كرد كه تا سال ۱٣۵٧ دایر بود.
برخی از اعضای پیوستهٔ فرهنگستان دوم زبان ایران عبارت بودند از: ذبیح بهروز، محمود حسابی، رضازادهٔ شفق، جمال رضایی، سپهبد علی كریملو، صادق كیا، حسین گل‌گلاب، یحیی ماهیار نوّابی، محمّد مقدّم و مصطفی مقرّبی.
این فرهنگستان، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران برای مدّت كوتاهی فعّال بود؛ سپس در سال ۱٣٦٠ با ادغام یازده مركز و سازمان تحقیقاتی كه فرهنگستان دوم نیز جزو آن‌ها بود، مؤسّسهٔ مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی) پدید آمد.
در چارچوب فعّالیت‌های علمی فرهنگستان دوم دو برنامهٔ عمده در نظر بود:
- ـ برنامهٔ واژه‌گزینی، كه به گزینش معادل‌های فارسی برای واژگان و اصطلاحات بیگانه اختصاص داشت؛
ـ بررسی و مطالعه دربارهٔ زبان‌ها و گویش‌های ایرانی.
طرح‌های تحقیقاتی فرهنگستان زبان ایران در نُه پژوهشگاه سازمان یافت. وسیع‌ترین فعّالیت این فرهنگستان در زمینهٔ واژه‌گزینی بود و تا سال ۱٣۵۱، گروه‌های واژه‌گزینی، مجموعاً ٦٦۵٠ واژهٔ فارسی در برابر واژه‌های بیگانه پیشنهاد كردند. گروه واژه‌گزینی از نُه كمیسیون علمی و فنّی، پزشكی و كشاورزی و طبیعی، زبان و ادب، تاریخ، فلسفه و علوم اجتماعی و تربیتی و روان‌شناسی، هنرهای زیبا، ارتش، اقتصاد و بازرگانی، حقوق و علوم اداری و سیاسی و جغرافیا تشكیل می‌شد. این فرهنگستان هرچند درزمینهٔ واژه‌سازی و واژه‌گزینی به دلیل اختیار كردن روش افراطی با ناكامی روبه‌رو شد، امّا در زمینهٔ پژوهش‌های زبانی و چاپ آثار گران‌سنگ، اجرای برنامه‌های سودمندی را وجههٔ همّت خود ساخت[٢].
فرهنگستان زبان و ادب فارسی که در حال حاضر، یکی از سازمان‌های دولتی ایران است، بر پایهٔ اساسنامه‌اش، برای «حفظ قوّت و اصالت زبان فارسی»، «پروردن زبانی مهذّب و رسا» برای بیان اندیشه‌ها، «رواج زبان و ادب فارسی»، و «ایجاد نشاط و بالندگی در زبان فارسی» بنیاد شده است. فعّالیت اصلیِ این فرهنگستان، که در ۲ مرداد ۱۳۶۹ خورشیدی (۲۴ ژوئیه ۱۹۹۰ میلادی) تأسیس شد، انتخاب معادل فارسی (واژه‌گزینی) برای واژه‌های زبان‌های خارجی بوده است. این فرهنگستان اصطلاحاً «فرهنگستان سوم» هم نامیده شده است[٣].
[↑] اساسنامه
مقدّمه: نظر به اينكه زبان فارسی، زبان دوم عالم اسلام و كليدِ بخش عظيمی از ذخاير ارزشمند علمی و ادبی تمدّن اسلامی و خود از اركان هويّت فرهنگی ملّت ايران است و با توجه به اينكه بنا بر اصل پانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ايران، زبان مذكور، زبان رسمی و مشترک ملّت ايران است، شورای عالی انقلاب فرهنگی به‌منظور حفظ سلامت و تقويت و گسترش اين زبان و تجهيز آن برای برآوردن نيازهای روزافزون فرهنگی و علمی و فنی و رفع تشتت و ايجاد هماهنگی در فعاليت‌های مراكز فرهنگی و پژوهشی در حوزۀ زبان و ادب فارسی و سازمان دادن به تبادل گسترده و پربار تجربه درزمينۀ تحقيقات و مطالعات در اين حوزه و صرفه‌جويی در نيرو و هزينه و استفادۀ صحيح از كارشناسان و پژوهشگران و ايجاد مرجعی معتبر و برخوردار از وجهه و حيثيت جهانی در ايران، اساسنامۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی را بدين شرح تهيه و تصويب كرده‌است و تمهيد مقدمات تأسيس آن را به وزارت فرهنگ و آموزش عالی محول می‌كند.
