رباعی

از: دانشنامۀ آریانا

فهرست مندرجات

• ریشه‌شناسی
  
• پیشینه
  
• ویژگی‌های رباعی
  
• نمونه‌های از رباعیات
  
• يادداشت‌ها
  
• پيوست‌ها
  
• پی‌نوشت‌ها
  
• جُستارهای وابسته
  
• سرچشمه‌ها
  
• پيوند به بيرون
  
  

[شعرشناسی]

[قالب‌های شعر]

رباعی (به معنی چهارتایی یا چهارگانی) یکی از قالب‌های شعر فارسی دری است که به آن ترانه نیز می‌گویند. این قالب، در زبان‌های دیگر (از جمله عربی و ترکی و اردو) نیز مورد استفاده قرار گرفته است. وزن آن هم وزن ِعبارت لا حَولَ و لا قُوَّةَ اِلاّ بِالله است. اما عروض‌دانان، برای رباعی دو یا یک وزن اصلی قائل‌اند. عروض‌دانان قدیم، وزن رباعی را در دو شجره اخرب و اخرم قرار داده‌اند که از آن ٢۴ وزن منشعب می‌شود. دکتر شمیسا، برای رباعی یک وزن برشمرده و معتقد است از آن یازده وزن فرعی به‌دست می‌آید.[۱]

معروف‌ترین رباعی‌سرا در تاریخ ادب فارسی حکیم عمر خیام نیشابوری است. رباعیات عطار، مولوی، اوحدالدین کرمانی و باباافضل کاشی نیز شهرت دارند. در دوران معاصر، نیما یوشیج به سرودن رباعی اشتیاق تمام از خود نشان داد و بیش از ۱٨٠٠ رباعی از او به‌جای مانده است. بعد از نیما، سایر شاعران نوپرداز همچون سیاوش کسرایی و منصور اوجی به این قالب توجه ویژه داشتند. در دوران انقلاب اسلامی ایران، رباعی احیاء مجدد یافت و امثال سید حسن حسینی و قیصر امین‌پور در احیأ آن نقش داشتند.


[↑] ریشه‌شناسی

"رباعی" از کلمه‌ی "رباع" به‌معنی "چهارتایی" گرفته شده است و در اصطلاح ادبی، رباعی نوعی شعر است در چهار مصرع که جز مصراع سوم دیگر مصراع‌ها هم قافیه‌اند. کتاب بدایع‌الافکار آن را این‌گونه شرح می‌دهد: "از مخترعات بحر هزج است و رباعی از آن جهت گفتند که بحر هزج در اشعار عرب مربع الاجزاء آمده. پس هر یک بیت از این وزن به مثابه دو بیت مربع باشد و مجموع چهار بیت بود از هزج مربع الاجزاء... اگر مصراع سوم نیز مقفی باشد، آن را رباعی مصرع گویند و اگر مصرع سوم بی قافیه باشد، آن را خصی خوانند."[٢]


[↑] پیشینه

در مورد منشأ رباعی، در کتاب‌های تاریخی دو روایت متفاوت درج شده است. روایت اول، رودکی را واضع این نوع شعر (به‌صورت امروزی) می‌داند و گوید که وزن آن را از ترانه‌ای که کودکان به‌هنگام بازی می‌خواندند اقتباس کرده است.[٣] طبق روایت دوم، یعقوب لیث قهرمان اصلی ماجراست و شعرای دربار او این وزن را اختراع کرده‌اند.[۴] رباعی متشکل از دو بیت (چهار مصراع) است. رعایت قافیه در مصراع‌های نخست، دوم و چهارم الزامی و در مصراع سوم اختیاری است. شعرای اولیه، به گفتن رباعیات چهار قافیه‌ای گرایش داشتند، اما به‌تدریج و از اوایل قرن ششم هجری، شکل سه مصراعی قافیه در رباعی رایج شد.


[↑] ویژگی‌های رباعی

رباعی منسوب به رباع است یعنی چهارتایی چون رباعی شعری است چهار مصراعی بر وزن مفعول و مفاعیل و مفامیل و فعل (یعنی: بر وزن "لاحول و لاقوة الابالله" سروده می‌شود). رباعی هرچند قدیمی‌تر باشد بیشتر چهار قافیه‌یی است؛ یعنی هر دو بیت آن مصراع است. اما رباعیات جدید خصی است یعنی مصراع سوم آن قافیه ندارد.

در رباعی معمولاً سه مصراع اول حکم تمهید مقدمه را دارد و در مصراع چهارم (مصراع ضربه) نتیجه گفته می‌شود. به سخن دیگر، سه مصراع اول رباعی تقریباً مقدمه‌ای برای منظور شاعر هستند و حرف اصلی در مصراع چهارم بیان می‌شود.

رباعی در قدیم را از لحاظ موضوع می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:

الف) رباعی عاشقانه: مثل رباعی‌های رودکی
ب) رباعی صوفیانه: مثل رباعی‌های ابوسعید ابوالخیر، عطار و مولوی
ج) رباعی فلسفی: مثل رباعی‌های خیام

بدین ترتیب رباعی قالب مضامین غنایی است.


[↑] نمونه‌های از رباعیات

[۵]
[٦]
[٧]
[٨]
[۹]
[۱٠]
[۱۱]
[۱٢]
[۱٣]
[۱۴]
[۱۵]
[۱٦]
[۱٧]
[۱٨]
[۱۹]
[٢٠]


[↑] يادداشت‌ها

يادداشت ۱: اين مقاله برای دانش‌نامه‌ی آريانا توسط … برشتۀ تحرير درآمده است.

[↑] پيوست‌ها

پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:

[↑] پی‌نوشت‌ها

[۱]- سیروس شمیسا، سیر رباعی در شعر فارسی، صص ٢۴۵-٢٧۴
[٢]-
[٣]-
[۴]-
[۵]-
[٦]-
[٧]-
[٨]-
[۹]-
[۱٠]-
[۱۱]-
[۱٢]-
[۱٣]-
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱٦]-
[۱٧]-
[۱٨]-
[۱۹]-
[٢٠]-

[↑] جُستارهای وابسته

□
□
□

[↑] سرچشمه‌ها

□
□
□
□

[↑] پيوند به بیرون

□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]
□
□