قسمت اوّل: اهداف - مادّۀ ۱. اهداف فرهنگستان زبان و ادب فارسی عبارت است از:
- ۱- حفظ قوّت و اصالت زبان فارسی به‌عنوان يكی از اركان هويّت ملّی ايران و زبان دوم عالم اسلام و حامل معارف و فرهنگ اسلامی؛
٢- پروردن زبانی مهذّب و رسا برای بيان انديشه‌های علمی و ادبی و ايجاد انس با مآثر معارف تاريخی در نسل كنونی و نسل‌های آينده؛
٣- رواج زبان و ادب فارسی و گسترش حوزه و قلمرو آن در داخل و خارج كشور؛
۴- ايجاد نشاط و بالندگی در زبان فارسی به تناسب مقتضيات زمان و زندگی و پيشرفت علوم و فنون بشری با حفظ اصالت آن.
قسمت دوم: وظايف، تشكيلات، رئيس و دبير - مادّۀ ٢. وظايف فرهنگستان عبارت است از:
- ۱- سازمان دادن و تمشيت فعاليت‌های ناظر به حفظ ميراث زبانی و ادبی فارسی؛
٢- تأسيس واحدهای واژه‌سازی و واژه‌گزينی و سازمان دادن واحدهای مشابه در مراكز دانشگاهی و ديگر سازمان‌های علمی و فرهنگی و هماهنگ ساختن فعاليت‌های آنان از راه تعاطی تجارب؛
٣- نظارت بر واژه‌سازی و معادل‌يابی در ترجمه از زبان‌های ديگر به زبان فارسی و تعيين معيارهای لازم برای حفظ و تقويت بنيۀ زبان فارسی در برخورد با مفاهيم و اصطلاحات جديد؛
۴- كمک به معرفی و نشر ميراث زبانی و ادبی فارسی به‌صورت اصيل و معتبر؛
۵- اهتمام در حفظ فرهنگ‌های محلی و مردمی و جمع‌آوری و ضبط و نشر امثال‌وحِكَم و كليۀ اَعلام و اصطلاحات فارسی در همۀ زمينه‌ها و بهره‌برداری از آن‌ها برای پرورش و تقويت زبان و ادب فارسی؛
٦- سازمان دادن تبادل تجربه‌ها و دستاوردهای مراكز پژوهشی در حوزۀ زبان و ادب فارسی و تأمين موجبات بهره‌برداری صحيح از اين تجربه‌ها؛
٧- بهره‌برداری صحيح از زبان‌های محلی (در داخل و خارج از ايران) به‌منظور تقويت و تجهيز اين زبان و غنی ساختن و گستردن دامنۀ كاركرد آن؛
٨- معرّفی محقّقان و ادبا و خدمتگزاران زبان و ادب فارسی و حمايت از نشر آثار ايشان و كمک به تأمين وسايل فعّاليت عملی و فرهنگی آنان و فراهم آوردن موجبات تقدير از خدماتشان؛
۹- بررسی و تصويب نتايج فعّاليت‌های مراكز پژوهشی و فرهنگی كه برای تهذيب و اصلاح يا توسعه و تقويت زبان فارسی مفيد شمرده می‌شوند و ابلاغ و توصيۀ كاربرد آن‌ها به مؤسّسات علمی و فرهنگی و سازمان‌ها و نهادهای عمومی.
مادّۀ ٣. فرهنگستان دارای شورايی خواهد بود كه تركيب آن را اعضای پيوستۀ ايرانی و اعضای پيوستۀ فارسیزبان خارجی تشكيل می‌دهند. اعضای پيوستۀ ايرانی فرهنگستان حدّاقل پانزده و حدّاكثر بيست‌وپنج تن خواهند بود. در بدو تأسيس فرهنگستان، شورای عالی انقلاب فرهنگی پانزده تن از محقّقان و ادبا و صاحب‌نظران برجستۀ زبان و ادب فارسی را كه علاقۀ خود را به اين زبان و ادب به ثبوت رسانده و به نظام جمهوری اسلامی وفادار بوده‌باشند انتخاب، و جهت صدور حكم عضويت به رياست جمهوری معرّفی می‌كند.
مادّۀ ٣ مكرّر ـ اركان فرهنگستان عبارت است از:
- ۱- رئيس جمهوری در مقام رياست عاليۀ فرهنگستان؛
٢- هيئت امنای فرهنگستان‌ها؛
٣- شورای فرهنگستان؛
۴- رئيس فرهنگستان؛
۵- دبير.
مادّۀ ۴ (الحاقی) ـ تمامی فرهنگستان‌ها يک هيئت امنا خواهند داشت. تركيب آن به اين شرح خواهد بود:
- ۱- معاون اوّل رئيس جمهوری به‌عنوان رئيس هيئت امنا؛
٢- وزرای علوم، تحقيقات و فنّاوری، بهداشت، درمان و آموزش پزشكی و فرهنگ و ارشاد اسلامی؛
٣- رؤسای فرهنگستان‌ها؛
۴- دو نفر از دانشمندان و صاحب‌نظران به پيشنهاد رئيس هر فرهنگستان.
مادّۀ ۴. شورای فرهنگستان پس از تشكيل می‌تواند تا ده تن ديگر را كه واجد شرايط مذكور در مادّۀ ٣ باشند به‌عنوان اعضـای پيوستۀ ايرانی فرهنگستان انتخاب و جهت صدور حكم به رياست جمهوری معرّفی كند.
مادّۀ ۵. عضويت پيوسته و افتخاری در فرهنگستان مادام‌العمری است و مدّت عضويت وابسته را شورای فرهنگستان تعيين می‌كند. هرگاه تعداد اعضای پيوسته از حدّاقل تعيين‌شده كمتر شود، شورای فرهنگستان موظّف است اعضای جديد را با رعايت شرايط عضويت، انتخاب، و جهت صدور حكم به رياست جمهوری معرّفی كند.
تبصرۀ ۱. هريک از اعضای پيوستۀ فرهنگستان كه در طول يک سال بدون موافقت رئيس فرهنگستان به طور متوالی در دوازده جلسه و يا به طور متناوب در شانزده جلسۀ شورای فرهنگستان غيبت داشته‌باشد مستعفی شناخته خواهد شد. در مورد غيبت اعضای وابسته و مستعفی شناخته شدن آنان شورای فرهنگستان زبان و ادب فارسی تصميم می‌گيرد.
تبصرۀ ٢. فرهنگستان می‌تواند در موارد استثنايی، عضويت عضو يا اعضايی را به دليل سلب صلاحيت اخلاقی، با حدّاقل دو سوم آرای كلّ اعضا و موافقت رئيس‌جمهور لغو كند.
مادّۀ ٦. شورای فرهنگستان می‌تواند به تشخيص خود از ميان محقّقان و اديبان و دانشمندان فارسی زبان خارجی تا ده تن را به‌عنوان اعضای پيوستۀ فارسیزبان خارجی فرهنگستان انتخاب كند. اين اعضا حدّاقل سالی يک بار در جلسات فرهنگستان شركت می‌كنند و در اين جلسات حق رأی خواهند داشت، همچنين شورای فرهنگستان می‌تواند به تشخيص خود از ميان محقّقان و ادبا و صاحب‌نظران برجستۀ ايرانی و غيرايرانی زبان و ادب فارسی و ساير رشته‌های وابسته كسانی را به‌عنوان اعضای وابسته، و از ميان دانشمندان ايرانی و غيرايرانی كه به طريقی برای ارتقا و گسترش زبان و ادب فارسی و يا فرهنگ ايرانی خدمت برجسته‌ای انجام داده‌اند كسانی را به‌عنوان اعضای افتخاری انتخاب كند. اعضای وابسته به ترتيبی كه شورا متناسب با شرايط عضو تعيين می‌كند در جلسات شورا شركت می‌كنند.
تبصره - انتخاب عضو پيوسته يا وابستۀ فرهنگستان بايد حدّاقل با دو سوم آرای اعضای پيوسته انجام گيرد.
مادّۀ ٧. رياست عاليۀ فرهنگستان با رئيس جمهوری است.
مادّۀ ٨. فرهنگستان زبان و ادب فارسی كه عالی‌ترين مرجع سياست‌گذاری و رسيدگی به مسائل زبان و ادب فارسی است، سازمانی مستقل و ازلحاظ اداری و استخدامی تابع مقرّرات عمومی مراكز و مؤسّسات تحقيقاتی كشور است. آيين‌نامۀ داخلی فرهنگستان را نيز شورای فرهنگستان تهيّه خواهد كرد و به تصويب رياست عاليه خواهد رساند.
مادّۀ ۹. دبيرخانۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی در فرهنگستان مستقر خواهد بود.
مادّۀ ۱٠. رئيس فرهنگستان را شورای فرهنگستان از ميان اعضای خود برای مدّت چهار سال انتخاب و براي تأييد و صدور حكم به رياست عاليه معرّفی خواهد كرد. انتخاب مجدّد رئيس فرهنگستان بلامانع است.
مادّۀ ۱۱. دبير فرهنگستان به انتخاب و حكم رئيس فرهنگستان منصوب می‌شود.
مادّۀ ۱٢. وظايف رئيس فرهنگستان عبارت خواهد بود از:
- ۱- ارائۀ طرح‌های پژوهشی و علمی و انتشاراتی به شورای فرهنگستان جهت تصويب؛
٢- تهيّۀ طرح تشكيلات داخلی فرهنگستان و ارائۀ آن برای تصويب هيئت امنای فرهنگستان‌ها پس از تأييد شورای فرهنگستان؛
٣- پيشنهاد عضويت فرهنگستان در مجامع بين‌المللی به شورای فرهنگستان و پيگيری آن با رعايت مقررات و قوانين كشور؛
۴- انتصاب رؤسای گروه‌های علمی و پژوهشی؛
۵- پيگيری و نظارت بر حُسن اجرای تصميمات شورای فرهنگستان؛
٦- دعوت از اعضای شورای فرهنگستان برای تشكيل جلسات.
مادّۀ ۱٣. وظايف دبير فرهنگستان كه زير نظر رئيس فرهنگستان انجام خواهد شد عبارت است از:
- ۱- ادارۀ كلّيۀ امور دبيرخانه اعم از اداری و مالی؛
٢- تأمين كاركنان مورد نياز فرهنگستان؛
٣- انجام دادن ساير اموری كه ازطرف فرهنگستان به وی محوّل می‌شود.
مادّۀ ۱۴. بودجۀ فرهنگستان همه ساله ازطرف رئيس فرهنگستان به هيئت امنای فرهنگستان‌ها پيشنهاد می‌شود و پس از تصويب، ذيل رديف‌های نهاد رياست جمهوری در اختيار فرهنگستان گذاشته می‌شود.
مادّۀ ۱۴ مكرّر - شورای فرهنگستان در مواردی كه ضروری و يا مفيد تشخيص دهد می‌تواند اختيار تصويب برخی از تصميمات گروه‌های علمی تخصّصی را با رعايت احكام اساسنامۀ خود به گروه‌های تخصّصی خود تفويض كند؛ در اين صورت مصوّبات مذكور برای مدّتی كه شورای فرهنگستان تعيين می‌نمايد به‌صورت آزمايشی اجرا می‌شود و در مواردی كه تصميمات بايد به تأييد رئيس جمهوری برسد، اجرای آزمايشی پس از تأييد ايشان صورت می‌گيرد. تصويب نهايی اين موارد پس از بررسی مواردی كه بايد حک و اصلاح شوند يا تغيير نمايند با شورای فرهنگستان خواهد بود.
مادّۀ ۱۵. اين اساسنامه در ۱۵ مادّه و ٢ تبصره در جلسات ٢٠٨ مورَّخ ٢٦/۱٠/٦٨ و ٢٠۹ مورّخ ٢۴/۱۱/٦٨ شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصويب رسيده و به‌موجب مصوّبات جلسات ٢٧۴ مورَّخ ٢٠/۱٢/٧٠، ٢٧۵ مورَّخ ٢٧/۱٢/٧٠، ٣٠٧ مورَّخ ٢۵/٣/٧٢، ٣٢۹ مورَّخ ٢٧/٢/٧٣، ٣٣٣ مورَّخ ٢۱/۴/٧٣، ٣۴۱ مورَّخ ٢٣/٨/٧٣، ۴٦۵ مورَّخ ۱۱/۵/٧۹، ۴٧٧ مورَّخ ٢۱/۱/٨٠، ۵٣٨ مورَّخ ٢۹/٢/٨٣ و ۵۵٢ مورَّخ ٢۴/۹/٨٣ به ۱۵ مادّه، دو مادّۀ مكرّر و ٣ تبصره اصلاح شده‌است.
[۴]
[۵]
[٦]
[٧]
[٨]
[۹]
[۱٠]
[۱۱]
[۱٢]
[۱٣]
[۱۴]
[۱۵]
[۱٦]
[۱٧]
[۱٨]
[۱۹]
[٢٠]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط … برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[٢]-
[٣]-
[۴]-
[۵]-
[٦]-
[٧]-
[٨]-
[۹]-
[۱٠]-
[۱۱]-
[۱٢]-
[۱٣]-
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱٦]-
[۱٧]-
[۱٨]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]
